Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAma - sAdhanA kA manovaijJAnika vivecana -DA0 e0 DI0 batarA (puNe vizvavidyAlaya ) vijJAna kI pragati aneka zAstroM ko prabhAvita / prerita kara rahI hai - isakA prabhAva vyApaka rUpa meM jIvana ke sabhI AyAmoM meM dikhatA hai, bhautika aura bhAvanika (AdhyAtmika) sabhI kSetroM meM vaijJAnika jijJAsA anubhava hotI hai / vyaktigata vicAra, nijI anubhava, apanA mata Adi prAcIna kalpanAyeM nirarthaka siddha ho rahI haiM / vyaktinirapekSa vicAra, zAstrIya stara, svayaM mAnyatA prApta vicAra anubhava hI aba grAhya mAnA jAtA hai / manovijJAna kA artha prAyogika manovijJAna samajhA jA rahA hai| anubhavajanya manovijJAna itihAsa kA viSaya bana cukA hai / dharma aura dhArmika vidhAyeM anubhava bhI aba zAstrIya kasauTI para parakhe vinA mAnya nahIM hai / dharma aura dhArmika vRtti - manaHsthiti, svabhAva prAyaH vyakti kA nijI viSaya hai / yaha jIvana kA vaha AyAma hai jahA~, 'anya' ko sAmAnyataH praveza nahIM hai-mana ko samajhane kI sAdhAraNa avasthA upalabdha nahIM hai, mana kA manovaijJAnika svarUpa bahuta hI maryAdita AyAmoM meM samajhA jA skegaa| dharma kI vidhAyeM, dharma kA pAlana karane vAle usake prati AsthA - vizvAsa aura prayoga-tulanA karane kI manaHsthiti vAle zAstrajJa - vidvAna, santa acchI taraha samajha skeNge| kucha samAna anubhava, kucha naye, kahIM na kahIM sAmAnyIkaraNa kI parasthiti AvaraNa banA sakeMge / isa dazA meM prayatna aura prayoga kI mAnasika kAyika tatparatA cAhie / bhAratIya dharma meM dharma-sAdhanA / adhyAtma-sAdhanA ke aneka Adi saMjJAoM dvArA samajhI jAne vAlI sAdhanA prAcIna kAla se hI mAnI jAtI hai / bhakti zAstroM / sUtroM meM to isakA vizeSa mahatva mAnya kiyA gayA hai / AyAma haiM / nAma-sAdhanA, japadhyAna dharma kA eka mahatvapUrNa aMga / kriyA sAdhanA paddhati meM sAdhaka ke jIvana aura sAdhanA ke pariNAmoM kI ora prAyaH sabhI kA dhyAna rahatA hai parantu isakA vivecana / ullekha bahuta hI kama milatA hai / japa sAdhanA kA jIvana para kyA kisa prakAra, kaba, kaise, kyoM pariNAma hotA hai ? usakI yathArthatA satyAsatya kI parakha Adi ke viSaya meM aneka vivAdAspada vivecana prAcIna zAstroM meM ullakhita haiM / ina sthitiyoM kA vivecana varNana yadyapi Avazyaka hai tathApi yaha vivecana kauna kara sakatA hai yA kauna samajha sakatA hai yaha bhI vivAda kA viSaya hai isa vivAda ne bhrama bhrAnti jAla avazya khar3A kara diyA hai / 360 | sAtavAM khaNDa : bhAratIya saMskRti meM yoga
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhvIratna puSpavatI abhinandana grantha sAdhanA ke sAtha AcaraNa kA sambandha, naitika jIvana kI mAnyatAyeM Adi vivAda ke saMkalpa jur3e hue haiM, yadyapi yama-niyama-zama-dama - svAdhyAya-saMta-saMga Adi vidhAnoM kA ullekha milatA hai parantu durbhAgya se ina saMkalpanAoM kA mana-mAnA aura vikRta artha lagA liyA gayA hai-- kAraNa mAnaka stara ( Standard ) vivAda kA viSaya hai | anukaraNa sambhava hai kyA ? sabake lie niyama, kucha ke lie niyama, ityAdi apavAdoM ne mukhya siddhAnta ko vikRtiyoM se Dha~ka diyA hai / adhyAtma-sAdhanA ke anubhava, sAkSAtkAra