Book Title: Nari Shiksha ka Mahattva Author(s): Jayshreeshreeji Publisher: Z_Kesarimalji_Surana_Abhinandan_Granth_012044.pdf Catalog link: https://jainqq.org/explore/211264/1 JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLYPage #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ N nArI zikSA kA mahatva D sAdhvIzrI jayazrI ( yugapradhAna AcArya zrI tulasI kI ziSyA) " strI zUdro nAdhIyetAm " arthAt strI aura zUdra vidyA ke adhikArI nahIM haiM; vidyA ke pAtra nahIM hai / pahale isa vicAradhArA meM palane vAle bujurga apanI lar3akiyoM ko bilkula nahIM par3hAte the unheM sarvathA azikSita hI rakhate the; jisake phalasvarUpa nArI - zikSA kA vikAsa nahIM ho skaa| unakI bhAvanA isa rUpa meM prasphuTita huI-- abalA jIvana hAya ! tumhArI yahI kahAnI / A~cala meM hai dUdha aura nayanoM meM pAnI / / ++++ nArI hRdaya svabhAvataH hI mRdu komala karAvita aura rasa se saMyukta hotA hai| usakI yaha komalatA hI use viraha vyathA se satata pratAr3ita karatI rahatI hai| jabaki puruSa hRdaya pASANa kI bhA~ti kaThora hotA hai / vaha kabhI tapasyA kA bahAnA banA ghora jaMgala kI ora prasthAna kara detA hai to kabhI rUpalAvaNyamayI strI ke mohapAza meM Abaddha ho apanI strI se sadA ke lie sambandha viccheda kara detA hai| use pUrvApUrva kA tanika bhI khyAla nahIM rahatA / nArI kA bhAvuka hRdaya satata tila-tila kara jalatA hai, jisase usakA sAMsArika jIvana bahuta hI durvaha ho jAtA hai / vaha apane isa durvaha bhAra ko azrudhArA ke mAdhyama se hI halkA kara sakatI hai aura usake pAsa upakrama hI kyA hai ? yaha durdazA purAtana yuga ke nArI samAja kI hI adhika huI hai| zikSA ke pariprekSya meM jAyeM to pAyeMge ki agara nArI zikSita va par3hI-likhI hotI to kyA vaha puruSoM kI kArA meM rahanA pasanda karatI ? kadApi nahIM Adhunika yuga kA nArI samAja puruSa varga ko eka nayI cunautI detA hai / Aja kI mahilAyeM sAhasa aura parAkrama ko saMjoye hue haiM / unakI mAnasika cetanA kA anAvaraNa huA hai / kAyaratA sadA ke lie vidA le cukI hai, vIratva jAga uThA hai| usake socane-samajhane kA mAnadaNDa hI badala gayA hai| puruSoM kI parAyattatA aba una para adhika nahIM Tika sakatI / purAtana mAnyatAe~, dhAragAaiM aisI thIM ki puruSoM ke abhAva meM mahilAe~ apanA jIvana-yApana nahIM kara sktiiN| atIta kI ina mAnyatAoM meM aba bahuta kucha parivartana dRSTigata ho rahA hai / nArI sambandhI vivAha samasyA kisI na kisI rUpa meM Aja ke vizva kSitija para abhivyakti hotI rahI hai usake sAmAjika tathA pArivArika uttaradAyitvoM ko lekara kama tarka-vitarka paidA nahIM hue| bhAratIya sAMskRtika punarutthAna ke pariNAmasvarUpa bhAratIya samAja meM nArI kI zikSA-dIkSA kI vastusthiti para punaH gambhIra cintana manana kiyA gayA eka mahatvapUrNa prazna yaha bhI ubharA ki vastutaH usakA kArya kSetra kyA hai aura kyA honA cAhiye ? nArI kevala ghara-parivAra kI cahAradIvArI meM banda rahakara apane pati tathA putra kI sevA-zubvA meM hI lagI rahegI athavA usa dharAtala se Upara uThakara kucha vaicArika krAnti bhI kara skegii| ucca zikSAsampanna tathA bRhattara pratibhAbAn nArI ko kucha varSoM ke pazcAt nArI-svAtantrya evaM nArI jAgaraNa kA sAmAjika mUlya saMprApta huA, nArI ko sAmAjika tathA AdhyAtmika krAnti karane ko protsAhita kiyA gyaa| dArzanikoM, kaviyoM, kalAkAroM ne nArI . Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nArI-zikSA kA mahattva 63 . ke ina udAtta vicAroM kA hRdaya se svAgata kiyA, jisake phalasvarUpa nArI ne ghara ke samagra dAyitvoM kA samyaka nirvahana kara zikSA ke kSetra meM apanA caraNa-vinyAsa kiyaa| skUloM, vizvavidyAlayoM, cikitsA kendroM tathA anya sabhI saMgIta nATya-pratiyogitAoM meM AzAtIta naipuNya va sAphalya prApta kara sarvAdhika pratibhA kA sarvatobhAvena vikAsa kiyaa| yaha vikAsa kA kSetra usakA taba khulA ki jaba use bandhana kI kArA se mukta banane kA avasara milA / kuNThAoM ko parAsta kara vaha svAyattatAmaya jIvana jIne lgii| usakI isa prasannatA ko zabdoM meM abhivyakta nahIM kiyA jA sakatA / usane jitanI yAtanAe~-pIr3Ae~ sahIM, usakI pRSThabhUmi meM puruSa aura nArI ke pArasparika sambandha ko surakSita banAe rakhane kA hI eka mAtra hetu parilakSita hotA hai| itanA hone ke bAvajUda bhI puruSa strI kI vAtsalyamayI bhAvanAoM ko ThukarAtA rahA hai| ___ kAmAyanI meM eka prasaMga AtA hai---manu aura zraddhA kA / manu apane puruSatva ke abhimAna meM zraddhA ko akelI asahAya chor3akara cale jAte haiM / vaha apanI hRdayagata bhAvanAoM ko isa prakAra citrita karatI hai tuma bhUla gaye puruSatva moha meM, kucha sattA hai nArI kii| samarasatA sambandha banI, adhikAra aura adhikArI kI / / vaha apane priyatama ko pukArakAra kahatI hai ki mujhe bhI vidhAtA ne AdhA adhikAra pradAna kiyA hai| isIliye to mujhe ardhAGginI kahate haiN| eka kavi ne apane mArmika zabdoM meM kahA hai-- na hya kena cakreNa, rathasya gatirbhavet / saMsArarUpI ratha ke do pahiye hote haiM-strI aura puruSa / agara eka pahiye meM kucha truTi huI ki ratha lar3akhar3Ane laga jAyegA / apane gantavya sthala para samyaktayA nahIM pahu~ca skegaa| ataH vaha apane uttaradAyitvoM ko pUrNatayA nibhA sake tathA apane gArhasthya jIvana ko santulita banAye rakha sake-isIlie hI nArI-zikSA kA honA atyanta apekSita hai; kyoMki bAlaka evaM bAlikAoM kI prAthamika zikSA kA zubhArambha mA~ ke snehila hRdaya se hI hotA hai / agara vaha svayaM azikSitA hogI to apanI saMtAnoM ko kaise zikSita banA skegii| mejinI ke zabdoM meM "The lesson of the child begins between the father's laps and mother's knees." Apa itivRtta ke pRSThoM ko par3hiye / jitane bhI mahApuruSa isa vasundharA para avatarita hue, ve saba mAtAoM kI goda se hI avatarita hue haiM, na ki AkAza se Tapake haiN| AkAza se utarane kA to prazna hI nirAdhAra hogaa| unakA lAlana-pAlana, zikSA-saMskAra Adi kAryoM meM mAtAoM kA mahattvapUrNa yogadAna rahA hai / ve unameM sadaiva pavitra vicAroM kI gaMgA pravAhita karatI rahI hai| mahAtmA gAMdhI ne svAbhimAna ke sAtha kahA ki-bhAratIya dharma agara jIvita rahA to eka mAtra striyoM ke kAraNa hI jIvita rahA varanA vaha kabhI kA lupta ho jaataa| jahA~ kA dharma jIvita hai vahA~ kA naitika va cAritrika dharAtala to svataH hI samRddha ho jAtA hai| saMskRti ke gaurava ko agara kisI ne surakSita rakhA hai to bhArata kI mAtAoM kA zIla va cAritrika bala hI isakA mukhya Adheya hai| yahIM se sukha kA sUrya prajvalita huA hai aura yahIM se Ananda kA srota pravahamAna huA hai| zramaNa bhagavAna mahAvIra kI vANI