Book Title: Mangal Pravachan
Author(s): Sukhlal Sanghavi
Publisher: Z_Dharma_aur_Samaj_001072.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229219/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgala pravacana * zrIyuta motIcanda bhAIne mere paricayameM kahA hai ki maiM bIsavIM zatAbdIke vicArapravAhoM aura dRSTi-binduoMse paricita huuN| unake isa kathanameM yadi satya hai to maiM apanI dRSTise usakA spaSTIkaraNa karanA cAhatA huuN| 800 kI janasaMkhyAvAle eka choTese gande gA~va meM merA janma aura pAlana huA, jahA~ Adhunika saMskAroM, zikSA aura sAdhanoMkA sarvathA abhAva thA, aise vAtAvaraNameM, unnIsavIM zatAbdImeM maiM palA aura par3hA likhA / gujarAtI grAmINa pAThazAlAse Age mere lie zikSAkA koI vAtAvaraNa thA hI nhiiN| mujhe jahA~ taka yAda hai, maiMne koI bIseka varSakI umrameM eka sAmpradAyika mAsika patrakA nAma sunA thaa| 19 vIM athavA 20 vIM zatAbdIke kAlejoM aura vizvavidyAlayakI zikSAkA lAbha mujhe nahIM milaa| isa dRSTise mujhe 19 vIMkA hI kyoM eka tarahase caudahavIM zatAbdIkA ginanA cAhie / yaha saba satya hote hue bhI unake kathanAnusAra yadi maiM 20 vIM zatAbdIkA haiM to vaha isI arthameM ki kisI bhI kAla, deza aura viSayake prAcIna athavA navIna vicAra jisa samaya mere sAmane Ate haiM usa samaya meM unakA sabhI prakArake bandhanoMse mukta hokara vicAra karatA hU~ aura yathAzakti satyAsatyakA nirNaya karanekA prayatna karatA hU~ / isa prayatnameM jAti, dharma, sampradAya, zAstra athavA bhASAke kadAgraha yA pUrvagraha mujhe zAyada hI jakar3a rakhate hoMge / maiM AcaraNa kara sakatA hU~ yA nahIM, yaha prazna puruSArthakA hai kintu jijJAsA aura vicArakI dRSTise maiM apane manake sabhI dvAra pUrNa rUpase khule rakhatA huuN| mujhe isakI pUrI cintA rahatI hai ki koI jJAtavya satyAMza pUrvagraha aura upekSAke kAraNa chUTa na jAya / manako pUrvagrahoM aura saMkucitatAke bandhanoMse pare rakhakara tathya jAnane, vicArane aura svIkAra karanekI ora ruci aura tatparatA rakhanA hI yadi 20 vIM zatAbdIkA lakSaNa ho to maiM usa arthameM avazya hI 20 vIM zatAbdIkA hU~, cAhe * tA0 14 / 7 / 45 ke dina naye varSake satrAraMbhake prasaMgapara zrImahAvIra-jainavidyAlayake vidyArthiyoMke samakSa kiyA huA maMgala pravacana / 13 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 dharma aura samAja dUsare arthameM bhale hI 19 vIM yA 14 vIM zatAbdIkA ginA jAU~ / merA vizvAsa hai ki satyakI jijJAsA aura zodha kisI eka zatAbdIkI cIja nhiiN| pratyeka zatAbdI aura yugame cAhanevAloMke lie hamezA unake dvAra khule rahate haiM aura dUsaroM ke lie kisI bhI zatAbdI aura yugameM banda rahate haiN| isa vyaktigata carcAdvArA maiM Apa logoMkA dhyAna do bAtoMkI ora khIMcanA cAhatA huuN| eka to jIvanameM hamezA vidyArthI-avasthA banAe rakhanA aura dUsare vidyArthIpanako mukta manase arthAt nirbandhana aura nirbhaya hokara vikasita karate rhnaa| ___ manovijJAna kI dRSTise vicAra kiyA jAya to vidyArthI-avasthAke arthAt saMskAra grahaNa karanekI yogyatAke bIja jisa samaya bAlakake mAtA pitA dAmpatyajIvana meM praveza karate haiM usI samayase