Book Title: Mevad kme Jain Dharm ki Prachinta Author(s): Ramvallabh Somani Publisher: Z_Ambalalji_Maharaj_Abhinandan_Granth_012038.pdf Catalog link: https://jainqq.org/explore/211752/1 JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLYPage #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ] zrI rAmavallabha somAnI, jayapura [prasiddha itihAsa anveSaka] -----------------------0--0--0--0--0--0--0-0--0--2 6 vIra bhUmi mevAr3a meM dharma ke bIja saMskAra rUpa meM janma-jAta hI hai| bhale hI vahAM kA rAjadharma 1 'bhAgavatadharma' rahA ho, kintu jainadharma ke bIja bhI | usa bhUmi meM atyaMta prAcIna hai| prastuta meM pramANoM ke AdhAra para mevAr3a meM jaina dharma ke prAcInatama astitva kA varNana hai| h-o--0--0--0-0------0--0--0--0--00-0-0-0-0----S -- 000000000000 000000000000 -- mevAr3a meM jainadharma kI prAcInatA SYNOS hA . ISR mevAr3a se jainadharma kA sambandha bar3A prAcIna rahA hai / bar3alI ke vIra saM084 ke lekha meM, jisakI tithi ke sambandha meM abhI mataikya nahIM hai, madhyamikA nagarI kA ullekha hai / agara yaha lekha vIra saMvata kA hI hai to mevAr3a meM bhagavAna mahAvIra ke jIvanakAla meM hI jaina dharma ke astittva kA patA calatA hai| maurya rAjA samprati dvArA bhI nAgadA va kumbhalagar3ha ke pAsa jaina mandira banAne kI janazruti pracalita hai| bhagavAna pArzvanAtha kI paramparA meM hue devagupta sUri . kA sambandha mevAr3a kSetra se hI thA / jaina dharma kA yahA~ vyApaka pracAra 5vIM-chaThI zatAbdI meM huaa| usa samaya rAjasthAna meM sAMskRtika gatividhiyoM meM vizeSa cetanA aaii| dhIre-dhIre jAlora, bhInamAla, maMDora, pAlI, cittaur3a, nAgaura, nAgadA Adi zikSA aura vyApAra ke pramukha kendroM ke rUpa meM vikasita hone lage / siddhasena divAkara mevAr3a meM cittaur3a kSetra meM dIrgha kAla taka rahe the| inakI tithi ke sambandha meM vivAda hai| jinavijayajI ne inheM 533 I0 ke AsapAsa huA mAnA hai| inake dvArA viracita granthoM meM nyAyAvatAra pramukha hai| yaha saMskRta meM padyabaddha hai aura tarkazAstra kA yaha prasiddha grantha hai| isameM kI gaI tarkazAstra sambandhI kaI vyAkhyAyeM Aja bhI akhaMDita hai| inheM jaina tarkazAstra kA AdipuruSa kahA gayA hai| inake anya granthoM meM kalyANamandira stotra aura dvAtrizikAeM pramukha hai / haribhadrasUri bhI cittaur3a se sambandhita hai| ye bahuzru ta vidvAna the| inakI tithi meM bhI vivAda rahA hai| muni jinavijayajI ne sArI sAmagrI ko dRSTigata rakhate huye inheM vikrama kI AThavIM zatAbdI meM mAnA jo ThIka pratIta hotA hai| inake dvArA viracita granthoM meM samarAicca kahA aura dhUrtAkhyAna kathA sAhitya ke rUpa meM bar3e prasiddha haiN| darzana aura yoga ke kSetra meM bhI inakI dena advitIya hai| inameM SaDadarzana samuccaya, zAstravArtA samuccaya, anekAnta jayapatAkA, dharma-saMgrahiNI, yoga zataka, yogavizikA-yoga dRSTi samuccaya Adi mukhya haiN| inakI kRtiyoM meM aspaSTatA nahIM hai| ye