anubhUti kA ullekha bhI spaSTa rUpa se nahIM kiyA gayA hai / ina anubhavoM kA vivecana sambhava hai kyA ? yaha anubhava indriyajanya hai kyA ? atIndriya anubhava bhI ho sakate haiM -- inakA tulanAtmaka adhyayana sambhava hogA ? usakA kucha upayoga hogA kyA ? satyAsatya kA nirNaya kauna kara sakatA hai ? aise aneka prazna khar3e haiN| anubhUti kA AdAna-pradAna prAyaH asambhava hai, aisA siddhAnta astitvavAdI tatvavettA kahate haiM / anubhUti ke AdAna-pradAna ne dharma aura dhArmika kriyAoM meM aneka bhrama khar3e kara diye haiM / prAyaH anubhUti meM sAmAnya svarUpa (generalization) DhU~r3hane kI manuSya kI kamajorI ne dharma kI bar3I hAni kI hai - bhrama jAla khar3A kara diyA hai - loka mAnyatA / ekarUpatA DhU~r3hane kA, svayaM para vizvAsa na hone kA mAnava kA svabhAva isakA kAraNa hai / isI kAraNa dharma meM, dhArmika kriyAoM meM sAmAnyIkaraNa kI sthiti A gaI yA lAI gaI aura dharma kA vikRta svarUpa vikasita ho gayA, jo azAstrIya hai aura isIlie naI pIr3hI, jisa para vijJAna kA prabhAva aparihArya svarUpa meM hai dharma ke prati, dharma-anubhavoM aura dharmaguruoM ke prati udAsIna hai / naye anubhava svayaM ke anubhava kI manaHsthiti-paristhiti isa sAmAnyIkaraNa kI manovRtti ke kAraNa naSTa ho gaI hai / mAnava jIvana kA svarUpa sAmAjika hai / sanAja meM pragati unnati, vikAsa upalabdhi Adi stara mAnaka ( rorus) mAne jAte haiM / jIvana ke hara stara para tulanAtmaka vAtAvaraNa hai / isa tulanAtmaka bhAga-daur3a meM hI jIvana kI yathArthatA mAna lI gaI hai - samAja ke vikAsa ke lie yaha mana sthiti ati Avazyaka hai / rASTroM ke lie bhI sambhavataH yahI manaHsthiti nita naye saMzodhana aura mAnavI bhautika jIvana ke vikAsa kA kAraNa hai / pragati kI yaha saMkalpanA durdaiva se dharma aura dhArmika jIvana - dhArmika sAdhanA- kriyAoM para bhI chA gaI hai / dharma eka nijI anubhava hai, tulanA ke lie usameM bahuta kama sthAna hai| jo kucha samAnatA dikhatI hai vaha bAharI rUpa meM hI hai ! 'dhArmika' vyakti bhI isa tathAkathita samAnatA meM rasa nahIM letA parantu samAjadharma sthApanA ke nAma para dharma kA anubhava na karane vAloM parantu aneka paristhitiyoM aura kAraNoM se dharma para chAye hue logoM ne samudAya banAkara dharma-anubhavoM kA ADambarapUrNa zAstra khar3A kara diyA hai| isa prakAra ke 'jIvana' AyAma se 'dharma' ko lAbha kama hAni adhika huI hai / dharma meM vyakti kI svatantratA samAja ne chIna lI hai yA usane svayaM lobhavaza samanvaya (Adjustment) ke jhaMDe ke nIce kho dI hai| prAcIna zAstroM meM saMkalpanAyeM saMketAtmaka svarUpa meM haiM aura unameM vyakti / sAdhaka kI svatantratA kI pUrI vyavasthA hai / udAharaNArtha - ' mitAhAra zauca svAdhyAya' ityAdi tattva pratyeka sAdhaka ke lie bhinna-bhinna artha / avasthA prasthApita karate haiM 'AhAra' kA mApadaNDa samAja nahIM ho sakatA, sAdhaka svayaM hotA hai ! japa sAdhanA meM bhI yahI avasthA hai / apanI icchA AvazyakatA anusAra japa sAdhanA abhipreta hai, iSTadeva cunane kI bhI svatantratA hai, samaya, saMkhyA, sthAna Adi bAharI ADambara haiM -- bhAvanA vizeSa rUpa se mahattvapUrNa hai / sAdhaka kI abhiruci, zarIra kI maryAdA Adi kA pUrA dhyAna rakhA gayA hai| mArgadarzaka tatva nAma - sAdhanA kA manovaijJAnika vivecana : DaoN0 e0 DI0 battarA | 361 www.jaing