manobhUmikA rUpase saMcita hone lagate haiM aura garbhAdhAnake samayase vyakta rUpa dhAraNa karane lagate haiN| kintu hamArA gulAma mAnasa isa satyako nahIM samajha paataa| jinako zizu, kizora aura kumArAvasthAke vidyArthI-jIvana meM sAvadhAnIse suvicArita mArgadarzana milA ho, aise vidyArthI hamAre yahA~ bahuta kama haiM / hamAre yahA~ke sAmAnya vidyArthIkA jIvana nadIke pattharoMkI bhA~ti Akasmika rItise hI gar3hA jAtA aura Age bar3hatA hai| nadIke patthara jaise bArabAra pAnIke pravAhake balase ghisate ghisate kisI samaya khuda hI gola gola sundara AkAra dhAraNa karate haiM usI prakAra hamArA sAmAnya vidyArthI-varga pAThazAlA, skUla, samAja, rAjya aura dharmadvArA niyaMtrita zikSaNapraNAlIkI cakkIke bIcase gujaratA huA kisI na kisI rUpameM gar3hA jAtA hai| 16 varSa takakA vidyArthI-jIvana dUsaroMke chananese vidyA-pAna karanemeM bItatA hai / arthAt hamAre yahA~ vAstavika vidyArthI-jIvanakA prAraMbha skUla chor3akara kAlejameM praveza karate samaya hI hotA hai / isa samaya vidyArthIkA mAnasa itanA paka jAtA hai ki aba vaha apane Apa kyA par3hanA, kyA na par3hanA, kyA satya aura kyA asatya. kyA upayogI kyA anupayogI, yaha saba soca sakatA hai / isalie vidyArthIjIvanameM kAleja-kAla bahuta mahattvakA hai| pahalekI apakvAvasthA meM rahI huI truTiyoM aura bhaloMko sudhAraneke uparAnta jo sAre jIvanako sparza kare aura upayogI ho. aisI pUrI taiyArI isI jIvanameM karanI hotI hai / usa samaya itanA uttaradAyitva samajhane aura nibhAne jitanI buddhi aura zArIrika taiyArI bhI hotI hai / Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgala pravacana isalie isa samaya vidyArthIkA jarA-sA bhI pramAdI honA jIvana ke madhya bindupara kuThArAghAta karanA hai / maiM thor3A bahuta kAleja vidyArthiyoMke bIca rahA hU~ aura maiMne dekhA hai ki unameM se bahuta kama vidyArthI prApta samaya aura zaktikA saMpUrNa jAgRtipUrvaka upayoga karate haiN| kisI na kisI taraha parIkSA pAsa karanekA lakSya honese vidyArthIke bahumUlya samayakA aura zaktikA ThIka upayoga nahIM ho pAtA / mere eka mitrane -- jo ki isa samaya kuzala vakIla aura prajAsevaka haiM, mujhase kahA ki hama vidyArthI - khAsakara buddhimAn gine jAnevAle vidyArthI -- rAta aura dinakA bahuta bar3A bhAga gappeM hA~kane aura anAvazyaka vAkyuddha karanemeM vyatIta kara dete the aura yaha mAna baiThe the ki parIkSA pAsa karanemeM kyA hai ? jaba parIkSA samIpa AvegI, taba taiyArI kara leMge aura vaisA kara bhI lete the / kintu jaba bI0 e0 pAsa hue aura Age ucca adhyayanakA vicAra kiyA taba mAlUma huA ki hamane prAraMbhake cAra varSoM kA bahuta-sA samaya vyartha hI barabAda kara diyA hai / usa samaya apane pUre sAmarthya aura samayakA ThIka DhaMgase niyamita sadupayoga kiyA hotA, to hamane kAleja jIvanameM jitanA prApta kiyA usase bahuta adhika prApta kara lete| maiM samajhatA hU~ ki mere mitrakI bAta bilakula saccI hai aura vaha kAlejake pratyeka vidyArthIpara kama yA adhika aMza meM lAgU hotI hai| isalie maiM pratyeka vidyArthIkA dhyAna jo isa samaya kAleja meM nayA praviSTa huA ho yA Age bar3hA