Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAlavA : eka bhaugolika pariveza DA0 basaMtasiMha mAlavA apane sthala vinyAsa tathA aitihAsika, sAMskRtika evaM rAjanaitika upalabdhiyoM ke kAraNa aitihAsika samaya se hI eka bhaugolika ikAI ke rUpa meM jAnA jAtA rahA hai| isa pradeza kA sampUrNa kSetraphala lagabhaga 150,000 varga ki0 mI. hai| 25-10 se 27-70 uttarI akSAMzoM evaM 75-45 aura 76-14 pUrvI dezAntaroM ke madhya tathA prAyadvIpa ke sabase uttarI bhAga meM phailA huA yaha pradeza bhAratIya saMgha ke tIna rAjyoM arthAt madhyapradeza, rAjasthAna evaM mahArASTra ke bhU-bhAga ko AvRta kiye hue hai| madhya pradeza ke 18 jile tathA rAjasthAna ke bAMsavADA-jhAlAvADa-pratApagaDha tathA cittauDagaDha jiloM aura mahArASTra ke dhuliyA evaM jalagA~va jiloM ke sampUrNa athavA AMzika bhAga isameM sammilita kiye jAte haiM / mAlavA pradeza kI kula janasaMkhyA lagabhaga 12 miliyana hai| isakA nirmANa bundelakhaNDa nIsa-basAlTa tathA goMDavAnA zailoM evaM lAvA se huA hai| karkarekhA mAlavA ke lagabhaga madhya se hokara gujaratI hai| __ aitihAsika pRSThabhUmi mAlavA zabda kA prAdurbhAva saMskRta ke do zabdoM 'mA' (MA) aura 'lava' (LAV) se huA pratIta hotA hai| saMskRta sAhitya meM prathama kA Azaya devI lakSmI tathA dvitIya kA tAtparya bhU-bhAga se hai| donoM kA sammilita artha sampadAdAyinI lakSmI ke nivAsasthAna se liyA jAtA hai| uparyukta nAmakaraNa yahA~ kI upajAU bhUmi ko dekhate hue kiyA gayA hogaa| pro0 rAjabalI pANDe ne mAlavA pradeza ko uttara pradeza ke gorakhapura jile meM sthita malla rASTra kA eka bhU-bhAga batAyA hai| unake kathanAnusAra malla se hI malaya aura anta meM mAlavA zabda kA prAdurbhAva huA / pANinI ke sAhitya meM bhI mAlavoM kA prasaMga apradhijivIna ke nAma se AtA hai| jo sikandara mahAna ke AkramaNa ke samaya taka rAvI tathA cinAva nadiyoM ke saMgama ke uttarI bhAga meM rahate the| kAlAntara meM una logoM ne cambala tathA narmadA nadiyoM ke AbAda kSetroM tathA rAjasthAna meM basa gaye aura Adhunika mAlavA kA nAmakaraNa ho paayaa| prArambhika bauddha evaM jaina sAhityoM, hindU kathAoM, rAmAyaNa tathA mahAbhArata meM bhI mAlavoM kA sammAnita prasaMga AtA hai| buddha kAla meM to mAlavA apanI vAstu kalA (Architecture and Sculpture) kI carama sImA para pahuMcA huA batAyA gayA hai| IsA se 327 varSa pUrva mAlavA para maurya sAmrAjya kA Adhipatya thaa| isake
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 munidvaya abhinandana grantha atirikta vikramAditya, candragupta (dvitIya), harSa, rAjA bhoja (dvitIya), dilAvara khAM gorI, hozaMgazAha, mahamUda khilajI, bAbara, bahAdurazAha, humAyUM, zerazAha sUrI tathA sujAtakhA~ Adi ne bhI mAlavA para samaya-samaya para zAsana kiyA hai| san 1690 ke AsapAsa marAThoM ne mAlavA meM praveza kiyA aura bAjIrAva pezavA, holkara tathA sindhiyA Adi ne lagabhaga 50 varSoM taka mAlavA ko khUba rauMdA aura kara vasUla karate hue samApta ho ge| isake pazcAt aMgrejoM ne sAre deza kI bhAMti