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ ..RAN sAdhvIratna puSpavatI abhinandana vaan| AMME TITHILDILLLLLLLLLLLLLLLLittttta bar3e hI sthUla rUpa meM sahAyatA karate haiM / sAdhaka ko svayaM uttaradAyitya sambhAlanA par3atA hai / maMtra, vidhi, guru-sthAna-mAtrA-saMkhyA-samaya-Avazyaka rUpa se madada karate hI haiM, aisA nahIM; saMkalpanA, icchA-zakti, spaSTa dhyeya mahattvapUrNa haiM / bAharI avasthA kucha aMzoM meM hI sahAyaka hai, nirupayogI nahIM parantu aparihArya bhI nhiiN| durbhAgya se Adhunika sAdhaka mAlA-sthAna-samaya-guru-maMtra Adi taka Akara hI ruka gayA hai aura 'guru' ke tathAkathita anubhavoM kA AdhAra le babanDara/ADambara khar3A karane kA prayAsa kucha samaya taka karatA hai| yaha adhika samaya taka nahIM calatA, sabako prabhAvita nahIM kara sakatA aura samayAnusAra lupta ho jAtA hai / dharma adhyayana aura prayoga kA viSaya hai| usake lie dIrghakAlIna AsthApUrvaka sAdhanA kI AvazyakatA hai (yaha vidhAna bhI sApekSa hai) dhameM meM choTe-choTe mAge (Shortcut) samajhaute (Adjustment) ke lie sthAna nahIM hai parantu samAja ke nAma para saba staroM para samajhaute ho cuke haiM / aba to dUsare ke lie japa karane vAle bhI haiM aura 'rAmanAma' ke baiMka bhI haiM jahA~ khAte khole jA sakate haiM ? __uparyukta dIrgha vivecana vastutaH anubhava kA viSaya hai-bhakti zAstra meM navadhA bhakti kA ullekha mAnavI svatantratA aura Amaruci-maryAdAoM kA eka utkRSTa udAharaNa hai| japa sAdhanA eka sulabha, upayukta ADambarahIna mArga hai aura svayaM para AsthA vAle sAdhaka ko isakA anubhava ho sakatA hai (isa vidhAna ke bhI aneka artha lagAye jA sakate haiM-bhASA kI majabUrI) sAdhaka kA jIvana ke prati dRSTikoNa, samAja, iSTadeva ke prati bhAvanA usake sAmAjika jIvana ko bhI kucha aMzoM meM prabhAvita kara sakatI hai- bhakti meM samanvaya, zaraNAgati Adi saMkalpanAyeM nirAzAvAda, bhAgyavAda Adi kA bhI kabhI-kabhI prAdurbhAva karA, detI hai| vAstava meM sAdhanAmArga meM sAdhaka kI jIvana ke prati, sRSTikartA kI yojanA ke prati, samAja ke prati kRtajJatA kI bhAvanA vikasita ho jAtI hai| rAgadveSa, ghRNA, tulanA-asvIkRti, AlocanA kaTutA aura nakArAtmaka bhAva prAyaH naSTa ho jAte haiM / nArada bhaktisUtra ke anusAra sAdhaka karma karatA hai phala kI ora nahIM dekhatA, nirdvandva rahatA hai, svayaM mukta hotA hai aura samAja ko bhI mukti dilAtA hai, mastI meM rahatA hai, Atmarata rahatA hai (asAmAjika nahIM), tRpta rahatA hai, bhAgadaur3a kama ho jAtI hai, jIvana ke prati dRSTikoNa badala jAtA hai aura isa mastI meM 'anya' apane Apa Ane lagate haiN| tulanA-khIMca-tAna-bhedabhAva jAti, liMga bheda kA kucha pariNAma nahIM hotA / yaha saccI mukti hai / jIvana kI kriyAyeM sAmAnya hI rahatI haiN| AhAra, veSabhUSA, dinacaryA Adi meM kucha vizeSa pharaka nahIM par3atA na hI unakA kucha upayoga hai.... mahatva hai| tinuin HARE HISnehintui 362 | sAtavAM khaNDa : bhAratIya saMskRti meM yoga SSC www.jainelibrary.or