Book Title: Nagaur ke Jain Mandir aur Dadavadi
Author(s): Bhanvarlal Nahta
Publisher: Z_Kesarimalji_Surana_Abhinandan_Granth_012044.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211250/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgaura ke jaina mandira aura dAdAvAr3I zrI bhaMvaralAla nAhaTA [dvArA : abhaya jaina granthAlaya, nAhaToM kI gavAr3a, bIkAnera (rAja.)] rAjasthAna ke aitihAsika aura prAcInatama nagaroM meM nAgaura zahara kA bhI pramukha sthAna hai| saMskRta granthoM meM evaM abhilekhoM meM vyavahRta 'ahipura' aura 'nAgapura' zabda isI ke paryAya haiN| isa paragane ke khIMvasara, kaDalU (kuTilakUpa), Deha, ruNa, kucerA (kUrcapura), bhadANA, sUrapurA, optarAM Adi saMkhyAbaddha grAmoM kA itihAsa anekoM vIra, miSTha aura sAdhujanoM kI jJAta-ajJAta kIti-gAthAoM se saMpRkta hai| prAcInakAla meM isa paragane ko 'sapAdalakSa' yA 'savAlaka' deza ke nAma se pukArA jAtA thA / yahA~ kI rAjyasattA kaI bAra muslima zAsakoM ke hAthoM meM AI aura pariNAmata: nAnA prakAra ke paTa parivartana hue| kabhI yaha rAjya apane par3osI bIkAnera, jodhapura rAjyoM ke sAtha yuddharata rahA aura kabhI mitra rahA / kabhI isakI svatantra sattA bhI rahI aura cirakAla taka jodhapura rAjyAntargata bhI / ata: tor3a-phor3a aura navanirmANa ke aneka jhauMke mahate hue isa nagara ke apanI prAcIna sthApatyakalA va purAtattva sAmagrI ko vizRMkhala kara ddaalaa| yahI kAraNa hai ki nAgaura kA koI devAlaya 15vIM zatI se prAcIna nahIM pAyA jaataa| janarala kaniMghama ne likhA hai ki bAdazAha auraMgajeba ne jitane mandira yahA~ to usase bhI adhika masjideM rAjA vasiha ne tor3I / yahI kAraNa hai ki yahA~ kaI phArasI lekha zaharasanAha kI cunAI meM ulTe-sulTe lage hue Aja bhI vidyamAna haiN| gujarAta ke sultAna mujaphpharakhA ne apane bhAI zamsakhA~ ko nAgaura kI jAgIra dI thI, jisane yahA~ apane nAma se zamsa masjida aura tAlAba banavAye tathA usake putra phirojakhAM ne nAgaura kA svAmI hokara eka bar3I masjida kA nirmANa karavAyA jisako mahArANA kumbhA ne nAgaura vijaya karate samaya naSTa kara DAlA thaa| nAgaura meM bahuta se hindU aura jaina mandira haiN| hindu mandiroM meM varamAyA yoginI kA mandira prAcIna hai, jisake stambhoM para sundara khudAI kA kArya hai| saM0 1618 aura isake saM01656 ke do lekha baca pAye haiN| prAcInatA aura vizAlatA kI dRSTi se baMzIvAlA mandira mahattvapUrNa hai| vimalezvara ziva aura muralIdharajI ke mandira kI madhyavartI dIvAla para 11 zloka tayA paMktayoM meM gadya abhilekha bhI khA hai| isa viSaya meM vizeSa jAnane ke lie merA "nAgaura ke baMzIvAlA mandira kI prazasti" zIrSaka lekha (vizambharA varSa 4, aMka 1-2) dekhanA caahie| nAgaura se jaina dharma kA sambandha atiprAcInakAla se hai| osavAla jAti kA nAgaurI gotra evaM nAgapurIya tapAgaccha (pAyacaMda gaccha) va nAgaurI lUkAgaccha bhI isI nagara ke nAma se prasiddhi prApta haiN| yahA~ dharmaghoSagaccha kA bhI acchA prabhAva thA, kucha varSa pUrva taka usa gaccha ke mahAtmA pozAla meM rahate the| digambara samAja kI bhaTTArakoM kI gaddI hone se vahA~ bar3A samaddha jJAna-bhaNDAra bhI hai jisameM aneka mahattvapUrNa granthoM kA saMgraha hai tathA kaI digambara jaina mandira bhI haiN| yahA~ ke bhaTTAraka