Book Title: Mano Vicharana Author(s): Sukhlal Sanghavi Publisher: Z_Darshan_aur_Chintan_Part_1_2_002661.pdf Catalog link: https://jainqq.org/explore/229021/1 JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLYPage #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manovicAraNA manake svarUpa, kAraNa, kArya, dharma aura sthAna Adi aneka viSayoM meM dArzanikoMkA nAnAvidha matabheda hai jo saMkSepameM isa prakAra hai / vaizeSika (vai0 sU0 7. 1. 23 ), naiyAyika ( nyAyasU0 3. 2. 61 ) aura tadanugAmI pUrvamImAMsaka ( prakaraNapa0 pR0 151 ) manako paramANurUpa ataeva nitya-kAraNarahita mAnate haiM / sAMkhya yoga aura tadanugAmI vedAnta use paramANurUpa nahIM phira bhI rUpa aura janya mAnakara usakI utpatti prAkRtika zrahaGkAra tattvase' yA vidyAse mAnate haiM / bauddha aura jaina paramparAke anusAra mana na to vyApaka hai aura na paramANurUpa / ve donoM paramparAe~ manako madhyama pariNAmavAlA aura janya mAnatI haiM / bauddha paramparA ke anusAra mana vijJAnAtmaka hai aura vaha uttaravartI vijJAnoMkA samanantarakAraNaM pUrvavartI vijJAnarUpa hai / jaina paramparA ke anusAra paudgalika mana to eka khAsa prakArake sUkSmatama manovargaNA nAmaka jar3a dravyoM se utpanna hotA hai aura vaha pratikSaNa zarIra kI taraha parivartana bhI prApta karatA rahatA hai jaba ki bhAvamana jJAnazakti aura jJAnarUpa honese cetanadravyajanya hai / sabhI darzanoMke matAnusAra manakA kArya icchA, dveSa, sukha, duHkha zrAdi - guNoMkI tathA una guNoMke anubhavakI utpatti karAnA hai, cAhe ve guNa kisIke mata se Atmagata hoM jaise nyAya, vaizeSika, mImAMsaka, jaina zrAdike matase; yA 1. ' yasmAt karmendriyANi buddhindriyANi ca sAtvikAdahaMkArAdutpadyante mano'pi tasmAdeva utpadyate / ' -- mAThara kA0 27 / 2. 'vijJAnaM prativijJaptiH mana zrAyatanaM ca tat / SaNNAmanantarA'tItaM vijJAnaM yaddhi tanmanaH ||'-abhidhrmN0 1. 16, 17 / tattvasaM0 kA* 631 | 3. 'yat yatsamanantaraniruddhaM vijJAnaM tattammanodhAturiti / tadyathA sa eva putro'nyasya pitrAkhyAM labhate tadeva phalamanyasya bIjAkhyAm / tathehApi sa eva cakSurAdivijJAnadhAturanyasyAzraya iti manodhAtvAkhyAM labhate / ya eva SaD vijJAnadhAtava sa eva manodhAtuH / ya eva ca manodhAtusta eva ca SaD vijJAnadhAtava itItaretarAntarbhAvaH........yogAcAradarzanena tu SaDviJjJAnavyatirikto'pyasti manodhAtuH / ' - sphuTA0 pR0 40, 41 | Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 antaHkaraNa-buddhi ke hoM jaise sAMkhya-yoga-vedAntAdike matase; yA svagata hI hoM jaise bauddhamatase / bahirindriyajanya jJAnakI utpattimeM bhI mana nimitta banatA hai aura bahirindriyanirapekSa jJAnAdi guNoMkI utpatti meM bhI vaha nimitta banatA hai / bauddhamatake sivAya kisIke bhI matase icchA, dveSa, jJAna, sukha, duHkha saMskAra Adi dharma bhana ke nahIM haiN| vaizeSika, naiyAyika, mImAMsaka aura jainake anusAra ve guNa zrAtmAke haiM para sAMkhya-yoga-vedAntamatake anusAra ve guNa buddhi -antaHkaraNa-ke hI haiN| bauddha darzana Atmatattva alaga na mAnakara usake sthAnameM nAma---mana hI ko mAnatA hai zrataeva usake anusAra icchA, dveSa, jJAna, saMskAra Adi dharma jo darzanabhedase zrAtmadharma yA antaHkaraNadharma kahe gae haiM ve sabhI manake hI dharma haiN| . nyAya-vaizeSika-bauddha zrAdi kucha darzanoMkI paramparA manako hRdayapradezavartI mAnatI hai / sAMkhya Adi darzanoMkI paramparAke anusAra manakA sthAna kevala hRdaya kahA nahIM jA sakatA kyoMki usa paramparAke anusAra mana sUkSma-liGgazarIrameM, jo aSTAdaza : vokA viziSTa nikAyarUpa hai, praviSTa hai / aura sUkSmazarIrakA sthAna samagra sthUla zarIra hI mAnanA ucita jAna par3atA hai ataeva usa paramparAke anusAra manakA sthAna samagra sthUla zarIra siddha hotA hai / jaina paramparAke anusAra bhAvamanakA sthAna AsmA hI hai | para dravyamanake bAremeM pakSa. bheda dekhe jAte haiN| digambara pakSa dravyamanako hRdayapradezavartI mAnatA hai jaba ki zvetAmbara pakSakI aisI mAnyatAkA koI ullekha nahIM dikhtaa| jAna par3atA hai zvetAmbara paramparAko samagra sthala zarIra hI dravyamanakA sthAna iSTa hai| I0 1636 ] [pramANa mImAMsA 1. 'tasmAzcittasya dharmA vRttayo naatmnH|-srvd. pAta* pR0 352 / 2. 'tAmraparNIyA api hRdayavastu manovizAnadhAtorAzrayaM kalpayanti / '--- sphuTA0 pR0 41 /