mAlavA meM bhI sthAyI prazAsana pradAna kiyA jo bhArata kI svatantratA ke pUrva taka calatA rhaa| san 1947 meM bhArata ke svatantra hone ke pazcAt do bAra rAjyoM kA gaThana kiyA gyaa| pahalI bAra san 1948 meM indaura tathA bhopAla jaisI svadezI riyAsateM bhAratIya saMgha meM milAI gaIM, mAlavA kA vibhAjana huaa| madhyapradeza, madhya bhArata, mahAkauzala, bhopAla kA nirmANa huaa| jhAlAvAr3a, bAMsavAr3A, pratApagar3ha rAjasthAna meM tathA khAnadeza bambaI presIDensI meM sammilita hue| san 1956 meM dUsarI bAra puna: rAjyoM kA punargaThana huA aura phalasvarUpa sampUrNa mAlavA pradeza ko tIna rAjyoM-madhyapradeza, rAjasthAna tathA mahArASTra meM sAmila kara diyA gyaa| prAkRtika banAvaTa mAlavA pradeza bhAratIya prAyadvIpa ke sabase uttara meM sthita hai| isa pradeza ke uttara-pUrvI bhAga meM bundelakhaNDa nIsa adhikatA se pAI jAtI hai| joharabAga tathA ghAra kSetroM ke jaMgalI kSetroM meM Aciyana samaya kI caTTAneM pAI jAtI haiN| isake adhikAMza bhAga meM basAlTa caTTAneM pAI jAtI haiN| nImaca se pUrva meM sAgara taka vindhyAcala pahAr3iyAM phailI haiN| ye pahAr3iyA~ kaimUra ke sAtha-sAtha bhAnapurA, jhAlarApaTTana, novara, bhopAla tathA sAgara jiloM meM sataha para dikhAI detI haiN| ye pahAr3iyAM narmadA nadI ke uttara meM eka dIvAla kA nirmANa karatI haiN| hozaMgAbAda ke dakSiNa meM prApta satapur3A meM goMDavAnA kI caTTAneM pAI jAtI haiN| isa pradeza ke dakSiNa meM Dakana, lAvA tathA narmadA kI jalor3a miTTiyAM pAI jAtI haiM, jinake upajAUpana ke lie mAlavA jagatprasiddha hai| DakanalAvA kI gaharAI 600 se lekara 1500 mITara taka hai| isakA nirmANa pRthvI ke AMtarika lAvA pravAha se huA hai / yaha miTTI isa samaya paripakvAvasthA meM pAI jAtI hai| bhU-saMracanA kI dRSTi se mAlavA pradeza ko nimna prAkRtika vibhAgoM meM bA~TA jA sakatA hai| upavibhAgoM kA nAma : mAlavA paThAra (1) vistAra evaM nadI taMtra-bhopAla gunA, vindhyAcala pahAr3iyA~ tathA macchalapa ghATa ke bIca meM phailA hai| isakI sAmAnya U~cAI 500-600 mITara hai| mAhI-cambala, kAlI-sindha, pAravatI tathA betavA nadiyoM kA UparI bhAga isameM pravAhita hotA hai| (2) pazcimI vindhyAna pahAr3iyA~-isa upavibhAga meM tIvra DhAla hai| 650 ki0
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAlavA : eka bhaugolika pariveza 213 mI0 lambA tathA 500 se 600 mITara taka kI U~cAiyoM meM sthita hai| nAgadA, siMgAra, coTI tathA gomAnapura pradhAna U~cI coTiyA~ haiN| (3) pazcimI narmadA Trapha-udayapurA aura kukSI ke bIca upajAU bhUmi pAI jAtI hai| yahAM kA DhAla kSatija parantu sAntara hai| udayapurA ke nIce hADiyAtara hozaMgAbAda maidAna pAyA jAtA hai / isake dakSiNa meM kvArTajAiTa kI pahAr3iyA~ phailI haiM / (4) pazcimI satapur3A-narmadA tathA tAptI jala vibhAjaka isake pazcimI bhAga kA nirmANa Dakana Traipa se huA hai, yahA~ 20-40 ki0 mI0 caur3I asamAna tathA sAntara pahAr3iyAM pAI jAtI haiM / pUrvI bhAga kA nirmANa, tAlacITa, varAra tathA vijaurI pragoM meM huA hai| isameM