zrI devendrakItijI kucha varSa pUrva acche vidvAna hae haiN| jJAnabhaNDAra meM lagabhaga 12 hajAra granthoM kA bahumUlya saMgraha hai| Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to on to oto .0 46 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha SaSTha khaNDa nAgaura meM osavAla zvetAmbara jaina evaM digambara jainoM kI acchI bastI hai| osavAloM kA surANA vaMza yahIM se sambandhita hai aura bAda meM bIkAnera Adi meM gyaa| surarANAoM kI kuladevI susAnI devI kA mandira to solahavIM zatI kA morayANA meM hai jisase sambandhI danta kathAe~ nAgaura ke navAba se sambandhita hai, para vahA~ kA 1126 saMvat kA lekha usa kuladevI ko musalamAnoM ke Agamana se pUrva kI pramANita karatA hai, astu / bhArata ke itihAsa meM mahattvapUrNa parivartana karane vAle suprasiddha jagata seTha ke pUrvaja yahIM ke adhivAsI the / ++++ jaina sAhitya ke parizIlana se nauvIM dazavIM zatAbdI se jaina dharma kA nAgaura se viziSTa sambandha pramANita hai / jaina zramaNa kRSNa aura jayasiMhari ke ullekha sarvaprAcIna haiN| zrI jayasiMhari ne saM0 215 meM nAgaura meM hI 'dharmopadezamAlA-vivaraNa' kI racanA kI aura kRSNarSi ne saM 617 meM nArAyaNa vasati mahAvIra jinAlaya ko pratiSThita kiyA thaa| usa samaya nAgaura meM pahale se hI aneka jinAlaya vidyamAna the, aisA ullekha "nAgaurAi jinamaMdirANi jAyANiNegyaNi" vAkyoM se dharmopadezamAlA vivaraNa meM kiyA hai| yahA~ ke nArAyaNa zreSThi ko pratibodha dene vAle na muni kRSi the| zrI kumArapAla pari mahAkAvya prazasti meM isakA ullekha isa prakAra pAyA jAtA haipurA nijagirA nArAyaNaSThito pratiSThApya ca / zrImannAgapure nirmASyottama vaizyamantima jinaM tatra zrIvIrAnta-candra-sapta (117) maradipameteSu ticyA zucI baMbhAdyAt samAtiSTha yat sa munirAT dvAsaptati goSTikAn // isa zloka se vidita hotA hai ki nArAyaNavasati kI sthApanA ke samaya 72 goSThI TrasTI niyukta kiye gaye the| ataH usa samaya vahAM jainoM kI acchI vastI honA pramANita hai| upakezavaccha prabandha ke anusAra isakI pratiSThA kRSNayi kI AzA se gujarAta se devaguptasUri ko bulAkara karavAyI gaI thii| caudahavIM zatAbdI ke stayanoM meM prastuta nArAyaNavasati ko kanhariyIvasati' nAma se bhI sambodhita kiyA hai| jinAlaya 'jINaM jiNahara' batalAyA gayA hai| upakezagaccha - prabandha meM koI bhI prAcIna jinAlaya ke avazeSa vahA~ nahIM milate / satarahavIM zatAbdI meM yaha nArAyaNavasati mahAvIra isakI sthiti koTa ke sthAna meM likhI hai / aba kharataragaccha yuga pradhAnAcArya gurvAvalI ke anusAra nAgaura meM zrAvakasaMgha ne zrI neminAtha bhagavAna ke binA aura pratimA kA nirmANa karAkara usakI pratiSThA zrI jinavallabhasUrijI mahArAja ke karakamaloM se karAI thI, yaha mandira kaba lupta ho gayA, patA nahIM / saM0 1352 ke AsapAsa zrI padmAnandasUri ke samaya meM Trikalaza ne 'nAgauracaitya paripATI gA0 6 aura stuti gA0 4 kI racI thI jinheM maiMne 'kuzala nirdeza' varSa 4 aMka 5 meM prakAzita kI hai| ina donoM meM nAgaura ke 7 jinAlayoM kA ullekha hai| yadyapi vivaraNavAra dekhA jAya to tIrthakaroM ke nAma Adi se saMkhyA adhika ho jAtI hai parantu avAntara devakulikAe~ tathA aparanAma, nirmAtAnAma evaM itara dehariyoM kI pratimAoM ko mUlanAvarUpa samajhakara samanvaya kiyA