Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahilAyeM, jaina saMskRtikI sevAmeM padmazrI sumati vAI zAhA, zolApura mAnava jAtimeM strokA sthAna . mAnava samAjakI racanAoMmeM strI va puruSa-donoMkA sthAna samAna hai / strI aura puruSa-donoMke astitva se hI samAjakI kalpanA pUrI ho sakatI hai| ina donoMmeMse kisI bhI eka ghaTakako adhika mahattva diyA jA sakatA hai para eka ghaTakako mahattva dene vAlA samAja, samAjake mUlabhUta arthoMmeM pUrA nahIM ho jAtA / strI aura puruSa vizvarathake do mUlabhUta AdhAra stambha hai| isIlie samAjameM strIkA sthAna puruSoMke barAbara abhinna, sahaja evaM svAbhAvika mAnanA hI ucita hai / strI samAja racanA aura samAjika pragatike lie sahakArya karane vAlI hai| jainadharma aura nArI ____ jainadharmameM purAne mUlyoMko badalakara usake sthAna para naye pariSkRta mUlyoMkI sthApanAkI gaI hai| jaina dharmakI dRSTise nara aura nArI donoMkA samAna sthAna hai / na koI U~cA hai na koI naucaa| zrAvaka vrata dhAraNa karanekA jitanA adhikAra zrAvakakA batAyA hai, utanA hI adhikAra zrAvikAkA batAyA hai| pati-patnI, donoM ko hI, bhagavAna mahAvIrake saMghameM, mahAvratoMkI sAdhanAkA adhikAra diyA gayA hai| jainazAstroMmeM nArI jAtiko gRhastha jIvanameM dhammasahAyA (dharmasahAyikA), dharmasahacAriNI, ratnakukSadhAriNI, deva-gurujana (devagurujanakAzA) ityAdi zabdoMse prazaMsita kiyA gayA hai / bhAratakI nArI eka dina apane vikAsakramameM itane U~cAI para pahu~ca cukI thI ki vaha sAmAnya mAnuSI nahIM, devIke rUpameM pratiSThita ho gaI thii| usakI pUjAse karmakSetrameM hI svargake devatA ramaNa karake prasanna hote the / isa yugameM use puruSakA AdhA hissA mAnate haiM, para usake binA puruSakA puruSatva adhUrA rahatA hai, aisA mAnA jAtA hai| maiM apane isa lekha meM Apako itihAsameM aura Adhunika kAlameM jaina mahilAoM dvArA kiye gaye asAmAnya kAryoMkA, vIrAMganAoMke zoryakA tathA zrAvikAoMke nirmANa kiye haye AdarzakA alpa paricaya dene vAlI huuN| bhagavAn RSabhanAthakA sthAna __ bhAratIya saMskRtike prArambhase hI jainadharmakI ujjvala paramparAoMkA nirmANa huA hai| bhagavAn AdinAthane apane putroMke sAtha hI kanyAoMko bhI zikSaNa dekara susaMskRta bnaayaa| bhagavAna AdinAthake dvArA jaina mahilAoMko sAmAjika aura AdhyAtmika kSetrameM diye haye isa samAna sthAnako dekhakara nArIke viSayameM jaina samAja prArambhase hI udAra thA, aisA lagatA hai| nArIko apane bauddhika aura AdhyAtmika vikAsakI sandhi pahilese hI prApta ho gaI thii| isI kAraNa jaina saMskRtike prArambhase hI ucca vidyA vibhUSita aura zIlavAn jaina nAriyoMkI paramparA prArambhase hI zurU ho gaI hai| bhagavAn RSabhadevane apanI brAhmI aura -294
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ sundarI donoMko ucca zikSAkI preraNA dI thii| isase spaSTa hai ki usa samaya nArIko puruSake samAna zikSA lenekI suvidhA thii| brAhmI aura sundarI-ina donoM kanyAoMne aMkavidyA aura akSaravidyAmeM prAvINya prApta kiyA thaa| apane pitAke dhIra, gambhIra aura vidvattApUrNa vyaktittvakA pratibimba unake mana para par3A thaa| apane bandhu bharatakI anumatise ina donoMne bhagavAn RSabhadevase hI AryikA vratakI dIkSA le lI aura jJAnasAdhanA kii| unake dvArA prasthApita kiye caturvidha saMghake AryikAsaMghakI gaNinI (pramukha) AryikA brAhmI hI thii| rAjavyavahArakI unheM pUrNa jAnakArI thii| kucha jaina striyoMne vivAhapUrva aura vivAhake bAda yuddhabhUmi para zaurya dikhaayaa| paMjirIke samidha rAjAkI rAjakanyA ardhAginIne khAravela rAjAke viruddha kiye gaye AkramaNameM usako sahayoga diyaa| itanA hI nahIM, usane isa yuddhake liye mahilAoMkI svatantrasenA khar3IkI thii| yuddha meM rAjA khAravelake vijaya pAne para isane unakA ardhAGginI pada svIkAra kiyA / vaha dharmaniSTa aura dAnavIra thI, aisA spaSTa ullekha zilAlekhameM milatA hai| gaMga gharAne ke saradAra nAmakI lar3akI aura rAjA viravara lokavidyAdharakI patnI sAmibhababe yuddhakI sabhI kalAoMmeM pAraMgata thI / sAmimababeke marmasthala para vANa laganese ise mUcrchA A gaI aura bhagavAn jinendrakA nAma smaraNa karate-karate usane ihalokakI yAtrA samApta kI / vijaya nagarake rAjyakI saradAra campA kI kanyA rANI bhairava devIne vijayanagarakA sAmrAjya naSTa honeke bAda apanA svatantra rAjya sthApita kiyA aura use mAtR-sattAka paddhatise kaI barasoM taka claayaa| nAjalakoMDa dezake adhikArI