koyalA dhAraka caTTAneM pAyI jAtI haiN| pravAha tantra mAlavA pradeza meM paMcamar3hI sabase UMcA sthAna hai| yahA~ araba sAgara tathA baMgAla kI khAr3I meM pravAhita hone vAle jala pravAha sthita haiN| narmadA, tAptI tathA mAhI prathama koTi aura cambala tathA betavA yamunA nadI meM milakara dUsarI koTi kI nadiyA~ haiM / ___TAlmI ne narmadA ko 'namaDoja' ke nAma se pukArA hai| jabaki purANoM meM isako 'revA' nAma se sambodhita kiyA gayA hai / yahAM hozaMgAbAda meM 300 mITara U~ce anekAneka jalaprapAta, dIpikAe~ tathA gahvara pAye jAte haiN| vindhyAcala evaM satapur3A kI pahAr3iyoM se bahusaMkhyA meM sahAyaka nadiyA~ isameM Akara milatI haiN| mAhI nadI ko purANoM meM manoramA nadI ke nAma se pukArA gayA hai / dhAra jile ke lagabhaga 617 mITara kI U~cAI se nikalakara yaha nadI 160 ki0 mI0 madhya pradeza meM pravAhita hotI huI DUMgarapura tathA bAMsavAr3A ke madhya sImA banAtI hai / isa pradeza kI tIsarI prasiddha nadI cambala hai| yaha indaura jile ke 44 mI. U~ce mAnapura sthAna se nikalatI hai jo vindhyAna kagAra ke uttarI bhAga meM sthita hai| yaha nadI 325 ki0 mI0 kI lambAI taka eka gArja se pravAhita hotI hai| isa nadI kA sabase adhika upayoga cambala ghATI pariyojanA banAkara kiyA jA rahA hai / gambhIra, choTI kAlI sindha, nevAja, paravAna, pAravatI, camalA tathA detama cambala kI pramukha lekina barasAtI nadiyA~ haiN| jalavAyu, miTTI evaM vanaspati yahAM kI jalavAyu uSNa mAnasUnI kisma kI evaM svAsthyavardhaka hai| rAteM zItala evaM dina garma hote haiN| yahAM para vindhyAna tathA satapur3A ke pUrva-pazcima samAnAntara hone ke kAraNa araba sAgara kI mAnasUna inhIM ke samAnAntara pravAhita hotI hai| isa pradeza meM mukhya rUpa se tIna-zIta, grISma evaM varSA-Rtue~ anubhava kI jAtI haiN| inakA vistAra bhAratIya RtuoM kI bhAMti dekhA jAtA hai| grISma mahInoM meM mAnasUna havAe~ adhika teja evaM dakSiNa-pazcima se uttara-pUrva kI tarapha pravAhita hotI hai| yahA~ kI ausata varSA 110 se0mI0 hai jabaki nyUnatama evaM adhikatama 8 se0mI0 se 210 se0mI0 taka hai| hozaMgAbAda
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 munidvaya abhinandana grantha meM 115, sAgara meM 117 tathA bhopAla meM 126 se0 mI0 varSA aMkita kI jAtI hai| julAI se sitambara taka sabase adhika tathA pUre varSa kI 90% varSA hotI hai| varSA ke dinoM ko chor3akara vAyumaNDala sAmAnya rUpa se zuSka evaM svaccha rahatA hai| isameM bhI prAta: kI apekSA sandhyA samaya adhika zuSka hotA hai / grISma kAla meM dhUla kI AMdhiyA~ tathA jAr3e ke dinoM meM kabhI-kabhI kuharA par3atA hai| paMcamar3hI meM julAI meM lagabhaga 21 dina kuharA par3atA hai| lagabhaga sampUrNa pradeza meM kAlI miTTI pAI jAtI hai| isameM cUne ke kaMkar3a tathA kailsiyama, kArboneTa ke Tukar3e mile hue pAye jAte haiN| grISma meM isameM darAreM par3a jAtI haiM tathA varSAkAla meM cipacipI ho jAtI hai| phAspheTa, nAiTrojana tathA vanaspati aMzoM kI sAmAnya rUpa se kamI hai| isa pradeza kI miTTI ko (1) gaharI kAlI (2) madhyama kAlI (3) dhudhalI kAlI (4) lAla kAlI mizrita (5) lAla-pIlI mizrita tathA jalor3a Adi kismoM meM bA~TA jA sakatA hai| inake kSetroM tathA sammilita padArthoM ko nimna tAlikA meM dikhAyA gayA hai miTTI kA nAma mizrita padArtha utpanna hone vAlI phasaleM kSetra 1. gaharI kAlI bAlU mizrita kapAsa hozaMgAbAda, satapur3A paThAra Adi 2. madhyama kAlI cUne ke kaMkar3a, kailsi- lagabhaga sabhI bhAratIya sAgara, sIhora, nImaca, yama, kArboneTa phasaleM rAyasIna, mandasaura, sAjApura Adi 3. dhudhalI kAlI 15% mRtikA cAvala, kapAsa betUla, jhAbuA, ratalAma, bAMsavAr3A 4. kAlI evaM cUnA kaMkar3a rahita, adhikAMza phasaleM pa0 gunA, jhAlAvAr3a lAla mizrita bAlU mizrita, nAiTro- siMcAI se utpanna tathA zAjApura jana, phAsaphorika esiDa, cUnA tathA jIva padArtha rahita 5. jalor3a miTTI lagabhaga sabhI phasaleM nadiyoM kI ghATiyoM meM prApta mAlavA pradeza meM mukhya rUpa ne rasavantA kisma kI vanaspati pAI jAtI hai| isake atirikta patajhar3a kisma ke vana bhI dakSiNI bhAga meM phaile hue haiN| zrI e0 jI0 caimpiyana ke anusAra uttarI bhAga meM zuSka patajhar3a vana pAyA jAtA hai| ina vanoM ko sthiti ke anusAra pahAr3I vana, nadIya vana tathA paThArI vanoM meM bA~TA jA sakatA hai|
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAlavA : eka bhaugolika pariveza 215 ina vanoM meM salaI, khajUra, mahuA, jAmuna, harI TIka tathA bA~sa mukhya rUpa se pAye jAte haiM / inako Arthika upayoga meM lAne ke lie vaijJAnika DhaMga se prayAsa kiye jA rahe haiN| khanija saMsAdhana mAlavA pradeza jisa prakAra upajAU kRSi yukta miTTI ke lie prasiddha hai usI prakAra aneka prakAra kI khanija sampadA bhI isa pradeza meM pAI jAtI hai / koyalA, maiganIja tathA abhraka vizeSa mahatvapUrNa khanijeM haiM / tAMbA ghATI tathA betUla kSetra; koyalA dhAra, jhAbuA, bAMsavAr3A tathA jhAlAvAr3a meM ayaza adhikatA se pAI jAtI hai| jhAbuA aura bAMsavAr3A, udayapura tathA pazcimI nimAra meM maiganIja kI khAne adhika pAI jAtI haiN| jhAbuA meM hI abhraka tathA devAsa, hozaMgAbAda, bA~savADA tathA jhAlAvADa meM tAmra ayaza kI aneka khAneM haiM / gunA tathA vidizA meM bAksAiTa pAI jAtI hai / cUnA kA patthara, miTTI, saMgamaramara, kAlsAiTa, jinka, grephAiTa kI bhI Arthika khadAneM mAlavA pradeza meM I jAtI haiN| khanija saMpadA ke sAtha-sAtha mAlavA-pradeza jala-saMsAdhana kI dRSTi se bhI bar3A dhanI hai| narmadA, cambala, mAhI tathA kAlI sindha nadiyA~ isa pradeza kI prAkRtika saMpadA haiM jinakA upayoga jala-vidyuta utpAdana evaM siMcAI ke kAryoM meM kiyA jAtA hai| jala-vidyuta pariyojanAoM meM cambala ghATI vikAsa nigama tathA mAhI pariyojanAe~ vizeSa rUpa se ullekhanIya haiN| uparyukta pariyojanAoM ke mAdhyama se madhya pradeza tathA rAjasthAna apane-apane pramukha nagaroM meM audyogika vikAsa para bhI jora de rahe haiN| janasaMkhyA va mAnava basAva mAlavA pradeza kama ghanA (81 vyakti pra0 varga ki0 mI0) basA huA hai / janasaMkhyA kA vitaraNa bhI asamAna