Book Title: Nastiko Vednindak kitna Sarthak
Author(s): Charitraprabhashreeji
Publisher: Z_Jayantsensuri_Abhinandan_Granth_012046.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211267/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 'nAstiko vedanindakaH' - kitanA sArthaka? | - jaina sAdhvI zrI cAritraprabhAjI mahArAja (darzanazAstrI, sAhityaratna, jaina siddhAntAcArya) bhArata meM kitane darzana 'bhAratIya' haiM, yaha nizcaya karate samaya, jo ullekha hai| ye sAre parigaNana-prayAsa, kisI eka nizcita saMkhyA ke zabda sabase pahile sAmane AtA hai, vaha hai - 'SaDdarzana' / isa zabda anusAra nahIM kiye gaye, na hI inameM parigaNita darzanoM ke nAmoM meM ke antargata kauna kauna se darzana A sakate haiM, kaunase nahIM? isa viSaya 'ekarUpatA' yA 'zabda sAmya' hai| isa sthiti meM 'SaDdarzana' zabda kA meM kisI bhI do dArzanika, vidvAnoM kI sammati, ekasI nahIM mAlUma abhiprAya kyA liyA jAye? yaha nizcaya kara pAnA sahaja-sukara nahIM pdd'tii| vastuta:, bhAratIya darzanoM kI saMkhyA na to kabhI sunizcita ho hai| vastuta: yaha 'SaDdarzana' zabda hI, apanA koI khAsa - abhiprAya sakatI hai, na hI ho paayegii| isaliye, 'SaDdarzana' zabda ke antargata nahIM rkhtaa| kyoMki, aura koI aisA prAmANika siddhAnta nahIM hai, jo Ane vAle darzanoM kA sArvakAlika nirdhAraNa sunizcita kara pAnA sahaja isa chaH saMkhyA ke nirdhAraNa meM sahayogI bhUmikA nibhA ske| nahIM hai; kyoMki, yaha nizcaya karanevAlA vidvAna, jina cha: darzanoM ke prati, bhAratIya darzanoM kA vargIkaraNa mukhyata: Astika' aura 'nAstika anukUla manobhAva rakhatA hogA, unhIM kA parigaNana, ukta cha: saMkhyA ke / nAma ke do vargoM meM kiyA jAtA rahA hai| kucha vidvAna 'vaidika' aura bodhaka zabda kI artha sImA meM kara legaa| athavA jina darzanoM ke prati 'avaidika' ina do vibhAgoM meM vargIkRta karate haiN| isa vargIkaraNa meM usakI pratikUla mana:sthiti hogI, unheM ukta saMkhyA se bAhara rakhane meM 'vaidika' zabda se 'Astika' darzanoM kA aura 'avaidika' zabda se hI usake viddattA-garva kI santuSTi hogI. isalie, sarvaprathama yaha jAnanA 'nAstika' darzanoM kA grahaNa karane kI paramparA pracalita hogayI hai| Avazyaka hai ki prAcIna graMthakAroM ne 'SaDadarzana' ke antargata kina tathApi, yaha sunizcita ho jAtA hai ki bhAratIya darzana ke mUlata: do darzanoM kA samAveza kiyA hai| vibhAga haiN| prAcInatama graMthoM meM zaGkarAcArya kA 'sarvasiddhAnta saMgraha' mukhya ukta vibhAgo meM se 'nAstika' vibhAga ke antargata hI jaina darzana' graMtha hai / isameM kramaza: lokAyata, Arhata. bauddha (cAroM sampradAya), vaizeSika, kA samAveza, prAya: kiyA gayA hai / isa nirdhAraNa kA AdhAra, manu Adi nyAya, mImAMsA, sAMkhya, pAtaJjala, vyAsavedAnta ko milAkara kula smRtikAroM kI mAnyatA kA mAnA jAtA hai| isI mAnyatA ko adhikAMza dazadarzanoM kI carcA hai| haribhadrasUri ke 'SaDdarzana samuccaya' meM bauddha, bhAratIya, aura pazcimI vidvAnoM ne bhI