nAgArjunakI mRtyuke bAda kadambarAja akAlavarSane unakI devI vIrAMganA akkamavake kandhe para rAjyakI jimmedArI rkkhii| AlekhoMmeM ise yuddha-zakti-muktA aura jinendra-zAsanabhaktA kahA gayA hai| apane antakAla taka usane rAjya kI jimmedArI smbhaalii| gaMga rAjavaMzakI aneka nAriyoMne rAjyakI jimmedArI sambhAla kara aneka jina mandira va tAlAba banAye / unake dekhabhAlakI vyavasthA kI / dharmakAryoMmeM bar3e dAna diye / ina mahilAoMmeM campalA rANIkA nAma sarva prathama liyA jAtA hai| jainadharmakI sarvAGgINa unnati aura prasAdake liye usane jina bhavanoMkA nirmANa kiyA / zravaNavelagolake zilAlekha kramAMka 496 se patA calatA hai ki jIkkamave zubhacandra devakI ziSyA thI aura yogyatA aura kuzalatAse rAjya karaneke sAtha hI dharma pracArake liye bhI usane aneka jaina pratimAoMkI sthApanA kI thii| jainadharmameM kanyAoMkA sthAna ____ AdipurANa, parva 18 zloka 76 ke anusAra isa kAlameM puruSoMke sAtha hI kanyAoMke vividha saMskAra kiye jAte the| rAjya parivArakI lar3akiyoMkI sthiti to kaI gunI acchI thii| kanyA pitAkI sampattimeMse dAna bhI kara sakatI thii| sulocanAne apanI kaumAryAvasthAmeM ratnamayI jinapratimAkI nirmiti kI thI aura unakI pratiSThA karaneke lie pUjAbhiSeka vidhikA bhI Ayojana kiyA thaa| kanyAyeM par3hate samaya aneka viSayoMkA jJAna prApta karatI thIM aura ve apane pitAke sAtha upayakta viSayoM para carcA bhI karatI thiiN| vajjadaMta cakravartI apanI lar3akIke sAtha aneka viSayoM para carcA karatA thaa| vivAha aura vivAhottara jIvana vivAha strIke jIvanameM mahattvapUrNa ghaTanA mAnI jAtI thii| usa vakta Ajanma avivAhita rahakara samAjasevA aura Atma-kalyANa karanekI bhI anajJA thii| vivAhako dhArmika evaM AdhyAtmika ekatAke liye svIkAra kiyA huA bandhana mAnA jAtA thaa| -295 - |
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ mathurAke rAjA ugrasenakI kanyA rAjulamatIkA vivAha yaduvaMzIya zrIkRSNa ke bandhu neminAthake sAtha nizcita kiyA gayA thA / apane vivAha ke samaya hone vAlI pazuhatyAko dekhakara antarmukha banakara neminAthane digambara dIkSA grahaNa karanekA nizcaya kiyA / rAjulapatine manase unake sAtha vivAha baddha honese dUsarese vivAha karanA niSiddha mAnA aura ArthikAkI dIkSA lekara apane pati ke mArga para calanekA nizcaya kiyA / usane jaina samAja ke sAmane yaha Adarza rakkhA hai / vaivAhika jIvanakA mahatva vivAha pUrva avasthA meM strI va puruSa bhinna kuTumbake pratinidhi hote haiM / vivAhake bAda hI unake jIvanakA pUrI taraha se Arambha hotA hai / Adarza gRhiNI banakara sukhada gRhastha jIvana nirmANa karanA strIke jIvanakA ucca dhyeya hai | Adarza gRhiNI kuTumba, deza, samAja aura kAlakI bhUSaNa mAnI jAtI hai / vivAhaka bAda strI-puruSa paraspara sahakArI hote haiM / gRhasthAzramako svIkAra kara apane kula, dharma, sthitiko socakara maryAdita jIvana vyatIta karanA, yahI Adarza patikA kartavya hai / aMzAta strI apane asantoSake sAtha hI svagRhakI zAnti naSTa karatI hai / strIko zAMti, sneha, zakti, dhairya, kSamA, saundarya aura mAdhuryakA pratIka mAnA gayA hai / gRhasthAzramameM use gRhalakSmI kahakara gharakI saba jimmedArI usa para sauMpa dete haiM / atithikA svAgata karanA, dharmakArya kA pAlana karanA, suzruSA karanA aura zizupAlana - ye to usake jIvanake Adarza mAne gaye haiM / aneka jaina mahilAoMne ina AdarzoMke pAlanameM apane udAharaNa prastuta kiye haiM / ujjainI nagarake pahupAla rAjAkI suzikSita kanyA mainA sundarIkA vivAha nirjana vanameM rahane vAle kuSTharogI caMpAsurake nareza zrIpAla koTIbhaTTa ke sAtha kiyA gyaa| lekina mainAsundarIne isa ghaTanAke liye apanI karmagatiko kAraNa samajhakara apane pati kI sevAsuzruSA kii| aneka kaSTa zAMtise sahana kiye / paMcANuvrata grahaNa kiye / aSTAki parva ke upoSaNa karake siddha cakrakI yathAzakti pUjA kii| usake bAda zrIpAlake zarIra para gaMdhodaka lagAte hI vaha kuSTha mukta ho gayA / apane sAmarthya se usane apane rAjyako phirase prApta kiyA / sukhopabhoga kiyA aura vRddhakAlameM rAjyakI jimmedArI apane lar3akeko sauMpakara muni dIkSA lii| mainAsundarIne bhI AryikA vrata grahaNa kiyA / usane apane asAmAnya udAharaNase jaina mahilAoMke sAmane jIvanabhara chAyAkI taraha patike sAtha rahanA, usake sukha-dukhameM sahabhAgI honA, dharma kArya meM usakA sahakArya karanA, vaibhava kAlameM usakA Ananda dugunA karanekA yatna karanA, patikI