jA sakatA hai stuti saMjJaka racanA meM pArzvanAtha covIsaTA, 4 mahAvIrasvAmI va 2 candraprabha jinAlaya - ina sAta jinAlayoM meM RSabhadevAdi anya pratimAe~ honA likhA hai caitya parapAThI ke anusAra isa prakAra hai- 1 cauvIsaTA bar3A mandira hai jisameM mantrI tihuMrAya kArita surANA vasahI meM bha0 pArzvanAtha, nAhara -vihAra meM zAntinAtha aura zrIsaMgha ke bhavana meM mallinAtha haiN| DIDiMga vasahI sUraha kula-surANoM kI nirmApita hai jisameM caukI, maNDapa aura saMbala staMbha hai| cauvIsavaTTya ( caturviMzati paTTaka) pItala dhAtumaya toraNa parikara yukta hai| cauvIsa bhagavAna, mahAvIrasvAmI aura candraprabhujI ke bAda kanhariSi ( nArAyaNavasati), chajalAnI, ucchitavAla- ina tInoM mandiroM meM mahAvIra svAmI hai / AdIzvara jinAlaya ke goSTI osavAla (gaccha upakeza) hai aura candraprabha kA ullekha hai / ina donoM ko (AdIzvara ko ) candraprabha ke antargata mAna lene se sAtoM mandiroM kA samanvaya ho jAtA hai tathA jIrNoddhAra kesamaya mUlanAyaka parivartana bhI ho sakatA hai| . Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgaura ke maina mandira aura dAdAvAr3I 46 . satarahavIM zatAbdI meM kavi vizAla sundara ke ziSya ne jina sAta mandiroM kA varNana kiyA hai, ve isa prakAra haiM-1. zAntinAtha-pittalamaya pratimA, samavazaraNa, 2. AdinAtha, 3. pittalamaya mahAvIra svAmI 4-5. RSabhadeva, 6. pArzvanAtha aura 7. mahAvIra jinAlaya (prAcIna nArAyaNa vshii)| saM0 1663 meM racita aMjanA caupAI meM kavi vimalacAritra ne nAgaura ke sAta mandira AdinAtha, zAMtinAtha, pArzvanAtha aura mahAvIra svAmI ke likhe haiM / isake pandraha varSa pazcAt kavi puNyarucikRta stavana meM, jo saM0 1678 meM racita hai, nAgaura meM nau mandiyoM kA ullekha kiyA hai, jo isa prakAra haiM--1. RSabhadeva, 2, munisuvrata, 3. zAntinAtha, 4. AdinAtha (hIrAvAr3I), 5. vIrajina, 6. AdinAtha, 7. AdinAtha, 8. pArzvanAtha. 6. viirjineshvr| ina no mandiroM meM munisuvrata aura AdinAtha do nava nirmita hue hoM, aisA saMbhava hai| mahAvIra svAmI ke cAra mandiroM meM satarahavIM zatAbdI meM do raha jAte haiM aura AdinAtha bhagavAna ke do bar3ha jAte haiN| caudahavIM zatI ke pazcAt kisI samaya zAntinAtha jinAlaya kA nirmANa huA pratIta hotA hai kyoMki hama nAhara-vihAra ke zAntinAtha ko avAntara meM le cuke haiN| jo bhI ho, nAgaura ke mandiroM kA aitihAsika dRSTi se adhyayana honA Avazyaka hai| satarahavIM zatAbdI ke mandiroM kA varNana vartamAna sthiti se mela khAnA kaThina hai| zrI AnaMdajI kalyANajI kI per3hI se prakAzita 'jaina tIrtha sarvasaMgraha' bhAga 1 meM nAgaura ke mandiroM kA varNana isa prakAra kiyA gayA hai Aja bhI nAgaura meM sAta mandira ye haiM- 1. grAmabAhara guMbaja vAle mandira meM mUlanAyaka sumatinAtha svAmI kI pratimA hai / isameM sundara citrakArI kI huI hai| saM0 1932 meM yativarya rUpacaMdajI ne isa mandira kA nimArNa karAyA thA, isameM prAcIna pustaka bhaNDAra hai| 2. ghor3AvatoM kI pola meM guMbajabaddha zrI zAMtinAtha bhagavAna kA mandira hai jise saM0 1515 meM ghor3Avata AsakaraNa ne banavAyA hai| isameM saM0 1216 kI prAcIna dhAtu pratimA hai aura 44 iMca kA dhAtumaya samavazaraNa bhI darzanIya hai| 3. daphtariyoM kI galI meM AdinAtha bhagavAna kA zikharabaddha jinAlaya