se bhI yahI dhArA phUTa par3I ki jitane AdhyAtmika adhikAra puruSoM ko prApta haiM utane hI strIvarga ko bhii| unhoMne dhAmika bheda-rekhA ko parisamApta kara diyaa| usI ke phalasvarUpa unakI ziSya-paramparA meM jitanI saMkhyA zramaNoM kI thI, usase adhika saMkhyA zramaNiyoM kI thii| unhoMne striyoM ko mokSa kA muktabhAva se adhikAra diyaa| jabaki gautama buddha ne striyoM ko saMnyAsa denA apane dharmasaMgha kI maryAdA ke pratikUla maanaa| unakI saMkIrNa vRtti spaSTataH pratibhAsita hotI hai| nArI ko unhoMne zauryahIna, parAkramahIna samajhakara dharma-krAnti karane evaM apanA AtmotthAna karane se sarvathA vaMcita rkhaa| Apa itivRtta ke pariprekSya meM pAyeMge ki striyoM va sAdhviyoM ne apane zIla kI rakSA hetu prANoM kA balidAna kara diyA jabaki puruSoM kA caritra-bala kucha nimna stara kA rahA / striyoM ne zAstrArtha karane meM bhI apanI prakRti-pradatta buddhimattA kA pradarzana kara Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : tRtIya khaNDa ................................................................... gaurava saMprApta kiyA hai| vidyottamA ne dhurandhara pratibhAsampanna vidvAnoM kI pola kA rahasyodghATana kara diyaa| maNDana mizra kI strI se kauna aparicita hai jise zAstrArtha meM nirNAyaka ke rUpa meM manonIta kiyA gyaa| bhArata kI gauravamayI paramparA ko ujAgara karane meM va samAja meM saMvyApta arthahIna rUr3hiyoM kA unmUlana karane meM jAnakI, anusUyA, ahilyA, gAyatrI Adi striyoM kA spRhaNIya va sakriya yogadAna rahA hai| itihAsa una mAtAoM ke parAkrama, zaurya va sahanazIlatA kI gAthAoM se gauravAnvita hai jinhone apanI saMtAnoM ko bhArata ke kSatriya vaMza ke gaurava ko surakSita rakhane kI sundara zikSA se AplAvita kiyaa| eka kathA prasaMga isa prakAra hai rAnI vidulA kA putra sindhurAja se pagasta hokara nirAzAvAdI vicAradhArA meM nimagna ho gayA aura udAsIna hokara ghara Akara baiTha gayA / vIrAMganA ko apane putra ke hRdaya daurbalya para bahuta glAni huii| use isa pauruSahInatA se aisA AghAta lagA mAno usa para vajrapAta ho gayA ho / apane putra ko latAr3ate hue usane kahA-"putra! tU eka kSatrANI kI kukSi se paidA huA hai / merA sukha bar3hAne kI banisbata zatru kA sukha-vaibhava bar3A rahA hai| kSatriya agara parAjita hokara palAyana karatA hai to vaha puruSa nahIM kApuruSa hai| tU uTha, tinduka kI lakar3I kI taraha cAhe kSaNa bhara bhI jvalanta hokara svAhA ho jA / jIne kA moha tyAga de| yA to apanA parAkrama dikhalA athavA apanA anta kara le| kyoMki jisa kSatriya ke parAkrama va pauruSa kI gauravagAthA nahIM gAyI jAtI tathA jisakA putra utsAhahIna va kAyara hai vaha mAtA sabase bar3I abhAginI hai|" isa prakAra mAtAoM ne samaya-samaya para putroM ko balidAnI yoddhA banane kI prabala preraNA se protsAhita kiyA hai| vaise hI corI, anyAya, atyAcAroM va durvyasanoM se bacane kI bhI zikSA pradAna karatI rahI haiM tathA susaMskAra bharatI rahI haiM / para ye sArI bAteM tabhI saMbhAvya ho sakatI hai jabaki nArI-samAja svayaM prazikSita, anuzAsita AdiAdi guNoM se alaMkRta va maNDita ho / usake vyAvahArika jIvana meM pavitratA, udAratA, saumyatA, vinaya, anuzAsanapriyatA Adi-Adi guNoM kA puTa bhI ho to vastuta: usakA jIvana maNikAMcana yoga hogaa|