Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ naitika zikSA kI vyAvahArikatA sAdhvI zrI lalitapramA (yugapradhAna AcArya zrI tulasI kI ziSyA) Izvara se mAnava ne apIla kI-maiM apanA jIvana sukhI aura sarasa banAne saMsAra meM jA rahA huuN| Apa mujhe aisA koI mantra deM tAki saphala ho skuu| Izvara ne kahA- mere beTe ! maiM tumheM jIvana kI sabase mahattvapUrNa do vastueM de rahA hU~--eka akla aura dUsarA ImAna / akla ko khUba kharacanA aura ImAna ko surakSita rkhnaa| yAda rahe, tumhAre bAe~ hAtha meM akla aura dAeM hAtha meM ImAna hai| vahA~ pahu~cate-pahu~cate vismRti kA paTa smRti para gira gyaa| mAnava ne akla kI jagaha ImAna ko khUba bA~TA aura akla ko surakSita rkhaa| lagatA hai, vahI paramparA aba taka cala rahI hai ki manuSya ne akla ko surakSita rakha diyaa| ImAna ko donoM hAthoM luTA rahA hai| tathya sahI hai cintanAtmaka aura mananAtmaka zakti ke vikAsa kI apekSA hai| zikSA ke do rUpa haiM-naitika aura bhautika / naitika zikSA antar ko Alokita karatI hai| supta cetanA ko jAgRta karatI hai| saMkalpa zakti ko majabUta banAtI hai| bhautika zikSA kevala jIvana-nirvAha yogya banAtI hai| usake lie sthAna-sthAna para DigriyA~ milatI haiN| pariNAma yaha AtA hai ki unheM naukarI bhI bar3e daur3a-dhUpa ke bAda milatI hai| isase kevala pustakIya jJAna kA prazna bhI hala nahIM ho sakatA / vyakti ke vyaktitva kA vikAsa, caritra kA vikAsa acchI taraha se ho sake, vahI zikSA adhika sArthaka hai| kevala kamAnA sikhAe vaha vAstavika zikSA nahIM hai kyoMki vaha to eka anapar3ha vyakti zrama karake bhI kamA sakatA hai| Adhunika zikSAvid yaha mAnane lage haiM ki vartamAna zikSA paddhati meM parivartana bahuta apekSita hai| sarakAra kI tarapha se aisI koI bhI yojanA Aja taka nahIM banI ki vidyArthiyoM kA jIvana stara U~cA kaise uThe ? naitika kaise baneM, caritraniSTha kaise hoM ? binA naitika AdhAra ke zikSA adhurI hai aura vaha phalavatI bhI nahIM bntii| naitika zikSA kA uddezya hai -jIvana-vyavahAra vizuddha bane, jIvana kA mUlya samajhane kI kSamatA, jIvana meM Ane vAlI samasyAoM kA samAdhAna pAne kA sAmarthya, prAmANika jIvana jIne kI klaa| koI bhI kriyA jaba taka jIvanagata nahIM hotI taba taka saphala nahIM ho sktii| bhagavAn mahAvIra ne kahA -'paDhamaM nANaM tao dayA'---pahale jJAna phira kriyA / binA jJAna ke kriyA sArthaka nahIM hotI / jJAnAtmaka aura prayogAtmaka donoM sthitiyoM kA vikAsa hI naitika jIvana kA sopAna hai| ___ Aja deza jisa sthiti se gujara rahA hai usase hara prabuddha vyakti cintita hai| girate naitika stara se unakA mana chaTapaTA rahA hai| mAnasika vicAra burI taraha prabhAvita haiN| cAritrika va naitika patana carama-sImA taka pahuMca cukA hai| isalie apekSA hai vidyArthiyoM meM cAritrika va naitika guNoM kA vikAsa prArambha se hI ho aura ve agara prAmANika, sadAcArI, ImAnadAra hote haiM to aisI naitika zikSA Antarika vRttiyoM kA zodhana hI nahIM kalAtmaka jIvana jInA bhI sikhAtI hai| burAiyoM se bacAtI hai| cintAjanaka bhArata ke bhaviSya ko hI nahIM vizva ko ujjvala banA sakatI hai| ___vartamAna meM anaitikatA kA palar3A bhArI hai / naitikatA se, naitika zikSA ke mAdhyama se use halkA banAyA jA sakatA hai| yadyapi yaha patana Aja koI nayA nahIM, para tAratamyatA kI dRSTi se dharatI-AsamAna jitanA antara pratIta
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : tRtIya khaNDa . . . .... ..... ......... ... ... . .................................... ho rahA hai| vyApAriyoM kA vyApAra meM bleka mArkeTiMga, cora bAjArI, jamAkhorI, rAjakarmacAriyoM kI ghUsakhorI, vidyArthiyoM kI anuzAsanahInatA. kRSakoM meM karttavyaniSThA kI kamI, majadUroM meM zramaniSThA kA abhAva, zikSakoM kA azuddha vyavahAra Adi-Adi kAraNa sabake sAmane haiN| isase mAnavatA kA hrAsa huA hai| naitikatA ke abhAva meM vaha karAha rahI hai| sonA kahatA hai-kUTanA, pITanA, gAlanA Adi sabhI saha sakatA hU~, para ciramI ke