apane samaya ke bar3e prasiddha vidvAna rahe haiM / usa samaya cittaur3a para maurya zAsakoM kA adhikAra thA aura pazcimI mevAr3a meM guhila baMzI zAsakoM kaa| bauddha itihAsakAra tArAnAtha ke anusAra zIlAditya rAja ke samaya marukSetra meM mUgadhara dvArA meM kalA kI pazcimI zailI kA vikAsa huaa| zIlAditya rAjA kaula thaa| isa sambandha meM matabheda rahate haiM, kArla khAMDalavAla ise harSa zIlAditya (606-647 I0) se artha mAnate haiM, jabaki yu. pI. zAha maMtraka rAjA zIlAditya mAnate haiM kintu ina donoM zAsakoM kA mevAr3a aura marupradeza para adhikAra nahIM thaa| ataeva yaha mevAr3a kA rAjA zIlAditya thaa| isake samaya meM vi. saM. 703 ke zilAlekha ke anusAra jainaka mahattara ne jAvara meM araNyavAsinI devI kA mandira banAyA thA / kalyANapura sAmalA jI, RSabhadevajI, nAgadA Adi kSetra para usa samaya nizcita rUpa se guhiloM kA adhikAra thaa| ataeva kalA kA adbhuta vikAsa usa samaya yahA~ huaa| cittaur3a aura mevAr3a kA dakSiNI bhArata se bhI nikaTa sambandha rahA thaa| kaI digambara vidvAna usa samaya cittaur3a meM kannar3a kSetra se Ate rahate the| indranandikRta zra tAvatAra se patA calatA hai ki prasiddha digambara vidvAna ailAcArya yahA~ durga para rahate the| inake pAsa zikSA prApta karane ke liye vIrasenAcArya Aye the aura yahA~ se bar3audA jAkara dhavalA TIkA pUrNa kI thii| SaTkhaMgama kI kula 6 TIkAyeM huI thIM, inameM dhavalA antima hai| isameM lagabhaga 72,000 zloka haiM / vIra senAcArya ne 'kaSAya prAbhRta' kI 'jaya dhavalA TIkA' bhI prArambha kI thii| jise ye pUrNa nahIM kara pAye aura inake bAda HOM ..mriS.Bkatha Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106-pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha - 000000000000 000000000000 inake ziSya jinasenAcArya ne pUrNa kI thii| digambara granthoM meM cittaur3a kA kaI bAra ullekha AyA hai| 'pauma cariaM' meM tIna bAra ullekha huA hai / dakSiNa bhArata meM bhI kaI zilAlekha mile haiM jinameM citrakUTAnvaya sAdhuoM kA ullekha hai| ye sUrasthagaNa ke the| jaina kI tristambha cittaur3a se sambandhita eka khaMDita prazasti hAla hI meM maiMne 'anekAnta' meM prakAzita kI hai| isameM zreSThi jIjA ke putra pUrNasiMha dvArA ukta kIrti stambha kI pratiSThA karAne kA ullekha hai| isa lekha meM jaina sAdhu vizAla kIrti, zubha kIrti, dharmacandra Adi kA ullekha hai jinheM dakSiNa bhArata ke rAjA nArasiMha kA sanmAna prApta thaa| ataeva patA calatA hai ki ye sAdhu bhI dakSiNI bhArata se sambandhita the| kannar3a kA eka aprakAzita zilAlekha bhI hAla hI meM mujhe cittaur3a ke eka jaina mandira meM lagA huA milA thA jise maiMne zraddheya bhujabalI zAstrIjI se par3havAyA thaa| yaha lekha unake mata se 15vIM zatAbdI kA hai| kevala jinezvara kI stuti hai / mahAkavi hariSeNa ne apane grantha 'dhammaparikkhA' meM mahAkavi "puSpadaMta caturmukha aura svayaM bhU ko smaraNa kiyA hai, ataeva patA calatA hai ki ina