sakhI banakara usake jIvanameM caitanya nirmANa karanA - ye Adarza rakkhe haiM / patiniSThA, pavitratA aura sahanazIlatA -- ye gRhasthAzramIke Adarza kartavya mAne gaye haiM / mahendrapurI - kI rAjakanyA aura pavanakumArakI patnI ajantAne vivAhake bAda bAraha sAla viraha sahana kiyA / usake bAda patikA milana usake jIvanameM Ananda nirmANa karane vAlA thA / kintu usapara cAritrakA saMzaya karake usako gharase nikAla diyA gyaa| binA sahAre aneka kaSToMke sAtha sahana-zIlatAse aura nItidharmakA pAlana karake usane apanA jIvana bitAyA jisase use apanA khoyA huA Ananda phirase prApta ho gayA / sItAkA Adarza to mahAna Adarza hai / rAvaNa jaise pratApI vaibhavasampanna puruSake adhIna rahakara bhI usane apanA mana eka kSaNa bhI vicalita nahIM hone diyA / usake kAraNa vaha agnidivya bana sakI / patike tyAgane para bhI nameM jIvana bitAte samaya usane rAgadveSake sthAna para madhura hAsya, ghabarAhaTake sthAna para prasannatA aura khedake sthAna para ullAsa prakaTa kiyA, vahI usakA Adarza hai / mRgukaccha nagara ke zreNI jinadatta nAmaka dharmazIla zrAvakakI sAlIko vivAhake bAda gharase bAhara nikAla diyA gayA / tathApi isa avasthAmeM bhI usane - 296 -
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadharma para apanI niSThA kama nahIM kI / usIse Age calakara usakA pAtivratya siddha ho gayA aura use kuTumbameM, samAja meM AdaraNIya sthAna milA / mAtRtvakA mahatva strI ke sabhI guNoMmeM mAtRtvako bahuta mahattvapUrNa mAnA gayA hai / isI guNase use samAja meM Adarza guru mAnA gayA hai| AcArya mAnatuMgake anusAra saMsArakI saikar3oM striyA~ saikar3oM putroMko janma detI haiM lekina bhagavAnake samAna advitIya putrako janma dene vAlI mAtA to advitIya hI hai| sUrya kI kiraNoMkI alaga-alaga dizAyeM hotI haiM lekina sUryakA janma eka hI dizAmeM - pUrva meM hI hotA hai / AcAryakA yaha zloka mAtRtvake zreSThatvakA vizleSaNa karane vAlA hai / mA~ apane putrako janma dene ke bAda usakA pAlana-poSaNa aura saMrakSaNa bhI karatI hai / hRdayameM paidA hone vAle vAtsalyakI bhAvanAse mAtA kaThina prasava vedanA bhI susahya mAnatI hai / isI kAraNa mAnava jIvanameM, samAjameM aura saMsAra racanAmeM nArIko mahattvapUrNa sthAna diyA gayA hai / saMsArake aneka prasiddha netAoMkA vyaktitva banAnekA kArya unakI mAtAoMne kiyA hai / nepoliyana, hiTalara, chatrapati zivAjI aura mahAtmA gAndhIke asamAnya jIvanake liye unakI mAtAoMkA yogadAna hI kAraNa hai / saMsArake sarvasva tyAga, samasta prema, sarva zreSTha sevA aura sarvottama udAratA 'mA~' nAmaka akSarameM bharI hai / mAtRtva ke isa ekamevAdvitIya vizeSatvase hI samAjane nArIko prathama vandanIya mAnA hai / dharmaniSTha nArI kartavyaniSThA ke sAtha hI dharmaniSThAmeM bhI jaina nAriyA~ prasiddha haiM / jaina nArIne jainadharmatatvake anusAra sirpha AtmoddhAra hI nahIM kiyA, apitu apane patiko bhI jaina dharmakA upAsaka banAyA hai aura apane lar3ake lar3akiyoMko susaMskArita ora Adarza banAnekA yatna kiyA hai / licchivivaMzIya rAjA ceTakakI suputrI celanAne apane pati magadhadezake nareza zreNikako jainadharmakA upAsaka banAyA usake abhayakumAra aura vAriSeNa nAmaka donoM putroMne sAMsArika sukha aura vaibhavakA tyAgakara AtmasAdhanAke liye aneka vratoMkA pAlana kiyaa| karnATakake cAlukya narezako usakI patnI jAkaladevIne jainadharmAnuyAyI banAyA aura usake prasArake liye preraNA dI / aneka zilAlekhoM meM jaina nArIke dvArA jinamandira banAnekI jAnakArI milatI hai / ina mandiroMke pUjotsava AdikA prabandha bhI unake dvArA kiyA jAtA thA / kaliMgAdhipati rAjA khAravelakI rAnIne kumArI parvata para jaina guphA banAI / sIrekI rAjAkI patnIne apane patikA roga haTAneke liye aura zarIra svastha honeke liye apanI nathakA motI becakara jinamandira aura tAlAbakI racanA kii| Aja bhI yaha mandira 'mutanakere' nAmase prasiddha hai / Ahavamalla rAjAke senApati mallamakI kanyA antimabbe jainadharma para zradvA rakhane vAlI aura dAnazUra thI / use granthoMmeM dAnacintAmaNi kahakara ullikhita kiyA gayA hai| usane cAMdI aura sonekI hajAroM jinamUrtiyAM banavAIM ! lAkhoM rupayoMkA dAna diyA / jabalapurameM pisanahArIkI mar3hiyA nAmaka jaina mandira hai / eka jaina nArIne ATA pIsakara jo rakama kamAI, usase yaha mandira banA hai| kitanA asAmAnya, anokhA Adarza hai yaha / mathurAke zilAlekhase patA calatA hai ki jaina nAriyoMne hI jainamandira aura kalAtmaka zilpa banAne meM netRtva kiyA thA / aneka jaina nAriyoMne AryikAkA vrata liyA, kaThora tapacaryA kI, mana aura indriyoMko vazameM karanekA yatna kiyA / jambusvAmI ke dIkSA lene ke bAda unakI patnIne bhI dIkSA lii| vaizAlIke ceTaka rAjAkI 38 - 297 -
