Book Title: Merutungasuriras ka Sar
Author(s): Bhanvarlal Nahta
Publisher: Z_Arya_Kalyan_Gautam_Smruti_Granth_012034.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211743/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ merutugasUrirAsa-sAra -zrI bhaMvaralAla nAhaTA aitihAsika sAhitya ke nirmANa kI aora jaina vidvAnoM kA lakSa sadA se rahA hai| rAsa, bhAsa, gIta, gahUMlI, vivAhalA tIrthamAlA prabhRti bhASA kRtiyoM kA, kAvya, paTTAvalI, caritra prabhRti saMskRta granthoM kA prAcurya isa bAtakA prabala udAharaNa hai / hameM isa prakAra ke sAdhana pracuratA se upalabdha hue jinameM se katipaya to aitihAsika jaina kAvya saMgraha meM hamane prakAzita kiye| phira bhI jo prApta hote haiM unheM samaya-samaya para sAmayika patroM meM dete rahate haiM jisase jaina itihAsa ke sAdhana vidvAnoM ke upayoga meM A sake / kucha varSa pUrva, merutugasUri-rAsakI nakala kalakatta meM itihAsatattvamahodadhi jainAcArya zrI vijayendrasUri ke pAsa dekhI aura usakA Avazyaka sAra noTa kara liyA thA parantu kaI sthAna saMdigdha raha jAne se abhI lImar3I ke bhaMDArase rAsakI mUlaprati maMgAkara nakala kara lI aura pAThakoM kI jAnakArI ke lie aitihAsika sAra prakAzita kiyA jAtA hai / aMcalagaccha meM bhI merutugasUri bar3e prabhAvaka aura vidvAna AcArya hue haiN| aMcalagacchIya mhoTI paTTAvalI (gujarAtI anuvAda) jo kaccha aMjAravAle zA. sobhacanda dhAraNI kI tarapha se prakAzita huI hai, usameM 58veM paTTadhara zrI merutugasUrijIkA jIvanavRtta prakAzita huA hai| parantu kaI bAteM janazruti ke AdhAra se likhI huI haiN| aitihAsika dRSTi se saMzodhana kI apekSA rakhatI haiN| prastuta rAsa, sUrijIke samakAlIna-unake svargavAsake bAda zIghra hI racita honese isameM variNata vRttAMta prAmANika haiM, kucha bAteM paTTAvalImeM vizeSa haiN| khaira jo ho, bAtoMmeM aMtara haiM unakA digdarzana karAnA hI yahA~ abhISTa hai : 1. paTTAvalImeM sUrijIkA janmasthAna nAnAgAma aura jAti mIThaDiyA baharA likhI hai, jabaki rAsa meM nAnIgrAma prAgvATa bahurA jAtimeM janma hone kA ullekha hai| 2. mAtA kA nAma paTTAvalImeM nAhuNadevI aura rAsameM nAladevI likhA hai| 3. dIkSA saMvat paTTAvalImeM saM. 1418 aura rAsameM 1410 likhA hai / 4. gRhastha nAma paTTAvalImeM mAlava tathA rAsameM vastigakumAra likhA hai| 5. lolADaIke nRpa prativocakI kathA paTTAvalI meM nahIM hai, usameM yavanasenAke bhaya-nivartanArtha savA mana cAvala maMtrita kara dene aura zrAvakoM dvArA usa senAke samakSa pheMkanese zastradhArI ghuDasavAra hone se yavanasenA ke bhaga jAnese bhayanivartana kI kathA likhI hai| 2) zrI Arya kalyANa gautamasmRtigraMtha viru Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mooooooooo [25] 6. paTTAvalImeM maheMdraprabhasUrikA saM. 1444 meM svargastha honA likhA hai, rAsameM saM. 1445 phA. va. 11 ke dina (merutugasUri kA) maheMdraprabhasUri ke dvArA gacchanAyakapada sthApita karane kA ullekha hai / 7. sUrijI kA svargavAsa paTTAvalI meM jUnAgar3hameM saM. 1473 meM huA likhA hai, jabaki rAsake anusAra saM. 1471 mArgazIrSa pUrNimA somavArako hI pATaNa meM ho cukA