kaviyoM kI kRtiyoM ko yahA~ bar3e Adara se par3hA jAtA thaa| isI samaya mevAr3a meM mahA- . kavi DaDDhA ke putra zrIpAla huye / inakA likhA prAkRta grantha 'paMtha saMgraha' bar3A prasiddha hai| mevAr3a meM RSabhadevajI kA mandira bar3A prasiddha aura prAcIna hai| ise digambara, zvetAmbara aura vaiSNava saba hI bar3I zraddhA se mAnate haiM / isa mandira meM zilAlekha adhika prAcIna nahIM mile haiN| maNDapa meM lage zilAlekhoM meM eka vi0sa0 1431 kA hai / isameM kASTa saMva ke bhaTTAraka dharmakIti ke upadeza se zAha bIjA ke beTe haradAna dvArA jinAlaya ke jIrNoddhAra kA ullekha hai / alAuddIna khilajI gujarAta ke AkramaNa ke samaya isI mArga se gayA thaa| aisA pratIta hotA hai ki usane isa mandira ko khaMDita kara diyA ho jise kAlAntara meM mahArANA khetA ke samaya meM jIrNoddhAra karAyA thaa| isI maNDapa meM eka anya lekha vi0saM0 1572 kA hai jisameM bhI kASTA saMgha ke bhaTTAraka yazakIti ke samaya kAchala gotra ke zreSTha kaDiyA poiyA Adi dvArA kucha jIrNoddhAra karAne kA ullekha hai| vi0sa01572 meM hI mahAdeva kulikAoM ke madhya sthita RSabhanAtha kA mandira kASTA saMgha ke nandi taTa gaccha ke vidyAgaNa ke bhaTTAraka surendra kIrti ke samaya bagheravAla zreSThi saMghI AlhA ne banAyA thaa| isI Age kI deva kulikAyeM vi0saM0 1574 meM ukta surendra kIrti ke samaya huba~DajAti ke bhaTTAraka surendrakIti ke upadeza se banAI thiiN| mUrtiyoM meM adhikAMza para lekha haiM jo visaM0 1611 se 1863 taka ke haiM / lekha vAlI mUrtiyoM meM 38 digambara sampradAya kI aura 18 zvetAmbaroM kI hai| mahArANA javAnasiMha ke eka bahuta bar3A mahotsava huA jisameM zvetAmbaroM ne vahA~ vizAla dhvaja daNDa lagAyA thA, mandira marAThoM kI lUTa se bhI prabhAvita huA thaa| nAgadA mevAr3a meM prAcIna nagara hai / yahA~ Aloka pArzvanAtha kA digambara jainamandira 10vIM zatAbdI kA hai / yaha mandira U~cI pahAr3I para banA hai| isake Asa-pAsa pahale digambaroM kI bastI thii| 'munisundara kI gurvAvalI' se patA calatA hai ki isa tIrtha ko samudrasUri nAmaka zvetAmbara sAdhu ne digambaroM se liyA thaa| zIlavijaya aura megha ne apane tIrthamAlAoM meM isa tIrtha kI bar3I prazaMsA likhI hai| yahA~ ke pArzvanAtha mandira kA prAcInatama ullekha vi0saM0 1226 ke bijoliyA ke zilAlekha meM hai / isa pArzvanAtha mandira meM vi0saM01356 aura 1357 ke zilAlekha bhI lage hue haiM jo digambara sAdhuoM ke haiM / madhyakAlIna mandiroM meM visaM0 1331 ke AsapAsa banA deva kulikAoM sahita zvetAmbara mandira jisameM vi0saM0 1487 kA mahArANA mokala ke rAjyakAla kA eka aprakAzita zilAlekha bhI lagA huA hai| isI mandira ke pAsa mahArANA kubhA ke rAjyakAla meM banA adbhuta kA mandira hai| yaha mandira adbhuta jI kI vizAla kAya 6 phITa kI padmAsana kAle patthara kI pratimA ke lie bahuta hI prasiddha hai| yaha pratimA zreSThI sAMraga ne banavAI thI jo delavAr3A kA rahane vAlA thA / yahA~ aura bhI kaI khaMDita mandira haiM / ekaliMga