apanA samarthana diyA hai| kintu naiyAyika, kapila, jaina vaizeSika aura jaiminI darzanoM kI vivecanA hai| isI siddhAnta ke AdhAra para, anya darzanoM ke saiddhAntika - vivecanoM jinadattasUri ke SaDdarzana samuccaya meM jaina, mImAMsA, bauddha, sAMkhya, zaiva para jaba dRSTipAta kiyA jAtA hai, to spaSTa jJAta hotA hai ki jina darzanoM aura nAstika nAmase cha: darzanoM kA parigaNana pUrvaka vivecana kiyA ko 'Astika' varga meM parigaNita kiyA jAtA hai, unakI 'AstikatA' gayA hai| rAjazekharasUri ne jaina, sAMkhya, jaimini, yoga-(nyAya), vaizeSika, aura jaina darzana kI 'nAstikatA' ke nirdhAraNa meM, apanAye gaye siddhAnta aura saugata, kula cha: darzanoM kA vivecana kiyA hai / suvikhyAta TIkAkAra kI mAnaka-dhAraNA, kasauTI para kharI nahIM utrtii| mallinAtha ke putra ne pANini jaimini, vyAsa, kapila, akSapAda aura 'manusmRti' ke anusAra 'nAstika' vaha hai, jo vedanindaka' hai| kaNAda ke darzanoM kA vizleSaNa 'SaDdarzana' ke rUpa meM kiyA hai| isa siddhAnta kI sArthaka-anviti, jainadarzana dvArA 'vedoM' kA 'pauruSeyatva' 'hayazIrSapaJcarAtra' meM aura 'gurugItA' meM bhI jina darzanoM kA ullekha mAnane ke AdhAra para krliigyii| kyoMki - jainadarzana, vedoM kI 'SaDdarzana' ke rUpa meM hai, unake nAma haiM - gautama, kapila, pataJjali, vyAsa 'apauruSeyatA' ko prAmANika nahIM maantaa| buddhi kA prayoga karane para aura jaimini| yaha siddha bhI ho jAtA hai ki veda 'apauruSeya' nahIM hai| isalie, isa 'zivamahimnastotra' meM sAMkhya yoga pAzapata aura vaiSNava darzanoM lekha meM, mAtra yahI parIkSaNa karanA hai ki 'Astika' varga ke antargata kA; kauTilya ke arthazAstra meM sAMkhya, yoga, lokAyata, darzanoM kA; mAnya darzana, vedanindaka' kI paridhi meM Ate haiM, yA nhiiN| mAdhavAcArya ke 'sarvadarzana saMgraha' meM cArvAka, bauddha, AIta, rAmAnuja, zaGkarAcArya kA kathana hai ki 'dArzanikoM meM vastuta: bAdarAyaNa pUrNaprajJa (mAdhava), nakulIza pAzupata, zaiva, rasezvara, aulUkya, akSapAda, aura jaimini, do hI darzanika aise haiM, jinhoMne vedamaMtrarUpI phaloM ko, jaimini, pANini, sAMkhya, pAtaJjala, zAGkara Adi kA; madhusUdanasarasvatI apane sUtroM ke dvArA gUMthakara, vaidika AcAryoM kI eka suvyavasthita ke 'siddhAnta bindu' meM aura 'zivamahimna stotra' TIkA meM bhI mAlA, apane darzana ke rUpa meM upasthApita kI hai| zeSa dArzanika to nyAya-vaizeSika, karmamImAMsA - zArIrika mImAMsA, pAtaJjala, pAJcarAtra, 'tArkika' bhara haiN| unakA vaidikadarzana meM praveza nahIM hai| ina donoM pAzupata, bauddha, digambara, cArvAka, sAMkhya aura aupaniSad darzanoM kA pramukha dArzanikoM ke sAtha, anya Astika darzanoM ke AcAryoM kA bhI zrImad jayaMtasenAsUri abhinaMdana paMtha/vAcanA 71 ahiMsA satya acaurya hi, brahmacarya santoSa / jayantasena dharma yahI, karatA jIvana poSa // Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha samIkSaNa kiyA jA rahA hai ki ve kisa hada taka 'vedAnusArI' haiM, batalAyA gayA