hai jise saM0 1674 meM surANA rAyasiMha ne banavAyA thA, mUlanAyaka pratimA para saM0 1674 kA lekha hai / 4. isI galI meM surANA rAyasiMha dvArA nirmApita AdinAtha bhagavAna kA guMbaja vAlA jinAlaya hai| 5. hIrAvAr3I meM AdinAtha bhagavAna kA guMbajavAlA mandira saM0 1566 ke zrIsaMgha ne nirmANa karAyA thA, isI saMvat kA lekha pratimA para hai| 6. bar3A mandira nAma ke sthAna meM AdinAtha bhagavAna kA solahavIM zatAbdI kA jinAlaya hai, isameM kA~ca kA sundara kAma kiyA huA hai aura dhAtu va pASANamaya sundara pratimAe~ haiN| 7. sTezana ke pAsa zrI candraprabha bhagavAna kA zikharabaddha jinAlaya jainadharmazAlA meM hai| saM0 1963 meM zrIkAnamalajI samadar3iyA ne banavAyA hai / mUlanAyaka pratimA para isa saMvat kA lekha hai| uparyukta ullekha meM hIrAvAr3I kA mandira saM0 1566 kA likhA hai para maiMne isa mandira ke garbhagRha para bArahavIM zatAbdI kA eka cUne meM dabA huA lekha lagabhaga 35 varSa par3hA thaa| saMbhavata: jIrNoddhAra ke samaya mUlanAyaka 1596 ke virAjamAna kiye gaye the| saM0 1563 meM nAgaura meM upakezagacchIya zrI siddhasUrijI ne pratiSThA karAI thii| mitI ASAr3ha sudi 4 ko pratiSThita pratimA dezaNoka ke mandira meM hai| isI prakAra saM0 1556 migasara badi 5 pratiSThita (zrI devaguptasUri dvArA) hanumAna ke mandira meM hai evaM isI saMvat kI hemavimalasUri pratiSThita suvidhinAtha pratimA kA lekha nAhara le0 580 meM prakAzita hai| saM0 1534 meM zItalanAtha pratimA hIrAvAr3I nAgaura ke AdinAtha mandira meM hai tathA saM0 1483 meM devalavAr3A-mevAr3a ke AdinAtha jinAlaya meM nAgaura vAloM ne devakulikA banavAI thI (nAhara lekhAMka 1986) / saM0 1841 akSayatRtIyA ke dina zrI sundara zi0 svarUpacandra dvArA pratiSThita siddhacakra yaMtra kezariyAjI ke mandira, jodhapura meM hai| nAharajI ne apane jainalekha saMgraha dUsare bhAga ke lekhAMka 1233 se 1326 taka nAgaura ke cAra mandiroM ke lekha prakAzita kiye haiN| prabhAvakacaritragata vIrAcArya prabandha se nAgaura meM dharmaprabhAvanA karane kA tathA zrI vAdidevasUri prabandha se bahA~ digambara guNacandra ko vAda meM parAjita karane tathA phira eka bAra nAgaura padhArane para AlhAdana narezvara ke vandanAtha Ane aura bhAgavatAcArya devabodha ke sAtha Akara abhinandita karane kA ullekha hai| .. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : SaSTha khaNDa nAgaura meM kharataragaccha vidhi mArga kA mandira nirmANa zrI jinavallabhasUrijI ke samaya meM huA thA aura unhoMne unako guru mAnakara unhIM ke karakamaloM se zrI neminAtha svAmI kI pratiSThA zubha muhUrta meM karavAI thI / devAlaya nirmApaka seTha dhanadeva ke putra kavi padmAnanda ne apane vairAgyazataka meM isa prakAra ullekha kiyA hai siktaH zrIjinavallabhasya suguroH zAntopadezAmRteH / zrImannAgapure cakAra sadanaM zrIneminAthasya yaH / / zreSThI zrIdhanadeva ityabhidhayA khyAtazca tasyAGgajaH / padmAnandazataM vyadhatta sudhiyAmAnandasampattaye / / ___ isa puNya-kArya ke prabhAva se vahAM ke sabhI zrAvaka lakSAdhIza ho gye| unhoMne bhagavAna neminAtha kI pratimA ke ratnajaTita AbhUSaNa banavAye / isa mandira meM mahArAja ne rAtri meM bhagavAna ke bheMTa car3hAnA, rAtri meM striyoM kA Agamana Adi niSedha ke lie zilAlekha rUpa meM vidhi