sAtha tulanA asahya hai| miTTI kI gagarI kahatI hai, pairoM ke nIce rauMdanA, cAka para car3hAnA pITanA, agnisnAna sahya hai para parakhane ke lie a~gulI kA TanakA bardAzta nahIM hai / yaha sthiti vartamAna kI hai| jo bhArata naitikatA va adhyAtma kI nirmala gaMgA thA, jahA~ DubakI lagAne dUra-dUra se videzI vyakti Ate the vahA~ kI yaha sthiti mana meM asantoSa paidA karatI hai| saca hai, krAnti tabhI ho sakatI hai jaba koI kArya bhI apanI carama-sImA taka pahu~ca jAtA hai / Aja naitika mUlyoM ko punaH pratiSThita karane kI AvazyakatA hai| adhyAtma ke naitikatA ke AdhAra binA mAnava-vikAsa ekAMgI hai kyoMki jisa mAnava ke lie saba kucha banAyA jAtA hai, jaba vaha svayaM anabanA hI raha jAtA hai to samasyA kA hala nahIM ho sktaa| naitika vikAsa kI samasyA samAja ke lie sthAyI samasyA hai jisakI apekSA atIta meM thI, bhaviSya meM rahegI aura vartamAna meM tIvratA se bar3hatI jA rahI hai| isalie sarvaprathama manuSya kI antaHvRttiyoM meM pariSkAra ho, vaha jitanA naitikaniSTha va AcAraniSTha hogA, samAja utanA hI unnata hogaa| naitika zikSA burAI na karane kA vizvAsa paidA karatI hai| AcArya zrI tulasI dvArA pravartita naitika va cAritrika vikAsa kI dizA meM aNuvrata kAphI varSoM se kArya kara rahA hai| unake vidvAn sAdhu-sAdhviyoM dvArA naitika stara U~cA uThAne hetu rASTra ke prati kartavya-bhAvanA, zramaniSThA, anuzAsita jIvana jInA, saMgaThana, sevA bhAvanA jAgRta karanA, samanvaya kI dizA Adi mAnavocita guNoM para AdhArita naitika pAThamAlA kI racanA dvArA bahuta acchA kArya huA hai aura ho rahA hai| isase vyavahAra meM zuddhi ko bahuta sambala milA hai- vyApArI milAvaTa na kareM, bleka-mArkeTiMga na kareM, vidyArthI nakala na kareM, tor3a-phor3amUlaka hiMsaka pravRttiyoM meM bhAga na leN| pratyeka mAnava vyasanamukta jIvana jiie| yaha hai naitika zikSA kA vyAvahArika rUpa jo jIvana kA sahI Adarza hai, AtmanirIkSaNa karane kA darpaNa hai| dharmarAja yudhiSThira pAThazAlA meM par3hane gaye / zikSaka ne eka vAkya sikhAyA 'krodha mA kuru" bahuta bAra raTAyA, saba vidyArthiyoM ne vApasa sunA diyA para yudhiSThira ne nahIM sunAyA / 2-3 dina taka bhI nahIM sunAyA, Akhira guru ne kruddha hokara tamAcA lgaayaa| tatkAla ha~sate hue bole--gurujI, yAda ho gyaa| yaha thI naitika zikSA kI vyAvahArikatA jo jIvana kA aMga bane / sumana kI sugandha phailAne meM havA sahAyaka hotI hai, candana kI suvAsa ghisane se phailatI hai vaise hI naitika zikSA sumana kI saurabha phailAne kA mAdhyama hai vyavahAra / baccoM ko bacapana se hI saMskArI banAne ke lie vizeSa prayAsa apekSita hai (baccoM meM anuzAsanahInatA, uddaNDatA, ucchaM khalatA phailI hai usakA eka kAraNa hai naitika zikSA kA abhAva) ve kevala vyavahAra jaisA dekhate haiM vaise hI bana jAte haiM / bar3e hone para ve hI saMskAra unheM ucca Adarza para pahu~cAte haiN| mahAvIra, buddha, IsA, gAMdhI, neharU kA rUpa lekara sAmane Ate haiN| baccoM meM anuzAsanahInatA, uddaNDatA Adi haiM isakA kAraNa hai-naitika zikSA kA abhAva / isalie bAlakoM meM cAritrika naitika vikAsa kI apekSA anubhava kara Aja se 33 varSa pUrva kevala 5 chAtroM ke AdhAra para rANAvAsa meM eka prAthamika vidyAlaya kA zubhArambha kiyA gayA, jisake saMrakSaka haiM zrI kesarImalajI suraannaa| unakA yaha prayAsa stutya hai| vahA~ vidyArthiyoM meM naitika AcaraNaniSThatA, paraspara prema, sauhArda, saMgaThana, sevA Adi saMskAra diye jAte haiM tAki bhaviSya meM ve saMskAra jIvana-nirmANa meM sahayogI bneN| isase naitikatA ke prati AsthA jagI hai, vicAroM meM parivartana AyA hai| isase vaicArika krAnti ko naitika AcAra saMhitA kA bar3A yogadAna rahA hai| vidyAlaya kA rUpa sunane mAtra se hI nahIM, rANAvAsa meM jAkara dekhA to lagA vaha choTA-sA bIja Aja vaTavRkSa bana gayA hai, prAthamika vidyAlaya ne mahAvidyAlaya kA rUpa le liyA hai| vartamAna meM isakA rUpa darzaka ko baMgAla ke zAntiniketana kI yAda dilA detA hai| 00