ho, isa ora khIMcatA hU~ / kAlejake jIvanameM itane acche avasara prApta hote haiM ki yadi manuSya soce to apanA saMpUrNa navasarjana kara sakatA hai| vahA~ bhinna bhinna viSayoM ke samartha adhyApaka, acchese acchA pustakAlaya aura naye raktake utsAhase uphanate hue vidyArthiyoM kA sahacAra jIvanako banAnekI amUlya sampatti hai / kevala usakA upayoga karanekI kalA hAtha AnI cAhie / 195 jIvana-kalA vidyArthI jIvana meM yadi koI siddha karane yogya tatva hai, to vaha hai jIvanakalA / jo jInekI kalAko hastagata kara letA hai vaha sAdhana tathA suvidhAkI kamI viSayameM kabhI zikAyata nahIM karatA / vaha to apane sAmane jitane aura jaise sAdhana hote haiM, jitanI aura jaisI suvidhAyeM hotI haiM, unakA itane Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 dharma aura samAja sundara DhaMga se upayoga karatA hai ki usImeMse usake sAmane apane Apa naye sAdhanoM kI sRSTi khar3I ho jAtI hai / ve binA bulAye Akara sAmane khar3e ho jAte haiM / jo isa prakArakI jIvana kalAse aparicita hotA hai vaha hamezA yaha nahIM, vaha nahIM, aisA nahIM, vaisA nahIM, isa DhaMgakI zikAyata karatA hI rahatA hai / usake sAmane cAhe jaise aura cAhe jitane sAdhana raheM vaha unakA mUlya nahIM samajha sktaa| kyoMki jaMgala meM maMgala karanekI kalAse vaha aparicita hotA hai / pariNAmataH aisA vidyArthI prApta suvidhAke lAbhase to vaMcita raha hI jAtA hai sAtha hI bhAvI suvidhA kI prApti usake manorAjya meM rahakara ulaTI vyAkulatA paidA kara detI hai / isalie hama kisI bhI kSetrameM hoM aura kucha bhI karate hoM, jIvanakalA sabase pahale Avazyaka hai / jIvana kalA arthAt kamase kama aura nagaNya sAdhana sAmagrI se bhI saMtuSTa rahanA, Age bar3hanemeM usakA upayoga kara lenA aura svapuruSArthase apanI icchita sRSTi khar3I kara lenA | asuvidhAoMkA atibhAra yadi jIvanako kucala sakatA hai, to suvidhAoMkA Dhera bhI vahI kara sakatA hai / jisake sAmane bahuta suvidhAe~ hotI hai vaha hamezA pragati kara sakatA hai athavA karatA hai, aisA koI dhruva niyama nhiiN| isake viparIta jo adhika asuvidhA athavA kaThinAI meM hotA hai vaha pIche raha jAtA hai athavA kucalA jAtA hai, yaha bhI koI dhruva niyama nahIM / dhruva niyama to yaha hai ki buddhi aura puruSArtha hone para pratyeka sthiti meM Age bar3hA jA sakatA hai / jisameM isa tattvako vikasita karanekI bhUkha hotI hai vaha suvidhA asuvidhAkI jhaMjhaTa meM nahIM par3atA / kaI bAra to vaha ' vipadaH santu naH zazvat ' kuntI ke isa vAkyase vipattiyoM kA AhvAna karatA hai / maiMne eka aise mahArASTra vidyArthIko dekhA thA jo mAtA-pitA kI orase milanevAlI sabhI suvidhAoMko chor3akara apane puruSArthaise hI kAleja meM par3hatA thA aura bI. esa. sI. kA abhyAsa karaneke sAtha sAtha kharcayogya kamAneke uparAnta svayaM bhojana pakAkara thor3e kharca meM jIne kI kalA siddha karatA thA / maiMne usase pUchA ki " par3hane likhane meM bahuta bAdhA par3atI hogI ? " usane kahA ki "maiMne AraMbha se hI isI DhaMgase jonA sIkhA hai ki Arogya banA rahe, aura vidyAbhyAsa ke sAtha sAtha svAzrayavRtti meM Atma-vizvAsa bar3hatA calA jAya / antameM