Book Title: Malva se Prapt Achyuta Devi ki Durlabh Pratimaye
Author(s): Surendrakumar Arya
Publisher: Z_Deshbhushanji_Maharaj_Abhinandan_Granth_012045.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211729/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAlavA se prApta acyutA devI kI durlabha pratimAe~ -DaoN0 surendra kumAra Arya bhAratIya jaina mUrtizilpa meM azva para savArI kiye acyutA, acchuptA yA acchumnA devI kI pratimAeM kama milatI haiN| eka pratimA ujjaina sthita digambara jaina purAtatva saMgrahAlaya jayasiMhapurA meM surakSita hai| do anya jo vigata do varSoM meM purAtAtvika sarvekSaNa karate samaya mujhe jhara grAma va gaMdhAvala grAma meM milI haiN| yahAM para isI devI kI pratimA para carcA kI jaayegii| zvetAmbara sAhitya meM isa devI ko acyuptA kahA gayA hai va isake lakSaNa batalAye gaye haiM ki yaha devI ghor3a para ArUr3ha hai va caturhastA hai evaM cAroM hAthoM meM dhanuSa, talavAra, DhAla va tIra lie hue haiM 'savyapANi-dhRtakA kvraa'nysphurdvishikhkhnggdhaarinnii| vidyuddAmatanurazvavAhanA'cyuptikA bhgvtii|' digambara sAhitya meM bhI isa devI ko azvavAhanA va talavAradhAriNI kahA gayA hai 'dhautAsihastAM hayage'cyute tvAM hemaprabhAM tvAM praNatAM praNaumi / ' prAraMbhika pratimA jo jainasaMgrahAlaya jayasiMhapurA, ujjaina meM surakSita hai vaha kAle sleTI patthara para utkIrNa evaM abhilekhayukta hai| yaha pratimA lagabhaga 32 varSa pUrva badanAvara nAmaka grAma se jamIna ke nIce se milI thii| isa pratimA ke lekha se varddhamAnapura kI sthiti kA vivAda samApta ho gayA thA / AcArya jinasena ne isI sthAna para apanI prasiddha kRti harivaMzapurANa pUrNa kI thI aura yahIM para prasiddha zAMtinAtha kA maMdira thA / DaoN0vi0 zrI velaNakara ne badanAvara (ujjaina dhAra ke moTaramArga para bar3anagara se 12 ki0 mI0 pazcima dizA meM sthita) se hIrAlAla sikhI ke kheta se 62 jaina pratimAeM prApta kI thiiN| bAda meM yahIM se paM0 satyaMdhara kumAra seThI ne isa abhilekhayukta pratimA ko prApta kiyA evaM use ujjaina saMgrahAlaya meM surakSita rkhaa|| prAcIna barddhamAnapura va Aja ke badanAvara se prApta isa pratimA meM devI ghor3e para ArUr3ha hai| pratimA caturhastA hai, donoM dAhine hAtha bhagna haiM, Upara ke bAyeM hAtha meM eka r3hAla hai aura nIce kA hAtha ghor3e kI lagAma yA valgA saMbhAle hue hai| dAhinA paira rakAba meM hai aura bAyAM usa kI jaMghA para rakhA huA hai| isa prakAra mUrti kA mukha sAmane va ghor3e kA usake bAyIM ora hai| devI ke gale meM galahAra hai va kAna meM karNakuNDala / pratimA ke mukha ke Asa pAsa prabhAmaMDala hai, usake pAsa tIna tIrthakara pratimAe~ padmAsana meM aMkita haiM / cAroM konoM meM bhI choTI-choTI jaina tIrthakara pratimAeM haiN| nIce 2 paMktiyoM kA lekha hai jisake anusAra acyutA devI kI pratimA saMvat 1226 (I0 1172) meM kucha kuTumboM ke vyaktiyoM ne varddhamAnapura ke zAMtinAtha caityAlaya meM prasthApita kI thii| DaoN0 hIrAlAla jaina ne apane lekha meM yaha siddha kiyA hai ki yahI