hai| hozaMgAbAda, rAjapura, ujjaina tathA ratalAma Adi kSetra jahA~ adhika ghane base haiM vahIM para vindhyAna tIvra DhAla evaM satapur3A kA vanAcchAdita bhAga janavihIna hai| indaura, bhopAla tathA ratalAma evaM ujjaina kSetroM kA ghanatva kramazaH 44, 67 tathA 108 vyakti pra0va0 ki0 mI0 hai| yahA~ kI 81% janasaMkhyA grAmINa hai, jo 27650 gAMvoM meM nivAsa kara rahI hai| jala prApti ke sthAnoM para saMhat tathA mAlavA paThAra para ardha saMhat bastiyA~ pAI jAtI haiN| AdivAsiyoM kI bastiyA~ aise kSetroM meM pAI jAtI haiM jahA~ pahu~canA bar3A kaThina hai / isa pradeza ke adhikAMza zaharoM kA prAdurbhAva gA~voM se huA hai / adhikAMza zahara nadiyoM ke taToM athavA prAcIna rAjapathoM para sthita haiN| zaharoM kA vikAsa vigata do dazakoM meM adhika huA hai| ujjaina (208561), indaura (560936), khaNDavA (185403), bhopAla (304550), sihora (36136) mAlavA pradeza ke katipaya zahara haiM / musalamAnoM ke zAsanakAla meM mAlavA ke adhikAMza zaharoM ko apane vinAza athavA hrAsa kA sAmanA karanA par3A thaa| kRSi upaja isa pradeza ke logoM ke jIvikopArjana kA mukhya sAdhana kRSi hai| isa pradeza kI lagabhaga 66% bhUmi para khetI kI jAtI hai / jvAra isa pradeza kI sarvapramukha phasala hai| jvAra
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 munidvaya abhinandana grantha 40% ke bAda gehU~ 31% tathA kapAsa 14% ke nAma Ate haiN| isa pradeza meM bhI do phasaleM paidA kI jAtI haiM jisameM se kharIpha kI phasaleM samasta kRSi bhUmi ke lagabhaga 63% para paidA kI jAtI hai| udyoga audyogika dRSTi se mAlavA pradeza mugaloM ke zAsanakAla se hI bahuta prasiddha rahA hai| mugala sAmrAjya meM gujarAta ke pazcAt isakA dUsarA audyogika mahatva thaa| kapar3A, cInI tathA dhAtuoM evaM khanijoM para AdhArita anekAneka udyoga vahA~ vikasita hue the| parantu yahA~ ke adhikAMza udyoga grAmINa evaM laghu kuTIra vyavasAyoM ke rUpa meM vikasita hue haiM / aba cambala-vidyuta kendra tathA punAsA pariyojanAoM kA vikAsa ho cukA hai| inase ujjaina, indaura, bhopAla tathA khaNDavA Adi meM nava-nirmita audyogika pratiSThAnoM kA vikAsa ho rahA hai| inake sAtha-sAtha indaura, ujjaina, ratalAma, dhAra, mandasaura tathA devAsa meM tApa-vidyuta gharoM kI bhI sthApanA kI gii| mAlavA pradeza meM kRSi para AdhArita udyogoM meM se sUtI vastra vyavasAya sabase mahatvapUrNa hai| kula milAkara mAlavA pradeza meM 18 mileM haiM, jinameM se adhikAMza indaura meM sthita hai| ina miloM meM 25,000 zramika kArya karake 307 miliyana mITara kapar3e kA utpAdana karate haiN| hathakaraghA udyoga pradeza meM sarvatra bikharA huA hai| kapAsa oTane kI 70miloM meM lagabhaga 5000 zramika dina-rAta kArya kara rahe haiN| inake atirikta kapAsa dabAne kI bhI 14 mileM haiN| mandasaura, ujjaina, ratalAma, sIhora tathA rAjagar3ha kI cInI miloM meM 2700 mITarI Tana utpAdana hotA hai| tela nikAlane kI lagabhaga 70 mileM, ujjaina, dhAra, ratalAma, sAgara, devAsa tathA mandasaura Adi zaharoM meM kArya