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ kanyA candrAsanIne AjIvana brahmacarya vrata svIkAra kara bhagavAn mahAvIrase dIkSA lI aura ArthikA nakA anuSThAna kiyA / vaha mahAvIrake 36 hajAra AryikAoMke saMgha meM gaNikA banI / pambababe nAmakI karnATakakI nArIne tIsa sAla tapazcaraNa kiyA / viSNuvardhana rAjAkI rAnI zAMtala devIne 1123 meM zravaNabelagolameM bhagavAna jinendrakI vizAlakAya pratimA sthApita kI tathA kucha kAla taka anazana aura Unodara vratakA pAlana kiyA / sAhitya kSetra kArya aneka jaina nAriyoMne lekhikA aura kaviyitrIke rUpameM sAhityake kSetrameM yogadAna diyA hai / 1566 meM raNamatine yazodharakAka nAmakA kAvya likhA / Arya ratnamatIkI samakitarAsa eka hindI - gujarAtI mizra kAvyakI racanA hai| karnATaka meM sAhityake kSetrameM ujjvala nAma kamAne vAlI kantI prasiddha hai / use rAjadarabArameM hI sammAna aura ucca pada milA thA / mahAkavi ratnane apanI amarakRti ajitanAthapurANakI racanA dAna-ciMtAmaNi aMtete mabbeke sahakAryase hI 983 meM kI / zvetAmbara pathakI sUricaritra likhane vAlI guNasamRddhi mahattarAke cArudattacaritra likhane vAlI padmazrI, kanakAvatI AkhyAna likhane vAlI hemazrI nAmake mahilAyeM prasiddha haiM / kAvyakSetra meM pratibhA sampanna sAhitya nirmANakA mahatvapUrNa kArya aneka jaina mahilAoMne kiyA hai / udAharaNa ke liye anulakSmI, avantI sundarI, mAdhavI Adi prAkRta sAhityakI pUraka kaviyitriyA~ haiM / unakI racanAyeM jIvana dAna, prema, saMgIta, Ananda aura vyathA, AzA aura nirAzA, utsAha Adi guNoMse bharI huI hai / isake alAvA nRtya, gAyana, citrakalA, zilpakalA Adi kSetroM meM bhI jaina mahilAoM ne asAmAnya pragati kI hai / prAcIna aitihAsika kAlameM jaina nArIne jIvanake sabhI kSetroM meM apanA sahayoga diyA hai / samAja bhI usakI ora sammAna kI dRSTise dekhA thA / samAjane nArIko usakI pragati ke liye saba suvidhAyeM dI thiiN| puruSa aura nArImeM sAmAjika suvidhAyeM milanekI dRSTise antara nahIM thA / nArIkI gulAmIkA prArambha madhyayugake videzI zAsakoMke AkramaNake sAtha samAjane striyoM para aneka bandhana lagAye / gharakI dIvAroMke bAharakI havA laganemeM dharma bhraSTa honekA Dara usake manameM nirmANa kiyA / isI kAraNa zikSA, dharma, saMskAra, tattvajJAna AdimeM nArI bahuta pIche! gaI / vyavasAyake kSetrameM nArIkA praveza rokA gayA / Adhunika kAla meM bhAratIya nArI kA sthAna jaba bhAratIya saMvidhAnakI racanAkI gayI, taba usameM striyoMko sAmAjika, Arthika aura rAjatItika kSetroMmeM puruSoMkI barAbarIkA sthAna denekI ghoSaNA kI gii| isase lagane lagA ki strIjAti svatantra ho gayI hai, usakI duravasthA samApta ho cukI hai| use zAsana aura naukariyoM meM puruSoMke samAna mAna milane lagA hai / para asIma dAridraya, ajJAna, rur3hiyoM va paramparAoMne isa mAnyatAko niSprabha kara diyA hai| yahA~ taka ki Aja bhI suzikSita vyakti apanI vidhavA huI putravadhUkA dharma aura paramparAke nAma para muNDana karA kara usakA ceharA vidrUpa kara DAlanekI himmata kara jAtA hai / kAma deneke bahAne AdivAsI yuvatiyoMko phusalA kara beMca DAlane vAle manuSya rUpI bher3iye Aja bhI isa samAjameM mila jAte haiM / gA~voMmeM naukarI karaneke liye AyI huI mahilAoM para ina samAjakaMTakoM dvArA Aja bhI atyAcAra kiyA jA rahA hai / kyA yahI vaha samAnatA hai jisakA saMvidhAna meM guNa gAyA hajAroM varSoMse calI A rahI isa aura purAnI mAnyatAoMke ajJAnI puruSoMkI gayA 1 puruSapradhAna samAja racanAkI jar3eM bar3I gaharI / dhArmika rur3hiyoM 'strI svAtantryake yogya hotI nahIM' kI vicAradhArA AsAnIse - 298 -