vaha sthAna hai aura isakA nAma varddhamAnapura thA jahAM zAMtinAtha maMdira meM zaka saMvata 705(I0783) meM AcArya jinasena ne harivaMzapurANa kI racanA pUrNa kI thii|' pratimA ke nIce abhilekha kA vAcana isa prakAra hai :-saMvata 1226 vaisAkha vdii| zukravAre adya varddhanApure zrI zAMtinAthacetye sA zrI gozala bhAryA brahmadeva u devAdi kuTumba sahitena nija gotra devyAH zrI adyumnAyA pratikRti kaaritaa| zrI kulAdaNDopAzAya prtisstthitaa|" 12 vIM zatAbdI ke kucha abhilekhayukta prApta mUrtiyoM ke r3hera se eka anya acyutAdevI kI pratimA jhara nAmaka grAma meM milI hai| yahAM para vizAla jainamaMdira rahA hogA va indra, yama, varuNa, ISAnya va naiRtya devatA kI lAla patthara para utkIrNa pratimAeM milI haiN| yaha sthAna ujjaina se 45 ki. mI. pazcima dizA meM ujjaina-ratalAma moTaramArga para ruNIjA nAmaka grAma ke pAsa hai| lAla patthara para dhor3e para AsIna devI ke AbhUSaNa atyanta sundara rUpa se ukere gaye haiN| talavAra va DhAla spaSTa Ayudha dRSTigocara hote haiN| zeSa do hAtha . bhagna haiN| azva kI banAvaTa meM kalAtmakatA nahIM hai / devI ke mukha ke cAroM ora prabhAmaMDala hai| Upara eka tIrthakara padmAsana meM aMkita - hai| zilpa ke AdhAra para va anya pratimAoM ke abhilekha se yaha mUrti 12vIM zatAbdI kI pratIta hotI hai| jaina itihAsa kalA aura saMskRtiH .. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dasarI pratimA gaMdhAvala nAmaka grAma meM milI hai| gaMdhAvala grAma jaina avazeSoM se bharA huA hai| yahA~ zaiva, vaiSNava va jaina avazeSa bahutAyata se mile haiN| yahAM para pArzvanAtha, abhinaMdananAtha va sumatinAtha ko kI khaDgAsana meM nirmita paramArakAlIna pratimAeM gaMdharvasena ke maMdira ke AsapAsa par3I haiN| yahA~ para saMgrahAlaya meM bhI lagabhaga 65 tIrthakara pratimAeM surakSita haiN| gaMdhAvala kI yaha acyutAdevI kI pratimA lekhayukta nahIM hai / mUrti nirmiti kI zailI ke AdhAra yaha pratimA 10 vIM zatAbdI kI vidita hotI hai| isake atirikta kAMsya va pItala kI kucha laghu AkAra kI acyutA devI kI pratimA sundarasI, jAmanera va pacora grAma ke digambara jaina maMdiroM meM surakSita haiN| pacora meM eka pASANa nirmita pratimA asurakSita par3I huI hai| mahAvIra bhagavAn ke 2500veM nirvANa mahotsava para ujjaina ke utsAhI jaina purAtatva premI paM0 satyaMdhara kumAra jI seThI, maksI pArzvanAtha tIrtha ke maMtrI zrI jhAMjharI jI ke mAlavaprAntIya jaina pUrAtatva abhirakSaNa samiti ke tatvAvadhAna meM isa dizA meM lagabhaga 3 varSoM se jaina purAtatvIya saMpadA ke saMkalana kA kArya cala rahA hai usameM mujhe bhI kArya karane kA suavasara milA va anekoM sthAnoM para mAlavA bhUmi meM jaina mUrtiyoM, zilAlekha, tAmralekhoM, hastalikhita granthoM kI sUcanA milI, jinakA vivaraNa taiyAra kiyA jA rahA hai| nizcaya hI madhyakAla meM mAlavAbhUmi apanI pUrva kI jaina purAtatva saMpadA se maMDita rahI va usameM acyutA devI kI pASANa evaM dhAtu pratimAeM viziSTa kalAgata saundarya ko ujAgara karatI haiN| vidyAdeviyoM kA mAhAtmya