thaa| rAsa meM bahuta sI aitihAsika mahattvapUrNa bAteM likhI haiM jo paTTAvalImeM nahIM pAyI jAtI haiN| ataH eva yaha rAsa atyanta mahattvapUrNa hai aura aMcalagacchake itihAsameM saMzodhanakI sundara sAmagrI prastuta karane ke sAtha-sAtha nRpapratibodhAdi aneka navIna sAmagrI prakAzameM lAtA hai| rAsameM sUrijI kI jina kRtiyoM kA ullekha hai unameMse dhAtupArAyaNa tathA aMgavidyAuddhAra adyAvadhi aprApta janakA aMcalagacchake jJAnabhaMDAroMmeM anveSaNa honA caahie| saMbhava hai ki aura bhI katipaya natha upalabdha hoM kyoMki rAsameM ullikhita granthoMke atirikta (1) bhAvakrama prakriyA (2) zataka bhASya (3) namutthuNa TIkA (4) suzrAddhakathA (5) upadezamAlA TIkA (6) jesAjI prabandha (aitihAsika graMtha) kA ullekha bhI prApta hai| aba pAThakoMke abhijJAnArtha uparyukta rAsa kA saMkSipta aitihAsika sAra diyA jAtA hai| prathamagAthA meM gaNadhara zrI gautamasvAmI ko namaskAra karake cauthI gAthA taka prastAvanAmeM uddeza, cAritranAyakakI mahAnatA, kavikI laghutA Adi varNana kara pAMcavI gAthAse vIraprabhuke paTTadhara sudharmasvAmI-jaMbU-prabhavAdikI paramparAmeM, vajrasvAmIkI zAkhA ke prabhAvaka vidhipakSaprakAzaka zrI AryarakSitasUri-jayasiMhasari-dharmaghoSasarimaheMdrasUri-siMhaprabha-ajitasiMha-deveMdrasiMha-dharmaprabha---siMhatilaka-maheMdraprabha taka aMcalagacchake dasa AcAryoM ke nAma dekara gyArahaveM gacchanAyaka zrI merutugasari kA caritra 8vIM gAthAse prArambha kiyA hai| marumaNDala meM nAnI nAmaka nagarameM buharA vAcAragara aura usake bhrAtA vijayasiMha hue, jinhoMne siddhAntArtha zravaNakara vidhipakSa ko svIkAra kiyaa| vijayasiMhake putra vairasiMha bahurA prAgvATavaMzake zRgAra, vicakSaNa; vyavasAyI, mahAn dAnI aura dharmiSTha hue| unakI nAladevI nAmaka strI zIlAlaMkAradhAriNI thii| eka bAra nAladevIkI kukSi meM puNyavAn jIva devalokase cyavakara avatIrNa huA, jisake prabhAvase svapnameM usane sahasrakiraNadhArI sUrya ko apane mukhameM praveza karate hue dekhaa| cakrezvarIdevI ne tatkAla Akara isa mahAsvapna kA phala batalAyA ki tumhAre muktimArga-prakAzaka jJAnakiraNayukta sUrya kI taraha pratApI putra utpanna hogA, jo saMyamamArga grahaNakara yugapradhAna yogIzvara hogA / cakrezvarIke vacanoM ko Adara detI huI, dharmadhyAnameM savizeSa anurakta hokara mAtA garbha kA pAlana karane lgii| saM. 1403 meM pUre dinoMse pAMcoM grahoMke ucca sthAnameM Ane para nAladevIne putrako janma diyaa| harSotsavapUrvaka putra kA nAma vastigakumAra rakhA gyaa| kramazaH bAlaka bar3A hone lagA aura usameM samasta sadguNa Akara nivAsa karane lge| eka bAra zrI maheMdraprabhasUri nANinagarameM pdhaare| unake upadezase atimuktakumArakI taraha virakta hokara mAtApitA kI AjJA le saM. 1410 meM vastigakUmAra dIkSita hue| vairasiMha ne utsavadAnAdi meM pracura dravya vyaya kiyA / sUri mahArAjane navadIkSita munikA nAma 'merutuga' rkhaa| muni merutuga buddhi-vicakSaNatAse vyAkaraNa, sAhitya, chaMda, alaMkAra aura pAgama, veda, purANa prabhRti samasta vidyAoMke pAraMgata paMDita ho gye| ve zuddha saMyama pAlana karate hue amRta-sadRza vANIse vyAkhyAnAdi dete paNa zrI Arya kalyANagautamasmRtigraMtha . Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ the| zrImaheMdraprabhamarine inheM prAcAryapadake sarvathA yogya jAnakara saM. 1426 meM pATaNameM saripadase alaMkRta kiyaa| saMghapati nalapAlane naMdimahotsava, dAnAdi kiye| tadanaMtara merutugasari, dezavidezameM vicarakara upadezoM dvArA bhavyajIvoM ko evaM nareMdrAdiko pratibodha dene lge| prAsAulI meM yavanarAja ko pratibodhita kiyaa| saM. 1444 kA cAtarmAsa lolAiDameM kiyA, vahA~ rAThauravaMzI pharaNagara megharAjA ko 100 manuSyoMke sAtha dharma meM pratibodhita kiyaa| eka bAra sUrijI saMdhyAvazyaka kara kAyotsarga dhyAna meM sthita khar3e the ki eka kAle sAMpane prAkara paira meM Dasa diyaa| sari mahArAja, metArya, damadanta, cilAtIputra kI taraha dhyAna meM sthira rahe / kAyotsarga pUrNa hone para, maMtra, taMtra, gArur3ika saba prayogoM ko chor3a kara bhagavAn pArzvanAtha kI pratimA ke samakSa dhyAnAsana jamAkara baiTha gye| dhyAna ke prabhAva se sArA viSa utara gyaa| prAtaHkAlIna vyAkhyAna dene ke lie Aye, saMgha meM apAra harSadhvani phaila gii| tadanaMtara merutugasUri apAhilapura pATaNa padhAre / gacchanAyaka padake lie sumuharta dekhA gayA, mahinoM pahale utsava prAraMbha ho gyaa| toraNa, baMdaravAla maMDita vizAla maMDapa taiyAra huaA, nAnA prakAra ke natya vAjitroM kI dhvani se nagara guMjAyamAna ho gyaa| posavAla rAmadeva ke bhrAtA khImAgara ne utsava kiyaa| saM. 1445 phAlguna vadI 11 ke dina zrI maheMdraprabhasarijI ne gacchanAyaka pada dekara sArI gacchadhurA zrI merutugasari ko samarpita kii| saMgrAmasiMha ne padaThavaNA karake vaibhava saphala kiyaa| zrI ratnazekharasUriko upAcArya sthApita kiyA gyaa| saMghapati nalapAla ke sAnidhya meM samasta mahotsava nirvighna saMpanna hye| sari mahArAja nirmala tapasaMyamakA aArAdhana karate have yogAbhyAsa meM vizeSa abhyasta rahane lage / haThayoga, prANAyAma, rAjayoga Adi kriyAoM dvArA niyamita dhyAna karate the / grISma Rtu meM dhUpa meM aura zItalakAla kI kar3Ake kI sardI meM pratidina kAyotsarga karake pAtmA ko atizaya nirmala karane meM saMlagna the| eka bAra Apa prAbUgiri ke jinAlayoM ke darzana karake utarate the, saMdhyA ho gii| mArga bhUlakara viSamasthAna meM pagadaNDI na milane para bijalI kI taraha camakate hue devane prakaTa hokara mArga dikhlaayaa| eka bAra pATaNa ke pAsa sathavADe sahita guru zrI vicarate the, yavana senA ne kaSTa dekara saba sAthako apane kabje meM kara liyaa| sarijI yavanarAja ke pAsa phuNce| unakI prAkRtilalATa, dekhakara usakA hRdaya palaTa gayA aura tatkAla saba ko mukta kara lauTA diyaa| eka bAra gujarAta meM mugaloM kA bhaya utpanna hone para sArA nagara sUnA ho gayA, para sUrizrI khaMbhAta meM sthita rhe| kucha hI dinoM meM bhaya dUra huA aura saba loga lauTa Aye / sUrijI bAr3amera virAjate the, laghu pozAla ke dvAra para sAta hAtha laMbA sAMpa pAkara phukAra karane lagA, jisase sAdhviyA~ Darane lgiiN| unhoMne sUrijI ko sUcanA dI, sAMpa tatkAla staMbhita ho gyaa| eka bAra sUrijI ne saM. 1464 meM sAMcaura