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ naSTa nahIM ho sakatI hai| bhAratameM 26 karor3a striyoM se kevala 187 pratizata striyA~ par3hI likhI hai para ve bhI rur3hiyoMkI dAsa banI huI haiN| bhAratameM Aja bhI lar3akIke paidA hone para koI khuzI nahIM manAI jaatii| beTI paidA hote hI use deneke liye jinheM dahejakI cintA hone lagatI ho, unheM usake janma kI khuzI bhI kaise hogI ? lar3akIkA pAlana-poSaNa to karanA hI par3atA hai / para usake sAtha lar3ake kI tulanAmeM hIna vartAva kiyA jAtA hai| lar3akIko to mehanatI, sevAbhAvI aura dayAlu banAnekI ceSTA kI jAtI hai / lar3akIke liye vivAha mA~-bApake gharakI antima sIr3hI hotI hai / vivAha hote hI mA~-bApakA nAma haTAkara use patike sAmane samarpaNa kara denA par3atA hai / phira patikA vaMza calAte huye usakI sevA karanA, yahI usakA kartavya raha jAtA hai aura yaha hotI hai usakI vikAsako antima sIr3hI, phira cAhe vaha zikSita ho, azikSita ho, garIba ho yA amIra ho / vivAha ApasI sambandhoMmeM milane vAle sUkhake liye kiyA jAtA hai, para yaha sukha striyoMko bar3A mahaMgA par3atA hai / karttavyakA pahAr3a sAmane hotA hai / unheM yaha pahAr3a pAra karanA hI par3atA hai| itanA karane para bhI strI puruSakI gulAma mAnI gayI hai aura use puruSakI zreSThatAko svIkAra karanA hI cAhiye, aisA mAnA jAtA hai / vAstavameM, vivAha honeke bAda pati to bAhara naukarI para jAtA hai aura patnI ghara sambhAlatI hai| rasoI AdikI vyavasthA karatI hai| isakA artha yaha huA ki vivAha donoMkI bhAgIdArIkA bandhana hai aura akele pati yA donoMkI kamAI para donoMkA eka dUsare para haka honA caahiye| para madhyama vargIya yA ucca madhya vargIya parivAroMmeM bhI puruSakI kamAI para strIkA koI haka nahIM mAnA jaataa| garIboMkI to bAta hI dUra hai| vivAhake uparAnta baccoMke pAlana-poSaNake liye mA~ kitanA bhI kaSTa uThAtI ho, use koI nAma nahIM miltaa| paidA honeke dinase maraneke kSaNa taka strI nirapekSA sevAparAyaNa rahatI hai| bhAratameM 26 karor3a striyoMmeMse karIba sAta lAkha striyA~ hI snAtaka haiM aura tIsa lAkha meTrika pAsa haiN| inameM bhI zikSita kahI jAne yogya striyoMkI saMkhyA to kevala dasa lAkha hI hogii| snAtakoMmeM kevala bIsa pratizata striyoMke pAsa naukariyAM haiN| tIsa lAkha maiTrika pAsa striyoM meMse kevala pA~ca pratizata striyoMko naukarI hai| madhyavargIya strIko Arthika paristhitike kAraNa naukarI karanA Avazyaka ho gayA hai| lekina puruSoMke samAna striyoMko naukarIkI suvidhA nahIM milatI hai| vivAhita striyoMko naukarI prAyaH nahIM milatI hai| unheM ucca starake padoM para niyukta nahIM kiyA jAtA / naukarImeM surakSAkA prabandha nahIM, vi Sakara grAmINa bhAgameM unheM kaThinAiyoMkA sAmanA karanA par3atA hai| naukarI karane vAle puruSoMko jo AdarabhAva gharameM milatA hai, vaha striyoMko nahIM miltaa| naukarI karaneke bAda gharameM Ane para use ve sabhI kAma karane par3ate haiM, jo sAmAnya striyA~ karatI haiM / balki usase jyAdA kAmakI apekSA kI jAtI hai| nahIM to, usakA suzikSita honA nindAspada karAra diyA jAtA hai| kucha puruSa to strIko kevala upabhogakI vastumAtra samajhate haiN| philmoMmeM, nATakoMmeM, hoTaloMmeM kalAke nAma para striyoMko jisa rUpameM peza kiyA jAtA hai, use dekhakara lagatA hai ki strI puruSoMke liye dila bahalAnekA khilaunA mAtra hai| hajAroM varSakI yaha paramparA strI ekAeka nahIM tor3a sktii| yadi kucha striyA~ himmata bhI kareM, to rUr3hivAdI striyA~ unheM ucchRGkhala, badacalana kahakara unakA tiraskAra karatI haiN| isa prakAra gulAmIkI yaha paramparA kahIM TUTa nahIM jAye, isaliye zAlInatA, AjJAkAritA, vinayazIlatA, tyAga, parizramazIlatA, sahanazIlatA, caritrasampannatA, satItva jaise saba guNa apanemeM lAnA strIkA parama kartavya mAnA gayA hai / ina guNoMse sampanna hokara vaha puruSake lie prazaMsanIya bane, usakI sevAmeM apanA sarvasva lUTA de, yahI zikSA paramparAgata rUpase use milI hai| Aja sabhI kSetroMmeM puruSoMke barAbara kAma karane para bhI vaha strIko hIna dRSTise dekhatA hai| maiM yaha - 299 -
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ nahIM kahanA cAhatI ki striyA~ puruSa virodhI Andolana kareM yA morce nikaaleN| maiM kevala yaha cAhatI hU~ ki striyA~ apane krAntikArI vicAroM aura kAryoMke dvArA puruSoMke manameM strIke prati jo hIna bhAvanA hai, use dUra kreN| usake bAda hI ve strIke vyaktitvake vikAsa para vicAra karaneke lie taiyAra ho sakate haiN| puruSake isa varcasvase chuTakArA pAneke liye striyoMko puruSake manameM strIjAtike prati samAnatA aura mitratAkI bhAvanA paidA karanekA yatna karanA hogaa| paramparAgata rUr3hiyA~ aura andhavizvAsa, svayaMke prati hIna bhAvanA tathA gulAmI vRttiko chor3akara use apane vikAsake liye svayaM sannaddha honA hogaa| parantu isake liye isa puruSa kA bhI kartavya ho jAtA hai ki vaha striyoMke vikAsamArgameM jo kaThinAiyA~ haiM, unheM dUra karanekA yatna kre| isa