mandira ke vi0saM0 1028 ke lakulIza ziva mandira ke lekha meM varNita hai ki usa samaya eka zAstrArtha zaivoM-bauddhoM aura jainoM ke madhya huA thA / saubhAgya se isa ghaTanA kA ullekha kASTa-saMgha kI lATa bAgar3a kI garvAvalI meM bhI hai jisameM varNita kiyA gayA hai ki rAjA naravAhana ke rAjya meM cittaur3a meM prabhAcanda nAmaka sAdhu ne vikaTa zaivoM ko harAyA thaa| ye pramAcanda nAmaka sAdhu kahAM ke the, patA nahIM calA hai, kintu ekaliMga jI ke pAsa nAgadA hone se vahA~ se bhI sambandhita hone kI kalpanA kI jA sakatI hai| madhyakAlIna prAcIna nagaroM meM delavAr3A (mevAr3a) bar3A prasiddha hai| ise jaina granthoM meM devakulapATaka likhA gayA hai / yaha bar3A samRddha nagara thA aura nAgadA ke khaMDita hone para adhikAMza lekha yA to Ahar3a cale gaye yA yahA~ A base / isakI samRddhi kA varNana sauma saubhAgya kAvya, guru guNa ratnAkara Adi madhyakAlIna kAvyoM meM hai| prasiddha AcArya soma sundara sUri yahA~ kaI vAra padhAre the| sabase pahale vi0saM0 1450 meM Aye the| usa samaya rANA lASA ke mantrI rAmadeva OUmeeRLD Aya MUSIITIDEOSTORE Tor rerako URTEROWN WWWVAURIOFINAL Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mevAr3a meM jaina dharma kI prAcInatA | 107 * 000000000000 000000000000 REKHA aura rAjakumAra cUMDA ne inakA svAgata kiyA thA / isake bAda zrISThi nImbA dvArA prArthanA karane para AcArya soma sundara sUri yahA~ Aye the| usa samaya dIkSA mahotsava kiyA evaM bhuvanasundara ko vAcaka kI upAdhi dI gaI / yahA~ sahaNapAla nAmaka zreSThi bahuta hI prasiddha huA hai / yaha mahArANA mokala aura kuMbhA ke samaya taka maMtrI thaa| isakI mAtA melAdevI bar3I prasiddha zrAvikA thI jisane kaI grantha likhAye the / ye kharataragaccha ke zrAvaka the / isa parivAra kA sabase prAcInatama ullekha vi.saM. 1431 kA karer3A jaina mandira kA vijJapti lekha hai / isa lekha ke anusAra bahA~ bar3A pratiSThA mahotsava kiyA gayA thA / ukta vijJapti kI pratilipi vi0saM0 1466 meM merunandana upAdhyAya dvArA likhI huI milI hai / isI merunandana upAdhyAya kI mUrti 1466 meM melAdevI ne banavAI thI jisakI pratiSThA jinavarddhana sUri se karAI thii| jina varddhana suri kI pratimA vi0saM0 1476 meM ukta parivAra ne dolavAdya meM sthApita karAI thI jisakI pratiSThA jinacandra sUri se karAI thii| vi0saM0 1486 meM saMdeha delavAr3A nAmaka grantha bhI isa parivAra ne likhavAyA thA / vi0saM0 1461 meM Avazyaka vRddha vRtti grantha likhavAyA thaa| vi0saM0 1461 ke delavAr3A ke yati jI ke lekha ke anusAra dharmacintamaNi pUjA ke nimitta 14 Take dAma dene kA ullekha hai / sahaNapAla kI bahina khImAI kA vivAha zreSThi vIsala ke sAtha huA thaa| yaha Idara kA rahane vAlA thaa| soma saubhAgya kAvya aura guru guNa ratnAkara kAvyoM meM isake susarAla pakSa kA vistAra se ullekha milatA hai / vIsala kA pitA vatsarAja thA jo Idara ke rAjA raNamala kA mantrI thaa| isake 4 putra the (1) govinda, (2) vIsala, (3) akrU