likhavA dI thI jise 'mukti pAdhaka-vidhi' nAma se kahA hai| isake bAda zrI jinaballabhagaNi vikramapura maroTa Adi sthAnoM meM vivaraNakara punaH nAgaura padhAre the| zrI jinavallamasUri ke paTTa para virAjamAna hone ke pazcAt zrI jinadatapUrijI stra. zrITrisiMhAcAryajI kA Adeza prApta kara mAravAr3a kI ora pdhaare| nAgaura pahu~cane para vahA~ ke mukhya seTha dhanadeva ne sUrijI kI mahAn pratibhA dekhakara nivedana kiyA ki yadi Apa vyAkhyAna meM 'Ayatana-anAyatana' kA viSaya chor3a deM to maiM vizvAsa dilAtA hU~ ki sabhI zrAvaka Apake AjJAkArI bana jaayeN| para gurudeva ne utsUtra bhASaNa svIkAra nahIM kiyaa| zrI jinadattasUrijI se pratibodha prApta zrAvaka devadhara caityavAsI devAcArya ke devagRha meM gayA to usane unake sAtha carcA karake vidhi mArga kA samarthana svIkAra karAyA aura lokavAda ke virodha kI asamarthatA pAkara vasyavAsiyoM ko antima namaskAra kara ajamera gayA thaa| zrI jinacaMdrasUri (kalikAla kevalI) ke samaya saM0 1353 meM nikale saMgha meM nAgaura, rUNa Adi ke dhanI-mAnI zrAvaka bhI sammilita hue the| saM0 1371 meM jAlora meM aneka utsavAdi hone ke pazcAt mlecchoM dvArA jAlaura bhaMga hone para sapAdalakSadeza padhAre usa samaya 300 gAr3oM ke jhuMDa ke sAya phalaudI pArzvanAtha jI kI yAtrA karake nAgaura padhAre the| saM0 1375 meM dUsarI bAra phalaudhI tIrtha kI yAtrA kara jaba zrI jinacandrasUri jI nAgaura padhAre to mitI mAgha zuklA 12 ko apane paTTaziSya kuzalakIti (thI jinakuzalamUri) ko vAcanAcArya pada se alaMkRta kiyA thaa| isa samaya kaI dIkSAeM Adi utsava hue the| nAgaura ke zrAvakoM kI prArthanA se nAgaura meM naMdimahotsava kiyA gayA / yahA~ ke maMtridalIya ThA0 vijayasiMha, ThA0 seDu, sA. rUpA Adi ne dillI, DAlAmara, kanyAnayana, AzikA, narabhaTa, vAgar3adeza, kosavAr3A, jAlaura, samiyAnA Adi ke ekatra saMgha kI bar3I bhakti kI / jagaha-jagaha annakSetra khole ge| dhanavAna zrAvakoM ne sone-cAMdI kar3e ke anna-vastrAdi khUba baaNtte| sAdhu sonacandra aura zIlasamRddhi, durlabhasamRddhi, bhuvanasamRddhi sAdhviyoM ko dIkSita kiyaa| paM. jagatcandra gaNi aura paM0 kulazalakIrti ko vAcanAcArya pada se alaMkRta kiyaa| dharmapAla gaNinI aura puNyasundarI gaNinI ko pravartinI pada diyA gyaa| zrI taruNaprabhasUrikRta zrI jinakuzalasUri cahuttarI meM vAcanArya pada pradAna kA ullekha isa prakAra hai taM gacchalacchi juggaM mAUNaM nAyapurajiNaharami / terapaNasayari varise mAhesiya bArasI divase // 44 // paura sirisaMgha mele sirijiNacaMdeNa sUriNA tassa / harisA tiyahattheNaM vANAriyasaMpayA dattA // 45 // mitI vaizAkha badi 8 ko puna: zrI jinacandrasUrijI nAgaura pdhaare| vahA~ para aneka ujjvala karmoM se apane kula kA uddhAra karane vAle dhanI-mAnI maMtridalIya zrAvaka acalasiMha ne bAdazAha kutubuddIna se pharamAna prApta kara tIrthayAtrA Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgaura ke jaina mandira aura dAdAvAr3I 51 . -.-. -.