usane ucca zreNI meM bI. esa. sI. kI parIkSA uttIrNa kii| hama yaha jAnate 17 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgala pravacana 197 haiM ki vyApArIvRttike mAtA-pitA apanI santatike lie adhikase adhika sampattikA uttarAdhikAra de jAnekI icchA rakhate haiN| ve kaI pIr3hI takakI svasaMtatike sukhakI cintA karate haiM kintu isakA pariNAma ulaTA hI hotA hai aura unakI saMtatike sukhakI dhAraNA dhUlameM mila jAtI hai| isalie merI dRSTise jIvanakI sabase bar3I khUbI yahI hai ki hama cAhe jaisI sthitimeM hoM aura cAhe jahA~ ho apanI vidyArthI-avasthA banAe rakheM aura usakA uttarottara vikAsa karate jaay| khulA huA aura nirbhaya mana / jJAna athavA vidyA kevala bahuta par3hanese hI milatI hai, aisI bAta nahIM / kama yA adhika par3hanA yaha ruci, zakti aura suvidhAkA prazna hai / kamase kama par3hanepara bhI yadi adhika siddhi aura lAbha prApta karanA ho to usakI anivArya zarta yaha hai ki manako khulA rakhanA aura satya-jijJAsA rakhakara jIvanamai pUrvagrahoM athavA rUr3ha saMskAroko avakAza na denaa| merA anubhava yaha hai ki isake lie sarva prathama nirbhayatAkI AvazyakatA hai / dharmakA yadi koI saccA aura upayogI artha hai to vaha hai nirbhayatApUrvaka satyakI khoja / tattvajJAna satya-zodhanakA eka mArga hai / kisI bhI viSayake adhyayanameM dharma aura tattvajJAnakA saMbaMdha rahatA hI hai| ye donoM vastue~ kisI caukemeM nahIM bA~dhI jA sktii| yadi manake sabhI dvAra satyake lie khule ho aura usakI pRSThabhUmimeM nirbhayatA ho, to jo kucha vicArA jAya athavA kiyA jAya, saba tatva-jJAna aura dharmameM samAviSTa ho jAtA hai| jIvana-saMskRti jIvanameMse gaMdagI aura durbalatAko dUrakara unake sthAnapara sarvAgINa svacchatA aura sAmaJjasyapUrNa balakA nirmANa karanA, yahI jIvanakI saccI saMskRti hai| yahI vastu prAcIna kAlase pratyeka deza aura jAtimeM dharmake nAmase prasiddha hai| hamAre dezameM saMskRtikI sAdhanA sahasroM varSa pUrva prAraMbha huI aura Aja bhI calatI hai / isa sAdhanAke lie bhAratakA nAma suvikhyAta hai / aisA hote hue bhI yahA~ dharmakA nAma glAni utpanna karanevAlA ho gayA hai aura tattvajJAna nirarthaka kalpanAoMmeM ginA jAne lagA hai / isakA kyA kAraNa hai ? isakA uttara dharmaguruoM, dharma-zikSA aura dharma-saMsthA oMkI jar3atA Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja aura niSkrayatA meM mila jAtA hai / dharma athavA tattvajJAna apane ApameM to jIvanakA sarvavyApI saurabha hai / paraMtu isameM jo durgaMdha Ane lagI hai, vaha dAmbhika ThekedAroMke kAraNa / jisa prakAra kaccA anna ajIrNa karatA hai, para isase kucha bhojana mAtra hI tyAjya nahIM ho jAtA aura jaise tAje aura poSaka anna ke binA jIvana nahIM cala sakatA, usI prakAra jar3atA poSaka dharmakA kalevara tyAjya hote hue. bhI saccI saMskRti ke binA mAnavatA athavA rASTrIyatA nahIM Tika sakatI / 198 vyaktikI sArI zaktiyA~, siddhiyA~ aura pravRttiyA~ jaba eka mAtra sAmAjika kalyANakI dizA meM laga jAtI haiM, tabhI dharma yA saMskRti caritArtha hotI hai / dharma, saMskRti aura tatvajJAnakI vikRta vicAradhArA dUra karane aura