bIsavIM zatAbdImeM puruSoMke samAna striyoMko bhI pratyeka kSetrameM samAna adhikAra milanA Avazyaka hai| Adhunika kAlameM jaina nArIkA kArya Adhunika vaijJAnika yugameM jaina mahilAoMne aneka kSetroMmeM mahattvapUrNa kArya kiye haiM / sAmAjika, sAMskRtika, rAjakIya yA dhArmika kSetrameM jaina mahilAoMke maulika kAryoke darzana hote haiM / yadyapi jaina mahilAoMmeM ucca zikSita mahilAoMkI saMkhyA kama ho sakatI hai, tathApi jo suzikSita mahilAyeM haiM, unhoMne apanI zikSA kA upayoga jaina samAjake vikAsake liye kiyA hai| itanA hI nahIM, Aja aneka mahilAoMne patrakAritA, pustaka prakAzana, zodha aura adhyayanameM mahattvapUrNa yogadAna diyA hai / isake liye aneka jaina viduSiyoMke udAharaNa diye jA sakate haiN| bIsavIM sadIkI jaina mahilAoMmeM zrImatI ramA jainakA kArya jaina samAja kabhI vismRta nahIM kara sktaa| sAhityake kSetrameM Apane hindIkI jo sevA kI hai, usake liye sAhitya jagata ApakA sadaiva RNI rhegaa| mAdhurI, parAga, sArikA, dinamAna, dharmayuga jaisI patrikAoMne gambhIra va vicArapUrNa sAhityake kAraNa hindI tathA anya bhAratIya bhASAoMkI patrikAoMmeM apanA mahattvapUrNa sthAna banAyA hai| yaha kevala Apake apUrva sAhasa va mArgadarzanakA hI phala hai| jJAnodaya aura bhAratIya jJAnapITha prakAzanake mAdhyamase hindIke variSThatama lekhakoM aura citakoMse lekara naye pratibhAzAlI lekhaka taka unake sAhityiki parivArake aMga bana cuke haiN| itihAsakAra, purAtattvavid, kalAmarmajJa, dharmavyAkhyAtA aura nATya karmI-sabhIne bhAratIya jJAnapIThake mAdhyamase sAhitya jagatko apane jJAnase lAbhAnvita kiyA hai / hindIke sAtha sabhI bhAratIya bhASAoMke variSTha lekhaka Aja eka sAhityika maMca para ekatrita hue haiN| yaha saba zrImatI ramA jainakI niSThA aura yojanAkA hI pariNAma hai / jJAnapITha puraskAra ucca sAhityakAroMke prati unakI kRtajJatAkI bhAvanAkA dyotaka hai / ve sAMskRtika aura sAmAjika saMghaTana, sAhitya, citrakalA, raMgamaMcakI navInatama gatividhiyoMse na kevala samparka banAye rakhatI thIM balki pratyeka dizAmeM hindIkI pratibhAko khulA AkAza mile, isake lie cupacApa binA kisI AtmavijJApanake prayatnazIla rahatI thiiN| isa prakAra atyAdhanika hindI sAhityake vikAsameM aura prAcIna arvAcIna grantha prakAzanameM zrImatI ramArAnIkA nAma svarNa akSaroMmeM aMkita karane yogya hai| maganavAI kaMkubAI aura lalitA bAIne jaina nArI zikSaNakI AdhArazilA rakhI, aisI kahA jAye, to anucita nahIM hogaa| nArI samAjakA vikAsa zikSaNakI pravRtti bar3hAnese hI hogA, aisA unakA vizvAsa thA / bambaImeM zrAvikAzramakI sthApanA, padadalita vidhavAoMke liye vasatigRha va zikSAkI suvidhA jaise kArya Apane kiye / AjakI aneka jaina zaikSaNika saMsthAyeM, aspatAla Adi kaMkUbAIke dAtRtva va netRtvake kAraNa vikasita huye haiN| zrImatI kusumabena zahA bhAratIya jaina sahAmaNDalakI eka kAryazIla padAdhikArI haiM / pUnAmeM kusumAgrAma tathA bambaImeM zraddhAnanda mahilAzrama unake netRtvase hI pragati patha para haiM / Apake -300 -
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ mArgadarzana meM anya aneka jaina saMsthAyeM bhI vRddhiMgata haiM / seTha bAlacanda hIrAcandakI dharmapatnI zrImatI kastura - bAIkA to jaina aura bhAratIya samAja para bar3A aihasAna hai| unake dvArA nirmita kastUra bAI TrasTake dvArA Aja aneka saMsthAyeM kAryarata haiM / nAnA bhAI ThAkarasIke nAmase sthApita vidyApITha strIzikSaNake kArya meM agrasara hai / karve mahilA vidyApIThakI kulaguru DA0 mAdhurI zahAkA strI zikSaNameM yogadAna hai / kSu0 rAjula - matI (zolApura) aura candAvAI ArA jaina samAja meM mazahUra samAjasevikAe~ mAnI jAtI haiM / kSu0 rAjula - matIne vidhavA striyoMkI dInatApUrNa sthiti aura zikSAkA abhAva dekhakara sampUrNa jIvana unakI sevAmeM arpaNa kara diyA / zolApurase sucAru rUpase kAryarata zrAvikAsa Aja bhI unake mahAna kAryakA smAraka hai / ArA meM jaina bAlAvizrAma ( candAbAIke dvArA sthApita ) Aja strIzikSAkA pramukha kendra banA huA hai| caMdAbAI eka kuzala lekhikA, patrakAra, kaviyitrI, samAjasudhAraka evaM saMsthAsaMcalikAke rUpameM prasiddha viduSI mahilA haiM / jaina mahilAdarza patrikAkA sampAdana tathA akhila bhAratIya mahilApariSadkA netRtva aura saMsthApakatva ApakA hI hai / lAtacanda hIrAcandakI snuSA sau0 sarayubAI vinodakumAra dezIne jaina kalAkA gaMbhIra abhyAsa karake pI0eca0DI0 kI upAdhi prApta kI hai| Aja ve