kara rahI haiN| iTArasI, jhAlAvAr3a tathA mandasaura meM vanoM para AdhArita udyogoM ko vikasita kiyA jA rahA hai| inameM kAgaja borDa, lakar3I cIrane tathA silka udyoga adhika ullekhanIya haiN| madhya pradeza ke hozaMgAbAda, ratalAma tathA indaura zaharoM meM kAgaja kI phaikTariyA~ saMsthApita kI gaI haiN| sIhora meM kArDaborDa phaikTarI tathA indaura meM 6 rezama kI mileM kArya karane laga gaI haiM / bhopAla, ratalAma, nImaca meM haDDiyoM ko pIsane kI mileM sthApita kI gaI haiM jinameM pratidina 30 Tana haDDI kA cUrA hotA hai| bhopAla tathA ujjaina meM bhArI injIniyariMga evaM vidyuta upakaraNoM se sambandhita udyoga bhI sthApita kiye gaye haiM / indaura tathA bhopAla meM dugdha udyoga bhI prArambha kiye gaye haiN| mAlavA pradeza ke anya udyogoM meM auSadhi, sAbuna, rasAyana, diyAsalAI, krokarI, jUtA, lakar3I, IMTa tathA sImenTa udyoga vizeSa ullekhanIya hai| parivahana dillI-madrAsa, dillI-bambaI tathA kalakattA-bambaI ko jor3ane vAle adhikAMza parivahana mArga mAlavA pradeza se hokara gujarate haiM / pramukha relave lAina (bambaI-kalakattA) jo ilAhAbAda hotI huI banAI gaI hai, isa pradeza meM se hokara gujaratI hai / iTArasI isa pradeza kA sabase bar3A rela jaMkzana hai| yahAM para bambaI-kalakattA tathA madrAsa-dillI
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAlavA : eka bhaugolika pariveza 217 rela mArga Apasa meM kaTate haiM / sAgara, bInA, gunA bhI isa pradeza kA bar3A relamArga hai| dillI-mathurA, bar3audA-bambaI pramukha rela lAina bhI isa pradeza se gujaratI hai| mAlavA pradeza ke pramukha nagaroM se hokara na kevala bar3I rela lAina balki choTI lAineM bhI aneka zaharoM ko Apasa meM samIpa lAtI haiN| isake pratikUla kucha jiloM jaise-jhAbuA tathA kharagA~va meM rela sevAeM upalabdha bhI nahIM hai / aneka jiloM meM rela sevAyeM nAma mAtra kI haiM / dhAra-rAjagar3ha, bAMsavAr3A-pratApagar3ha, acanerA-jhAlAvAr3a aise hI jile haiN| isa pradeza meM pratyeka 100 varga ki0 mI0 para kevala 1.42 ki0 mI0 relamArga kA ausata AtA hai| yahA~ sar3aka sevAyeM adhika upalabdha haiN| isa pradeza se hokara rASTrIya mahattva kI sar3akeM naM0 3 (bambaI-dillI) naM0 26 (sAgara-kharavana dona) tathA naM0 12 (sAmapurabhopAla tathA barelI) gujaratI hai| mAlavA meM sar3akoM kA yoga 1300 ki0 mI0 hai / uparyukta rASTrIya sar3akoM ke atirikta rAjya stara kI bhI aneka sar3akeM isa pradeza kI parivahana sevA meM lagI haiN| inameM se mahU-nImaca (260 ki0 mI0) indaura-ujjainajhAlAvAr3a (236 ki0 mI0) tathA devAsa-bhopAla-sAgara (235 ki0 mI0) sabase adhika ullekhanIya haiN| mAlavA pradeza ke parivahana mArgoM meM vitaraNa para sthala kI banAvaTa kA suspaSTa prabhAva dikhAI detA hai| yahA~ kI adhikAMza sar3akeM satapur3A pahAr3iyoM tathA narmadA ghATI ke samAnAntara banAI gaI haiM / narmadA ke uttara meM adhikAMza sar3akeM upagamana mArga haiM, parantu jhAbuA, dhAra tathA pazcimI nImaca meM sar3aka sevAe~ acchI haiM / narmadA ghATI meM sar3akoM kA