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-. kA saMgha nikAlA jisameM aneka deza-grAmoM ke saMgha ko Amantrita kiyA gayA thaa| isameM AcAryazrI jayadevagaNi, padmakIrtigaNi, amRtacandragaNi Adi 8 sAdhu aura jayadi mahattarA Adi caturvidha saMgha ne devAlaya ke sAtha bar3e ThATha se prayANa kiyA thaa| saM0 1380 meM dillI ke seTha rayapati ke saMgha meM nAgaura ke seTha lakhamasiMha Adi saMgha sahita vizAla yAtrIsaMgha meM sammilita huA thaa| zrI jinakuzalasUrijI ke ziSya aura jinapadmasUrijI ke paTTadhara zrI jinalabdhisUrijI, jo siddhAntajJa-ziromaNi aura aSTAvadhAnI the, saM0 1406 meM ApakA nAgaura meM hI svargavAsa huA thA jisake paTTa para saM0 1406 mAgha sudi 10 ke dina nAgaura nivAsI zrI mAlavaMzIya rAkhecA sAha hAthI kArita utsavapUrvaka jesalamera meM zrI jinacandrasUrijI virAjamAna hue| Apake paTTadhara zrI jinodayasUrijI ke vijJapti-mahAlekha ke anusAra nAgaura se do lekha lokahitAcArya ko ayodhyA bheje the jinameM nAgaura meM mohana zrAvaka dvArA mAlAropaNa utsava karavAye jAne kA ullekha kiyA gayA thaa| zrI jinabhadrasUri apane samaya ke eka mahAn prabhAvaka AcArya the| unhoMne sAta sthAnoM meM jJAna-bhaNDAra sthApita kiye the jisameM kitane hI prAcIna aura navIna granthoM ko likhavAkara rakhA gayA thaa| nAgaura meM bhI jJAna-bhaNDAra sthApita karane ke ullekha pAye jAte haiN| yugapradhAna zrI jinacandrasUrijI mahArAja saM0 1622 meM bIkAnera se jesalamera jAte hue nAgaura padhAre / una dinoM saMbhavata: nAgaura mugaloM ke adhikAra meM thA aura vahA~ kA zAsaka hasanakulIkhAna thA jisake sAtha bIkAnera ke maMtrI saMgrAmasiMha vacchAvata ne saMdhi kI thii| jinacandrasUri vihAra patra ke ullekhAnusAra hasanakulIkhAna dvArA pravezotsava karAne kA 'bici nAgaura hasanakulIkhAna jaya lAbhapaisAra' likhA hai| ___saM0 1623 mitI mAgha badi 5 ko nAgaura dAdAbAr3I meM zrI jinakuzalasUrijI ke caraNa pAduke pratiSThita karAye gaye the| saM0 1647 meM samrATa ke AmantraNa se khaMbhAta se lAhaura jAte hue yugapradhAna zrI jinacandrasUrijI nAgaura pAdhAre the| yahA~ ke mantrIzvara mehA ne bar3I dhUmadhAma ke sAtha sUrijI kA pravezotsava karAyA thA aura gurumahArAja ko vandanArtha bIkAnera kA saMgha AyA jisake sAtha 300 sijavAlA aura 400 vAhana the| vaha saMgha svadharmIvAtsalyAdi karake vApasa lauttaa| zrI jinacandrasUri akabara pratibodharAsa kA Avazyaka aMza yahA~ diyA jA rahA hai hiva nagara nAgorauraI AyA zrI gcchraaj| vAjina bahu haya gaya melI zrIsaMgha sAja // AvI pada vaMdI karai hama uttama kAja / jaupUjya padhAryA tausariyA saba kAja / / 7 / / mantrIsara vAMdai mehai mana nai rNg| paisArau sArau kIdhau ati ucharaMga / / guru darasaNa dekhI vadhiyo hrssklol| mahiyalijasa vyApiu Apiu vara taMbola // 76 / / guru Agama tatakhiNa pragaTiu puNya paDUra / saMgha bIkAnerau Aviu saMgha sanUra / / triNasau sijavAlA pravahaNa saI vAli cAra / dhana kharacai bhaviyaNa bhAvaivara nara nAri // 77 / / samayasundarajI mahArAja svayaM nAgaura meM vicare haiM aura yahIM para saM0 1682 meM suprasiddha zatrujayarAsa kI racanA Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana pantha : SaSTha khaNDa -.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.............