nIlAMjanA apsarA ke nRtya meM jIvana kI kSaNabhaMguratA ko dRSTigata kara bhagavAn zrI vRSabha deva ko vairAgya ho gyaa| unhoMne siddhArthaka vana meM saba parigraha kA tyAgakara caitra kRSNa navamI ke dina dIkSA grahaNa kii| tapovana meM kaccha-mahAkaccha ke putra nami-vinami bhagavAna ke gaNoM kA stavana karate hue bhoga sAmagrI kI yAcanA kara rahe the / bhavanavAsiyoM ke antargata nAgakumAra devoM ke indra dharaNendra ne apanA Asana kampAyamAna dekhakara isa prakaraNa ko jAna liyaa| jina bhakta dharaNendra ne diti tathA aditi nAmaka deviyoM ke sAtha Akara nami-vinami ko unakI bhakti se prasanna hokara vijayAdha parvata kA Adhipatya evaM vidyAkoza die| Adeti devI ne unheM vidyAoM ke ATha nikAya die tathA gAndharva sena nAmaka vidyAkoSa batalAyA / vidyAoM ke ATha nikAya isa prakAra the| (1) manu, (2) mAnava, (3) kauzika, (4) gaurika, (5) mAndhAra, (6) bhUmituNDa, (7) mUlavIryaka, (8) zaGa kuka / diti ne bhI unhe nimnalikhita ATha nikAya pradAna kie (1) mAtaGga, (2) pANDuka, (3) kAla, (4) svapAka, (5) parvata, (6) vaMzAlaya, (7) pAMzumUla, (8) vRkSamUla / ina solaha nikAyoM kI nIce likhI vidyAe~ kahI gaI hai : prajJaptI rohiNI vidyA vidyA caanggaarinniiritaa| mahAgaurI ca gorI ca sarvavidyAprakarSiNI / / mahAzvetA'pi mAyUrI hArI nirvjnyshaavlaa| sA tiraskAriNI vidyA chAyA saGkrAmiNI parA / / kuSmANDagaNAmAtA ca sarvavidyAvirAjitA / AryakaSmANDadevI ca devadevI namaskRtA // acyutAryavatI cA'pi gAndhArI nivRtiH praa| daNDAdhyakSagaNazcApi daNDabhUtasahastrakam / / bhadrakAlI mahAkAlI kAlI kAlamukhI tthaa| evamAdyAH samAkhyAtA vidyA vidyaadhreshinaam|| harivaMzapurANa 20/62-66 prajJapti, rohiNI, aGgAriNI, mahAgaurI, gaurI, sarva vidyAprakarSiNI, mahAzvetA, mAyarI, hArI, nirvajJazADavalA, tiraskAriNI., chAyAsaMkrAmiNI, kuSmANDa gaNamAtA sarvavidyAvirAjitA, AryakuSmANDadevI, acyutA, AryavatI, gAndhArI, nirvavRti, daNDAdhyakSagaNa, daNDabhUtasahasraka, bhadrakAlI, mahAkAlI, kAlI aura kAlamukhI- inheM Adi lekara vidyAdhara gajAbhoM ko aneka vidyAeM kahI gaI haiN| . vidyAdharoM kI eka sau dasa nagariyoM meM vidyAdhara nikAyoM ke nAma se yukta tathA bhagavAna vaSabhadeva, dharaNendra aura ditiaditi deviyoM kI pratimAoM se sahita aneka stambhoM kA paurANika ullekha bhI prathamAnuyoga ke dharmagraMtho meM milatA hai| vidyAdeviyoM kI prAcIna pratimAe~ bar3I mAtrA meM abhI upalabdha nahIM huI hai kintu mUtizAstra para prakAza DAlane vAle 4. AzAdhara (1228 I0) ke 'pratiSThA sAroddhAra' ke tIsaveM adhyAya meM vidyAdeviyoM ke nAmollekha meM aneka deviyoM-rohiNI, jAmbUnadA, gaurI, gAndhArI, jvAlAmAlini, mahAmAnasI Adi ke sAtha acyutA kA bhI vizeSa rUpa se varNana milatA hai| isase yaha pratIta hotA hai ki vidyAdevI ke rUpa meM acyutA kI pratimAoM ko 12vIM-13vIM zatAbdI meM mAnyatA mila gaI thii| -sampAdaka 1. DA. hIrAlAla jaina : bhAratIya saMskRti meM jainadharma kA yogadAna, pR. 356. AcAryaratna zrI vezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana anya .