amerikAmeM bhArata kalAkI prAdhyApikA haiM / DA0 zAMtA bhAgavatake samAna aneka mahilAe~ bhI pI-eca0DI0 se vibhUSita ho rahI haiM aura vibhinna kSetroM meM apanA yaza arjita kara rahI haiM / jaina mahilAoM meM zikSAke prasArake sAtha-sAtha nUtana sAhitya nirmANa meM bhI aneka viduSI mahilAoMne apanA mahattvapUrNa yogadAna diyA hai| sAdhvI candanA darzanAcAryane aneka granthoMkA lekhana aura sampAdana kiyA / uttarAdhyayanasUtra para likhe granthase unakI vidvattA aura darzanazAstra ke prabhutva kA patA calatA hai / amaracandajI mahArAjakI preraNAse rAjagRhameM cala rahe vIrAyatanake saMcAlanakA kArya bhI Apane saMbhAlA hai / ahamadanagarakI sAdhvI viduSI ujjvala kumArI apane aneka granthoM meM eka viduSI lekhikAke nAmase prasiddha haiM / fafvadha bhASAoM kA jJAna aura aSTasahasrI granthakI bhASAkAra AryikAratna jJAnamatI mAtAjI prasiddha lekhikAoM meM se haiM / viduSI supArzvamatI mAtAjI bhI lekhikAke rUpameM prasiddha haiM / kavitA, nATikA, nATaka, upanyAsa itihAsa Adi aneka sAhityika viSayoM para adhikArase likhane vAlI aneka jaina mahilAe~ nirantara Age bar3ha rahI haiM / udAharaNake liye, sau0 surekhA zahAke upanyAsa mAsikoMmeM niyamita rUpase prakAzita hote haiM / zrImatI vidyulatAvAI zahA mukhyAdhyApikA aura lekhikAke rUpameM prasiddha haiM / zrImatI kumudinIbAI dozI jaina bodhakakI sampAdikA hone ke sAtha sAmAjika kAryoMmeM Age rahatI haiN| AryikA vizuddhamatIjIne trilokasAra -- jaisI sulabha racanA upalabdha kI hai / zrImatI rUpavatI kiraNakI agaNita kahAniyoM evaM ekAMkiyoMse kauna paricita na hogA ? DA0 sUrajamukhIjI apanI alpavayameM hI eka mahilA mahAvidyAlayakI prAcArya banakara strIzikSA ke kSetrako naI dizA de rahI haiM / DA0 vimalA caudharI bhI isI koTikI eka anya suzruta mahilA haiM / rAjanItika kSetroM meM kaI mahilAe~ agrasara rahI haiM / udAharaNa ke liye, alaMme AkAne rAjakIya cunAva meM bhAga lekara AmadAra pada vibhUSita kiyA hai / sAthameM, ve zrAvikAzrama ( bambaI) kI saMcAlikA bhI haiM / zrImatI lekhavatI jaina hariyAnA vidhAna sabhAkI adhyakSake nAte prasiddha haiN| pUnA kI AmadAra sI0 lIlAvatI marceMTa, gujarAta rAjyakI zikSAmantrI zrImatI indumatI seTha, dillI pradeza sabhAkI adhyakSA zrImatI omaprakAza jaina Adi jaina mahilAe~ rAjanaitika kSetrameM mahatvapUrNa kArya kara rahI haiM / ina viduSiyoMke atirikta sau0 bAMsatIbAI zahA, DA0 vijayAbAI pAMgala (kolhApura), caMcalAbAI zahA (bambaI), maMjulAbAI kAraMjA-ye jaina mahilAe~ bhI vibhinna sAmAjika kArya karane meM agrasara rahatI haiM / - 301 -
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAMskRtika aura dhArmika kSetrameM aneka jaina mahilAoMne apanA mahatvapUrNa yogadAna diyA hai| saraseTha hukumacandakI dharmapatnI kaMcanabAIkI Arthika madadase aneka jaina saMsthAe~ cala rahI haiM / dakSiNa bhArata meM zrImatI ratnavarmA hegar3eke dhArmika kArya ullekhanIya haiM / dharmasthalameM 41 phuTakI bhagavAna mahAvIrakI saMgamaramarakI mUrti Apane hI sthApita kI hai / audyogika kSetrameM bhI jaina mahilAe~ pIche nahIM haiM / Aja aneka kArakhAnoMke vyavasthApanake padoM para ve kArya karatI haiM / udAharaNake liye, zrImatI sarayu daphtarI eka phaikTarIkA niyantraNa karatI haiM / bambaI aura aneka bar3e zaharoMmeM jaina mahilAoMke dvArA sthApita choTe-choTe kAryarata udyoga haiM / isI prakAra jIvanake pratyeka kSetrameM jaina mahilAe~ kArya kara rahI haiM / aneka mahilAoMmeMse maiM paricita hU~ parantu sthAnAbhAvase yahA~ sabakA ullekha saMbhava nahIM hai / saMkSepameM, jaina mahilAoMne sAmAjika, rAjanItika, sAMskRtika-sabhI kSetroMmeM mahattvapUrNa kArya kiye haiM / AjakI mahilAe~ pratyeka kSetrameM Age bar3hane kA prayatna kara rahI haiM / ve pragatizIla vicAroMkI haiN| maiM mAnya karatI hU~ phira bhI, mahilAoMke prati mere manameM kucha sujhAva haiM / yaha bIsavIM zatAbdIkI pragatizIlatAkI pahalI aura pramukha mA~ga hai - puruSake samAna sabhI kSetroM meM samAna Sarfararat mA~ga / yaha mA~ga koI ThukarAyegA nhiiN| lekina adhikArakI mA~gake sAtha hameM apane kartavyako bhI nahIM bhUlanA cAhiye / adhikAra aura kartavya -- ye donoM eka hI sikkeke do pahalU haiM / vikAsakI gandha sabako samAna mile, ise koI bhI amAnya nahIM kara sakatA / parantu sAthameM saba kartavyapAlanameM tatpara ho, ise bhI mAnanA Avazyaka hai / sAmAjika kArya va netRtva karaneke