-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-. kI thii| eka bAra Apa nAgaura padhAre taba vahA~ ke zrAvakoM meM paraspara kalaha kA vAtAvaraNa cala rahA thA / Apane apane vyAkhyAna meM svayaM racita kSamAchattIsI kI vyAkhyA dvArA upadeza dekara kalaha miTAyA jisakA varNana kSamAchattIsI kI prazasti haiM nagara mAMhi nAgaura nagInau, jihA~ jinavara praasaadjii| zrAvaka loga vasai ati sukhIyA, dharma taNai parasAdajI // 34 // kSamA chattIsI khAMte kIdhI, Atapa para upagAra jii| sAMbhalatAM zrAvaka paNa samajyA, upasama dharayau apArajI // 35 / / zrI jinasAgarasUri aSTaka meM bhI apane "zrI jAvAlapure ca yodhanagare zrInAgapuryA punaH" vAkyoM dvArA nAgaura kA ullekha kiyA hai| zrI jinalAbhasUrijI mahArAja saM0 1815 meM bIkAnera se vihAra karake padhAre aura 18 varSa paryanta bAhara hI vicre| jaba Apa nAgaura Aye taba bIkAnera vAle Aza lagAe baiThe the para Apa vahA~ se sAcaura padhAra ge| yata: aTakalatA AsI avasa, nirakha vica naagaur| piNa mana vasIyo pUjara, sahira bhalau sAcaura / / 22 / / isa prakAra prAcIna sAhitya ke parizIlana se nAgaura meM jainAcAryoM ke vicaraNa karane kA ullekha pAyA jAtA hai aura sAdhu-yatiyoM va sAdhviyoM ke cAturmAsa barAbara hote hI Aye haiN| nAgaura meM cAturmAsa ke samaya vidvAna muniyoM ne aneka granthoM kI racanA kI hai, jisakI kucha sUcI isa prakAra hai saM0 1632 meM kavi kanakasoma ne jinapAlita jinarakSita rAsa kI racanA kii| saM0 1636 mA0 su0 5 sAdhukItijI ne namirAjarSi cau0 kI racanA kii| saM 1645 meM zrIvallabha upAdhyAya ne zIloMcha nAmamAlA, saM0 1655 meM kanakasoma kavi ne thAvaccA sukozala caritra, saM0 1656 meM sUracaMdragaNi (vIrakalaza zi0) ne zRMgArarasamAlA, saM0 1673 meM vidyAsAgara (sumatikallola zi.) ne kalAvatI caupaI, saM0 1682 meM samaya mundarajI ne zatru-jayarAsa, saM0 1668 meM sahajakIrti (hemanandana zi.) se vyasana sattarI, saM0 1684 meM puNyakIrti (haMsapramoda zi.) ne mohachattIsI, saM0 1732 meM matiratna zi0 samayamANikya (samaratha) ne matsyodara caupaI racI hai| sukhanidhAna zi0 mahimAmeru ne neminAthaphAga aura samayasandarajI ne kSamAchattIsI kI racanA kI hai| saM0 1817 meM rAyacaMda ne avayadI zakunAvalI, saM0 1822 meM dIpacaMda zi0 karmacandra ne tarkasaMgraha padArtha bodhinI TIkA, saM0 1896 meM samativarddhana ke ziSya cAritrasAgara ne sAdhuvidhi prakAzabhASA kA nirmANa kiyaa| saM0 1952 meM dvitIya cidAnaMdajI mahArAja ne "Atmabhramocchedana bhAnu" grantha kI racanA kI thii| ___mahAn pratApI munirAjazrI mohanalAlajI mahArAja nAgaura ke yati thI rUpacandajI ke pAsa saM0 1600 meM dIkSita hue the aura 30 varSa paryanta yati paryAya meM rahakara saM0 1930 meM kriyoddhAra kiyA thaa| Apa bar3e samabhAvI the aura ApakA ziSya parivAra kharataragaccha va tapAgaccha donoM meM suzobhita hai| dAdAvAr3I nAgaura kA dAdAvAr3I ati prAcIna hai| zrI jinakuzalasUrijI ke prapaTTadhara thI jinalabdhisUrijI ke svargavAsa ke samaya saM0 1406 meM avazya nirmita huI hogI, para caraNapAdukA itanI prAcIna upalabdha nahIM hai| saM0 1623 meM pratiSThA hone kA lekha zrI harisAgarisUrajI ke lekhasaMgraha meM hai| isake pazcAt saM0 1775 meM paM0 gajAnanda muni ke upadeza se kharataragaccha saMgha ne jIrNoddhAra karAyA thA jisakA abhilekha isa prakAra hai "saMvat 1775 varSe zAke pravartamAne mAsottama mAse dvitIya zrAvaNa mAse zuklapakSe 12 titho guruvAre Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAgaura ke jana mandira aura dAdAvAr3I kharataragacchabhaTTAraka gacche zrI jinasubasUri ziSyAMga prA zrI zrI