caumAsA kiyA / azvapati (bAdazAha) vistRta senA sahita car3hAI karane ke lie pA rahA thaa| saba loga dazoM dizi bhAgane lage / ThAkura bhI bhayabhIta thA, sarijI ke dhyAna bala se yavanasenA sAMcaura tyAga kara anyatra calI gii| isa prakAra sUrijI ke anekoM avadAta haiN| - sUrijIne sAhitya nirmANa bhI khUba kiyA, isa rAsa meM nimnokta graMtharacanA kA ullekha hai:(1) vyAkaraNa (2) SaTadarzananirNaya (3) zatapadIsAra (4) rAyanAbhAka caritra (5) kAmadeva kathA (6) dhAtUpArAyaNa (7) lakSaNazAstra (7) meghadUta mahAkAvya (9) rAjamatine misaMbaMdha (10) sUrimaMtroddhAra (11) aMgavidyAddhAra (12) sattarI bhASyavRtti ityAdi / sUrijIne satyapura nareza rAr3a pAtA, narezvara madanapAla ko pratibodha diyA / ur3ara malika bha (?) ke putra kahaS zrI Arya kalyANagauNasmRtigraMtha Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AIIMILAILA A AAAmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm [27] sUradAsa ko pratibodha dekara dholakA ke kalikuNDa pArzvanAtha kI pUjA krvaaii| jaMbU (jammU) nareza rAu gajamala gayA jIvanarAya prati zrI merutugasUri ke caraNavaMdanArtha aaye| sarijI apAra guraNoM ke samudra haiM, naye naye nagaroM ke saMgha vaMdanArtha pAte haiN| sAha salakhA sodAgara kArita utsava se, zrI mahItilakasari evaM mahimazrI mahattarA kA padasthApana jamma meM sAhU varasiMgha kArita utsava se huyA / khImarAja saMghapati dvArA khaMbhAtameM utsava hone para merunaMdanasari kI padasthApanA huii| mANikyazekhara ko upAdhyAyapada, guNasamudrasari, mANikasudarasUri ko sAha tejA kArita utsava meM khaMbhanayara meM aura vahIM jayakIrtisari ko saMghavI rAjasiMha kRta utsava se prAcAryapada sthApita kiyaa| isa prakAra chaha prAcArya, 4 upAdhyAya tathA 1 mahattarA vANArisa, panyAsa, pavattiNI prabhRti saMkhyAbaddha padasthApita va dIkSita kiye| sUrijIne paTTaNa, khaMbhAta, bhar3auMca, sopAraka, kukaraNa, kaccha, pArakara, sAMcaura, maru, gujjara, jhAlAvADa, mahArASTra, paMcAla lATadeza, jAlora, ghoghA anAM, dIva, maMgalapura navA prabhati sthAnoM meM pArAdhanApUrvaka vihAra kiyaa| aMta meM ArAdhanApUrvaka saM. 1471 meM mArgazIrSa pUNimA somavAra ke pichale prahara uttarAdhyayana zravaNa karate haye arhatasiddhoM ke dhyAna se zrI merutugasarijI svarga sidhaare| B jaM jaM samayaM jIvo Avisai jeNa jeNa bhAveNa / so taMmi taMmi samae, suhAsuhaM baMdhae phamma // jisa samaya prANI jaise bhAva dhAraNa karatA hai, usa samaya vaha vaisehI zubha-azubha karmoM ke sAtha baMdha jAtA hai / taM jai icchasi gaMtu, toraM bhavasAyarassa ghorss| to tavasaMjamabhaMDaM, suvihiya ! giNhAhi turNto|| agara tU ghora bhavasAgara ke pAra jAnA cAhatA hai, to he suvihita ! tU tapa-saMyamarUpI naukA ko turanta grahaNa kr| dhammo batyasahAvo, khamAvibhAvo ya ksaviho dhmmo| rayaNattayaM ca dhammo, jIvANaM rakkhaNaM dhammo // vastu kA svabhAva dharma hai / kSamAdi bhAvoM kI apekSA vaha dasa prakAra kA hai| ratnanaya (samyagadarzana, samyaga jJAna aura samyak cAritra) tathA jIvoM kI rakSA karanA usakA nAma dharma / ane zrI Arya ka yANA gautamasmRti graMtha 2 5