ghanatva kama hai / hardA, harasUda, khaNDavA, pazcimI bA~savAr3A, bar3avAnI, udayapurA, rehalI, betUla, pazcimI gunA Adi kSetroM meM bahuta kama pahu~ca hai| mAlavA meM kula milAkara 10526 ki0 mI0 pakkI tathA 5528 ki0 mI0 kaccI sar3akeM haiN| inakA ghanatva kramazaH 7 ki0 mI0 tathA 5 ki. mI0 prati 100 varga ki. mI. hai| mAlavA pradeza pazcima meM bambaI tathA uttara meM dillI se jur3A huA hai| indaura tathA bhopAla vAyumArgoM dvArA bambaI tathA dillI aura deza ke anya havAI mArga se jur3e samasyAe~ evaM bhaviSya mAlavA pradeza meM katipaya bahuta mahatvapUrNa samasyAyeM haiN| miTTI kI urvarA zakti samApta hone Usara nirmANa, khara-patavAra vRddhi, jala jamAva, vRkSoM ke kaTAva, aniyaMtrita carAgAhI evaM ghAsoM ko jalAne Adi se utpanna bhUmi aparadana kI samasyA sabase bar3I hai| bhUmi prabandha evaM paristhitikI santulana (Ecological Balance) phira se banAnA Aja kI sabase bar3I yojanA hai| anAvRSTi evaM phasala vinAza, utpAdana vRddhi, gaharI khetI, Aye dina ke akAla Adi jaisI samasyAoM para vijaya pAne ke lie siMcAI pariyojanAoM kI samucita vyavasthA isa pradeza kI mAMga hai| nadiyoM kI bAr3ha niyaMtraNa evaM atirikta jala kA upayoga, jala-vidyuta utpAdana evaM siMcAI kAryoM kA karanA yahA~ kI janopayogI yojanAyeM hoNgii| vanoM evaM kRSi para AdhArita udyogoM ke vikAsArtha
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 munidvaya abhinandana grantha parivahana saMsAdhanoM kI pragati kI tarapha se bhI muMha nahIM mor3A jA sakatA hai| narmadA para prastAvita aneka bA~dha jaba taiyAra ho jAveMge taba jabalapura se navagAMva taka kRtrima jhIloM kI eka kar3I bana jaavegii| ina jhIloM se siMcAI evaM gamanAgamana ke lie paryApta jala prApta hone lgegaa| sar3aka vikAsa pariyojanA (1961-81) ke antargata barelIbhopAla, indaura-jhAbuA tathA nAdiyA-nAgapura, betUla-hozaMgAbAda, khaNDavA-indaura, ratalAma tathA nImaca ko milAtI huI rASTrIya mahatva kI sar3akoM kA nirmANa vicArAdhIna hai / bambaI-indaura, indaura-bhopAla, khaNDavA-indaura ke madhya rela lAineM doharI kI jAne kA vicAra hai| uparyukta vikAsa kAryoM ke pUrA ho jAne para iTArasI meM urvaraka evaM kAgaja udyoga ko sthApita karake lAbhaprada DhaMga se calAyA jA sakatA hai / isake atirikta aneka jagahoM para lAkha, goMda, sTrAborDa tathA vanoM para AdhArita aneka udyoga sthApita kiye jA sakate haiN| indaura meM dugdha, cInI, alyumIniyama, phAuNDrI tathA phorjaplAnTa, roliMga miloM tathA kApara salpheTa Adi vyavasAyoM kA bhaviSya ujjvala hai| jabaki ujjaina meM kRSi yaMtroM, bhopAla meM hArDaveyara, nAgadA meM alyumIniyama, salpheTa, blIciMga pAuDara, kAsTika soDA, hozaMgAbAda meM kAgaja borDa, kAMkrITa pAipa tathA urvaraka ke kArakhAne sthApita kiye jA sakate haiM / sampUrNa mAlavA meM hainDalUma vyavasAya ko bar3hAvA diyA jA sakatA hai| isake sAtha-sAtha vizva ke navInatama udyoga paryaTana vyavasAya ko bhI sAMcI, paMcamar3hI tathA anya sthAnoM para vikasita kiyA jA sakatA hai|