rasiMha aura (4) hIrA / govinda ne somasundara sUri AcArya ke nidezana meM saMgha nikAlA thaa| vIsala sthAyI rUpa se mahArAjA lAkhA ke kahane para mevAr3a meM hI rahane laga gayA thaa| yahA~ kA picholiyA parivAra bar3A prasiddha thaa| inake vi0saM0 1463 aura 1503 ke zilAlekha mile haiM / paM0 lakSmaNasiMha bhI yahIM hue the / yahA~ kaI grantha likhe gaye the| prasiddha "supAsanAha cariyaM" vi0saM0 1480 meM mahArANA mokala ke rAjya meM yahI pUrNa huA thA jisameM pazcimI citra zailI ke kaI utkRSTa citra hai| karaheDA mevAr3a ke prAcIna jaina tIrthoM meM se haiM / yahA~ kI eka mUrti para vi0saM0 1036 kA kA zilAlekha hai jisameM saDera gaccha ke yazobhadra sUri ke ziSTha zyAmAcArya kA ullekha hai / yazobhadra kA ullekha vi0saM0666 ke eka saMdarbha meM pAlI nagara meM huA hai / karer3A ke kaI mUrtiyoM ke lekha mile haiM jo 13vIM se 14vIM zatAbdI ke haiN| isa vizAlakAya mandira kI bar3I mAnyatA madhyakAlIna sAhitya meM rahI hai / zreSThi rAmadeva navalakhAne vi0saM0 1431 meM kharataragaccha ke AcArya jinodaya sUri se karAyA thaa| isa samaya dIkSA mahotsava bhI karAyA gayA / isameM kaI anya parivAra kI lar3akiyAM aura lar3akoM ko dIkSA dI gii| mandira kA jIrNoddhAra rAmadeva mantrI dvArA karAyA gayA / aura pratiSThA mahotsava bhI usI samaya karAyA gayA / isI samaya likhA vijJapti lekha meM isakA vistAra se ullekha hai| isI mandira meM vi0 saM0 1506 meM mahArANA kuMbhA ke zAsanakAla meM bhI kaI mUrtiyAM sthApita karAI gii| udayapura nagara meM saMbhavataH kucha mandira isa nagara kI sthApanA ke pUrva ke rahe hoNge| Ahar3a eka susampanna nagara thaa| yahAM ke jaina mandiroM meM lage lekhoM se patA calatA hai ki ye mandira saMbhavataH prArambha meM 10vIM zatAbdI ke AsapAsa bane hoNge| mahArANA sAMgA aura ratanasiMha ke samaya yahAM ke jaina mandiroM kA jIrNoddhAra huaa| AhaDa ke digambara jaina mandira ke zilAlekha aura bhIlavADe ke eka mandira meM rakhI ke lekha ke anusAra usa samaya bar3A pratiSThA mahotsava huA / mahArANA jagatasiMha ke samaya udayapUra nagara meM kaI jaina mandira bane / mahArANA rAjasiMha ke samaya bar3e bAjAra kA digambara jaina mandira banA / caugAna kA suprasiddha mandira mahArANA arisiMha ke samaya banA thA / mevAr3a meM jaina zvetAmbara zreSThi dIrghakAla se zAsana tantra meM sakriya bhAga lete A rahe the / ataeva unake prabhAva se kaI mandira banAye jAte rahe haiN| sabase ullekhanIya ghaTanA mandira kI pUjA ke virodha ke rUpa meM prakaTa bAIsa sampradAya hai| mevAr3a meM isakA ullekhanIya pracAra bhAmAzAha ke parivAra dvArA karAyA gayA thaa| isakA itanA adhika prabhAva huA hai ki kendrIya mevAr3a ' meM Aja mandira mAnane vAle alpa mAtrA meM raha gaye / isI sampradAya se pRthaka hokara AcArya bhikSu ne terApaMtha kI sthApanA mevAr3a meM rAjanagara nAmaka sthAna se kI thii| vartamAna meM ina donoM sampradAyoM kA yahAM bar3A prabhAva hai| caja NMMI