hai, aura yaha kahA gayA hai ki puNyakSINa ho jAne para yA 'vedanindaka' haiN| phira mRtyu loka meM AnA pdd'egaa| prAcIna AcAryoM meM eka varga 'vedatrayI' kA samarthaka rahA hai| yaha dUsare adhyAya kA kathana to vizeSa ullekhanIya hai| yaha kathana, varga 'atharvaveda' ko veda hI nahIM mAnatA thaa| manusmRti bhI isI varga zrIkRSNa ke dvArA arjuna ke prati kahA gayA hai| kRSNa kahate haiM - 'jo se sambandhita hai, yaha sarvavidita hai| isa varga meM bhI, yajurveda se vedoM ke vAkyoM meM anurakta haiM, ve, 'svarga' se bhinna 'mokSa' mAnate hI nahIM sambandhita dArzanika/AcArya sAmaveda kI, aura sAmavedIya vidvAn hai| ve to sirpha logoM ko lubhAne ke liye hI 'mokSa' kI carcA karate yajurveda kI nindA karate rahe haiN| isIliye, manusmRti ne sAmaveda ke haiN| isaliye he arjuna ! saMsAra meM bAMdhakara rakhane ke liye 'vedatva' ko mAnyatA denA to dUra rahA, usakI dhvani taka ko apavitra tIna-lar3iyoM vAlI rassI kI taraha, vedatrayI' ko mAno aura triguNAtIta ghoSita kiyA huA hai| jaba ki zrImadbhagavadgItA meM vyAsa ne zrIkRSNa bano" itanA hI nahIM, ve Age aura spaSTa kahate haiM - 'paraspara viruddha ke mukha se sAmaveda ko zreSThatama veda kahalavAyA hai| ina ullekhoM se vedoM ke maMtroM ko sunane se buddhi vicalita ho jAtI haiN| kinta, yaha spaSTa hai ki 'manusmRti' svayaM hI vedanindA meM pIche nahIM hai| phira, isI vicalita-buddhi, jaba bhI AtmA - (zuddha AtmA-paramAtmA) meM sthira ke sva-virodhI kathana ko prAmANika kaise mAnA jAye? aura jaba veda banegI, tabhI tuma 'samatva' yoga ko prAptakara paaoge|" hI paraspara eka-dUsare kI nindA karate hoM. to veda-nindA ko nAstikatA gItA meM isa prakAra vedoM kI mukti-hettA kA khaNDana karake, aura kA AdhAra kaise mAnA jAye? unakI sAMsArikatA ko spaSTa karake, vedAsiddhAntoM kA samarthana nahIM kucha upaniSatkAra to khullamakhullA veda ke siddhAntoM kA khaNDana kiyA hai, balki, unakA khaNDana karake, nindA hI kI hai| isa manu kI karate haiM aura unheM nissAra ghoSita karate haiM / jaise, Rgveda, yajJakriyA paribhASA ke anusAra vyAsa kA samAdara bhI 'nAstika' zreNI ke dArzanikoM ke samarthana meM kahatA hai - 'jo puruSa yajJarUpI naukA me na car3ha sake ve dvArA kiyA jAnA caahie| kukarmI haiM, nIca avasthA meM par3e hue haiM ' isa kathana kA uttara dete huye daza-aMgirAoM meM 'kapila' kI pradhAnatA ko Rgveda bhI svIkAra muNDakopaniSat kahatI hai - 'he veda ! tumhArI yaha naukA to jIrNa-zIrNa karatA hai| 12 isase yaha spaSTa hotA hai ki Rgveda ke racanA kAla meM ho gayI hai| vaise bhI, yaha pattharoM se banI huI hai| isaliye, tumhAre kapila kA prabhAva itanA adhikAdhika hai ki usase prabhAvita hokara jaise mUrkha hI ise kalyANakArI mAnate hue Anandita hote hoMge |jo Rgvaidika AcAryoM ne unakA smaraNa bhI vizeSa sammAna ke sAtha kiyA isa saMsAra-sAgara meM DUbate-tairate hue janma-janmAntaroM meM bhaTakate rahate hai| kintu, vahI kapila, mahAbhArata ke zAnti