zatAbdiyoM purAne bhramako miTAneke lie bhI saMskRtikA saccA aura gaharA jJAna Ava zyaka hai / isa dRSTise gA~dhIjI hama logoM ko mAlUma hai ki gA~dhIjI eka mahAn rAjapuruSa haiM / unakI rAjakIya pravRtti aura halacalake mUla meM satata pravAhita honevAle amRtake jharaneko utpanna karanevAlA yadi koI aTUTa udgama sthAna hai to vaha hai unakA saMskRtiviSayaka saccA viveka / unakI nirNAyaka zakti, sunirNayapara jame rahanekI dRr3hatA aura kisI bhI prakArake bhinna dRSTikoNako sahAnubhUtise samajhanekI mahAnubhAvatA, ye saba unake saMskRti ke sacce vivekake AbhArI haiM / isake atirikta unake pAsa anya koI dharma nahIM | aisA saMskRtipradhAna vidyAkA vAtAvaraNa taiyAra karanA jisa prakAra saMsthA ke saMcAlakoM aura zikSakoMpara nirbhara hai usI prakAra vidyArthiyoMpara bhI usakA bahuta kucha AdhAra hai / vyavasAyiyoM aura kuTumbiyoMse hama mAnate Aye haiM ki jo kucha sIkhanekA hai vaha to kevala vidyArthiyoMke lie hai / hama vyavasAya yA gRhasthI meM pha~se hue kyA sIkheM ? aura kaise sIkheM ? kintu yaha mAnyatA bilakula galata hai| maoNNTesarIkI zikSaNa-paddhati meM kevala zizu aura bAlakake zikSaNapara hI bhAra nahIM diyA jAtA apitu mAtA-pitAoMke susaMskAroMkI ora bhI saMketa kiyA jAtA hai| aisA hone para hI zizu Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhArmika zikSAkA prazna 199 aura bAlakoMkA jIvana ghara aura pAThazAlAke saMskAroMke saMgharSa ke bIca sthira raha sakatA hai| yahI bAta bar3I umrake vidyArthiyoM ke viSayamai bhI hai / pratyeka vyavasAyI athavA gRhastha, apane bace hue samaya aura zaktikA upayoga susaMkAra grahaNa karane meM kara sakatA hai| itanA hI nahIM use vaisA karanA bhI cAhie, anyathA usake aura usakI saMtatike bIca aisI dIvAla khar3I ho jAnevAlI hai ki saMtati use doSa degI aura vaha saMtatipara doSa mddh'egaa| aura rUr3higAmI haiM aura mAtA-pitA kaheM ki par3he likhe vidyArthI kevala bAmeM ur3ate haiN| mAtA-pitAoM aura vidyArthiyoM ke bIcakI khAI adhika gaharI na ho, isakA rAmabANa ilAja mAtA-pitAoMke hI hAthameM hai, aura vaha ilAja hai apanI samajhako zuddha karanekA prayatna / prabuddha jaina / anu0-mohanalAla mehatA 15-9-424 dhArmika zikSAkA prazna dhArmika zikSA denA cAhie yA nahIM, isa praznako lekara mukhya rUpase Amane sAmaneke choroMpara khar3e hue do varga najara Ate haiM / eka varga vaha hai jo dhArmika zikSA dene dilAneke lie bahuta Agraha karatA hai jaba ki dUsarA varga isa viSayameM udAsIna hI nahIM hai apitu aksara virodha bhI karatA hai| yaha sthiti kevala jaina samAjakI hI nahIM prAyaH sabhI samAjoMkI hai| hameM dekhanA cAhie ki virodha karanevAlA virodha kyoM karatA hai ? kyA use zikSAke prati aruci hai yA dharma ke nAmase sikhAI jAnevAlI bAtoMke prati dveSa hai ? aura isa aruci yA dveSakA kAraNa kyA hai ? isI prakAra dhArmika zikSAke prati Agraha rakhanevAlA kisa dharmakI zikSAke viSayameM Agraha rakhatA hai aura usa Agrahake mUlameM kyA hai ? virodha karanevAlekI zikSAke prati utanI hI mamatA hai jitanI dharma-zikSAke AgrahIkI / dharmake prati bhI usakI aruci nahIM ho sakatI, yadi vaha