sAtha-sAtha mahilAoMko Adarza gRhiNIkA kArya bhI karanA hai / Adhunika zikSAgrahaNa karane ke sAtha-sAtha mahilAoMko dhArmika vicAra sampanna batAnA bhI atyAvazyaka hai kyoMki aisI mahilAe~ bhI apane baccoMko saMskAra sampanna nAgarika banA sakatI haiM / hameM pAzcAtya vaijJAnika jJAnakA anukaraNa karanA cAhiye / parantu sAmAjika aura sAMskRtika kSetrameM hameM unakA anukaraNa nahIM karanA hai / kyoMki bhAratIya samAja ke apane kucha sAmAjika va sAMskRtika mUlya haiM / ina mUlyoMko grahaNa karane - ke liye pAzcAtya jagata bhAratakI ora dekhatA hai| aisI dazAmeM pAzcAtya rahana-sahana va sAmAjika racanA kara hameM andhAnukaraNa nahIM karanA cAhiye / bhAratameM kuTumba saMsthAkI ujjvala paramparA hai / pAzcAtya anukaraNake dvArA isa kuTumba saMsthAkA hama nAza na kareM, to acchA hai / sampUrNa bhAratIya saMskRtikA rakSaNa isI kuTumba saMsthAne kiyA hai, ise hameM nahIM bhUlanA cAhiye / amerikA jaise bhautika dRSTise unnata dezoM meM kuTumba saMsthAke punargaThanakI mA~gakI jA rahI hai / kyoMki ina dezoMmeM svatantratAke nAma para mAtA, pitA, baccesaba alaga-alaga rUpameM bikhara rahe haiM / pArasparika sambandha kevala Arthika banakara raha gaye haiN| para eka dUsaremeM Izvara meM AsthA na honeke kAraNa pAzcAtya logoMkA jIvana aura nirAzApUrNa banatA jA rahA hai / isa samasyAko dUra karaneke liye amerikA jaise deza bhAratakI ora dekha rahe haiN| yaha hameM unakA andhAnukaraNa karate samaya socanA cAhiye / bhAratIya bAlaka-bAlikAyeM saMskAra pUrNa Adarza nAgarika baneM isakI jimmedArI mahilAoM para hai kyoMki mAtA hI baccoMke liye pahalA guru hotI haiM / gRhiNiyoM meM bhagavAn mahAvIrakA sandeza hamezA dhyAna meM rakhanA cAhie / AdhyAtmika jJAnase hI mAnasika vikAsa sahI dizAmeM hotA hai / aisI jJAna sampanna mAtA hI apane bacceko uccasaMskAra sampanna nAgarika banA sakatI hai / paradeza jAte samaya mahAtmA gAMdhIko unakI - 302 -
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAtAne zrImata rAyacandake mArga darzanake anusAra mAsAhAra na karanekA, madyapAna na karanekA, parastrIko mAtAke samAna mAnanekA upadeza kiyA thaa| usIke kAraNa ve Age calakara rASTrapitA bane / hajAroM vastuoMse gharakA yA bAhya zarIrakA saundarya bar3hAneke pahale manakA saundarya bar3hAnA Avazyaka hai| gharako naraka banAnA AsAna kAma hai, parantu use svarga banAnA kaThina kAma hai| jisa gharakA pratyeka vyakti saMskAra sampanna hai, vaha ghara bhale hI garIbakA ho, alaukika sukhase sampanna hai, aisA maiM samajhatI huuN| kuTumbameM jo vayovRddha vyakti ho, unakA parivArake sabhI sadasyoMkA samUcita sammAna va Adara karanA cAhie kyoMki vRddha vyakti hI bhAratIya kuTumba saMsthAkA AdhAra stambha hai| Arogya sabhI sukhoMkA kAraNa hai| ataH mahilAoMko Asana, yoga athavA striyocita koI vyAyAma karake apanA zarIra sudar3ha banAnA cAhiye / kyoMki sudar3ha mAtA hI sudar3ha bAlakako janma de sakatI hai| svastha vyaktike ho svastha vicAra ho sakate haiN| jahA~ taka ho sake, rasoIkA kAma mAtAoMko svayaM karanA cAhiye, kyoMki usake hAthase bane hue padArthoM meM zuddhatAke sAtha-sAtha sneharasa bhI milA rahatA hai| sabhI mahilAoMko jaina vratoMkA pAlana karanA caahiye| dhArmika granthoMkA adhyayana niyamita rUpase karanA caahiye| tabhI ve apane baccoMko dhArmika saMskAra aura dhArmika pATha de sakatI haiN| dhArmika zikSA Ajake jagatameM skala aura mahAvidyAlaya meM milanA asambhava hai| yadi unhoMne isa bAtakA dhyAna rakhA, to pAzcAtya dezoMmeM navayuvaka aura navayuvitiyoMmeM jo Aja nairAzyakI bhAvanA dikhAI detI hai, vaha bhAratameM nahIM dikhAI detii| karttavyapAlanake bAda adhikAra use prApta karanekA pUrAkA pUrA adhikAra hai| . AjakA samAja punaH karavaTa badala rahA hai / nArI-jAgaraNakA zaMkha baja uThA hai| vaha apane kartavyakA pAlana to karegI, parantu sAthameM vaha apane atItake khoye huye gaurava aura adhikArako pAneke liye prayatnazIla hai| vaha vikAsakI saba dizAoMmeM, saba kSetroMmeM tejIse agrasara ho rahI hai| abhI taka vaha kadama-kadama para tiraskAra aura apamAnakI ThokareM khAtI A rahI thI, para aba samaya badala rahA hai| vaha aba gharakI cahAra divArImeM banda bandinI nArI nahIM rahI / ataH mahAvIrake bhakta zramaNoM va zrAvakoMse bhI merI apekSA hai ki ve use dene hI par3eMge tabhI vaha samAjako naye svarNa vihAnameM lA skegii| -- 303 -