parva ke 268 veM adhyAya haiN|' isI upaniSad meM cAroM vedoM ko 'aparA vidyA' kahakara, unakI meM 'go-samvAda' ke samaya, ghoSaNA karatA hai - 'hiMsAyukta dharma, yadi sAMsArikatA batalAI hai| anya anekoM sthaloM para bhI aisI hI bAteM ___vedasammata bhI ho, to bhI, vaha 'dharma' kA darjA prApta karane lAyaka nahIM kahIM gaI hai| jinase jJAta hotA hai ki 'veda muktidAtA haiM' isa kathana hai| usane vedasammata yajJoM ke vibheda meM pracAra bhI kiyA thaa| kI, aura unake kriyAkANDoM kI bhI nindA upaniSatkAroM ne kI hai| isa prakAra hama dekhate hai ki vaidika RSiyoM meM bhI pArasparika ata: upaniSatkAroM ko bhI nAstika mAnA jAnA caahie| virodha prabala hai| ve eka dUsare kI nindA bhI khule rUpa meM karate haiN| vyAsa, veda-siddhAntoM kI vivecanA karane meM agraNI haiM, yaha isa sthiti meM kisa RSi ko 'Astika' aura kisa RSi ko 'nAstika' Astika-dArzanikoM kI mAnyatA hai| kintu, zrImadbhagavadgItA ke mAnA jAye? yaha prazna uTha khar3A hotA hai / isa kiMkartavyavimUr3hatA kI adhyayana se yaha jJAta hotA hai ki vedoM ko sAMsArikatA kA kAraNa, sthiti meM, jainadarzana ko 'nAstika' zreNI meM, aura vyAsa Adi ko aura mukti dene meM asamartha, jitanI prabalatA se vyAsa ne udghoSita 'Astika' zreNI meM rakha diyA gayA ho isa para Azcarya nahIM karanA kiyA hai, vaisI ghoSaNA dUsaroM ke dvArA kahIM nahIM kI gii| udAharaNa ke caahie| isalie, yaha mAnyatA - 'vedanindaka nAstika hai' - eka vyartha liye gItA kA aThArahavAM adhyAya dekheN| isameM 'zukla' aura kRSNa' kA kathana jAna par3atI hai| ata:, sudhI janoM ko cAhie ki ve isa gatiyoM kA kathana kiyA gayA hai| isI sthala para, veda, yajJa aura viSaya meM koI nirdoSa - mAnyatA sthApita kareM, aura taba, bhAratIya darzanoM tapasyA meM nihita phala kI sArahInatA kA smaraNa dilAte hue, vada Adi kA vargIkaraNa Astika-nAstika vargoM meM sanizcita kreN| sAmAyika ke paThana ko 'kRSNamArga' batalAyA gayA hai / gyArahaveM adhyAya meM spaSTa sandarbho meM, isa taraha kA niSpakSa cintana ho to, samAja ko sahI dizA kahA gayA hai ki veda, na to para brahma kI prApti meM sahayogI haiM, na hI dene meM sArthaka bhUmikA nibhA paayegaa| mukti dilAne meM sAdhaka haiN| navama adhyAya meM vedoM kA phala 'svarga' madhukara mauktika jaina siddhAMta meM prArthanA ke antargata bhAvaramaNatA kA paricaya karAnevAle 'jaya vIyarAya sUtra meM Atma prabodha evaM prabuddhatA kI udghoSa-dhvani spaSTa dikhAI detI hai| isameM bhAva kA mahattva evaM AlaMbana tathA AlaMbaka kI gurutA-laghutA kA naisargika citraNa Alekhita hai| prArthanA ke samaya jyoM jyoM dRDha cittAvasthA-ekAgratA vRddhigata hotI jAtI hai, tyoM tyoM sadbhAvoM kI saritA bhI pravAhita hotI jAtI hai| yaha sadbhAva saritA durbhAvanA kI bIhar3a aTavI ko bhI plAvita karake harI bharI banA detI hai| zrImad jayaMtasenasUri abhinaMdana graMtha/vAcanA 72 'A' se maryAdA kahI, 'jJA' se karalo jJAna / jayantasena sukhI sadA, rahatA AjJAvAna //