kIrtivarddhanajI gaNi paM0 pra0 zrI ilAdhanajI gaNi paM0 pra0 zrI vinItasundarajI gaNi tacchiSya paM0 gajAnanda muni upadezAt zrI kharataragacchadhena dAdA zrI jinakuzalasUriNA kA jIrNoddhAra krvaayaa|" isake bAda saMvat 1882 meM bhI jIrNoddhAra huA thA / yaha sthAna nau chatriyA~ nAma se vikhyAta hai aura aba to vahAM bhagavAna mahAvIra svAmI ke mandira kA nirmANa ho jAne se dinoMdina unnati kI ora agrasara hai| prasiddha dAdAvAr3iyoM kI nAmAvalI jo stavanoM meM milatI hai unameM nAgaura kI dAdAvAr3I kI stuti bar3I bhakti-pravaNatA ke sAtha kI gaI hai| 1. satarahavIM zatI ke u. sAdhakIti jI ke suprasiddha "vilase Rddhi" stavanA meM "zubhasakala paracA pUre, zrInAgapure saMkaTa cUre" 2. rAjasAgarakRta jinakuzala sUristavana meM "are lAla jodhapara ne mer3ata jaitAraNa ne nAgora re lAla sojata ne pAlIparai jAlora ne zrI sAcora re lAla" 3. abhayasoma kRta jinakuzalasUrichanda (gA0 32) meM "prabhAvanA riNIpurai nisANa vAjatA dhurai / bheTo nayara bhaTTanera jagatraya saha havaijera // 18 // "nAgora nAma dIpatau dANava deva jiipto| toraNa tema sohae jagatra mana mohae // 16 // " 4. udayaratnakRta stavana (gA0 17) meM "jI ho ahipara AsyA pUrai jo ho sojita mAMhe suvicArajI // 11 // " 5. khulyAlakRta (saM0 1823) jinakuzalasUri chaMda (gA0 76) meM "nAgaura namaMta pAya jAya vyAdhi nAma e| vIkANe pUra dIyaMta kIdha mAla vAma e||56||" 6. jayacandakRta jinakuzalasUri chanda meM.-- "nAgaura nagIno saha jana lIno vyaMtara bhata bhagaMdA hai| jo dhana nara nArI uTha savArI jAke pAya namaMdA he|" 7. upAdhyAya kSamAkalyANa gaNi kRta zrI jinakuzalasUristotra (gA0 22) meM "nAgora yodhapuryAmudayapurariNo sojitAkhyAsupurSaH / pallIpuryAM timA mamararArasi vA meDatA lADapuryAm / / " 8. lalitakIti zi. rAjaharSa kRta jinakUzalasari aSTotara zatasthAne stubha nAma gabhita sta0 (gA026) meM "jesalamera sakala jodhANai, nAgoraI praNamai nara vNd| medanItaTai dekhI mana ulhasai, devalavADai jANi diNaMda // 41 // " Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : SaSTha khaNDa 6. zrIjinarAjasUri kRta jinakuzalasUri stavana meM "ho ahipuramAMhe dIpatau, dAdA derAura savizeSa / ho jaisalagirivara pUjiyai, dAdA bhAjai dukha azeSa // 5 // " suprasiddha kavivara samayasundaropAdhyAya ne nimnokta svatantra stavana kI racanA kI hai nAgaura maNDana zrI jinakuzalasUrigItam ullaTa dhari ama AviyA dAdA bheTaNa torA pAya / be kara jor3I vInakudAdA Arati dUri gamAya // 1 // iNa re jagata meM nAgora nagInai dAdo nAgatau / bhAva bhagati suMbheTatAM, bhava dukha bhAgatau ||inn re0|| tter|| ko kehanai ko kehanai dAdA bhagata ArAdhai dev|| maI ikatArI AdarI dAdA, eka karUM torI seva ||inn re0||2|| sevaka dukhiyA dekhatA dAdA, sAhiba sobha na hoya / sevaka nai sukhiyA karai dAdA, sAco sAhiba soya ||inn0||3|| zrIjinakuzalasUrIsarU dAdA, cintA Arati cUri / samayasundara kahara mAharA dAdA manavaMchita phala pUri ||inn0||4|| xxxxxxxxx xxxxxxx jAnannapi ca yaH pApam zaktimAn na niyacchati / IzaH san so'pi tenaiva karmaNA samprayujyate // -mahAbhArata, Adiparva 179 / 11 jo manuSya zaktimAna evaM samartha hote hue bhI Ana-bUjhakara pApAcAra ko nahIM rokatA, vaha bhI usI pApakarma se lipta ho jAtA hai| XXXXXXX xxxxxxxxx