Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAna mahAvIra, jinake nirvANa kI paccIsavIM rajata zatI kI pUrti ke avasara para sarvatra mahotsava manAye gaye haiM, jaina dharma ke antima tIrthakara the / aura prathama tIrthaMkara bhagavAna RSabhadeva the / bhagavAna RSabhadeva ke putra bharata cakravartI the / unhIM ke nAma se yaha deza bhAratavarSa kahalAyA / jaba bhagavAna RSabhadeva ko pUrNajJAna kI prApti huI aura unhoMne apane upadeza meM kahA ki mere pazcAt teIsa tIrthaMkara aura hoMge to kisI ne prazna kiyA - kyA yahA~ upasthita jana samudAya meM koI aisA vyakti hai jo bhaviSya meM tIrthaMkara honevAlA hai ? bhagavAna ne uttara diyA- bharata kA putra marIci antima tIrthaMkara hogA / yaha bAta marIci ne bhI sunii| aura bhagavAna kI vANI anyathA nahIM ho bhagavAna mahAvIra jIvana aura darzana - paM. kailAza candra zAstrI siddhAntAcArya sakatI, isa vizvAsa ke AdhAra para apanA tIrthaMkaratva sunizcita jAna vaha madamatta ho utthaa| aura usane apane karmAnusAra aneka gatiyoM meM bhramaNa kiyA / prAcIna jaina AgamoM meM bhagavAna mahAvIra ke pUrvajanmoM kA itivRtta vistAra se varNita hai| eka bAra vaha siMha kI paryAya meM eka mRga para jhapaTate haiN| udhara se jAte hue munirAja kI dRSTi una para par3atI hai| apane jJAna se yaha jAnakara ki yaha jIva bhaviSya meM tIrthaMkara honevAlA hai, ve use sambodhate haiM aura yahIM se unake jIvana kA utthAna prArambha hotA hai, aura anta meM vaha vaizAlI ke rAjA siddhArtha kI rAnI trizalA ke garbha meM avatarita hokara mahAvIra ke rUpa meM janma lete haiM / aura 28 varSa kI yuvAvasthA meM prabrajita hokara 12 varSa taka kaThora sAdhanA ke dvArA pUrNa jJAna prApta karake tIrthaMkara hote haiM aura sarvatra vihAra karake apane dharma kA upadeza karate haiM / anta meM bihAra prAnta ke hI pAvAnagara meM unakA nirvANa hotA hai / usI ke upalakSa meM jaina zAstroM meM dIpAvalI kA tyauhAra pravartita hone kA ullekha milatA hai / yataH bhagavAna mahAvIra kA nirvANa amAvasyA ko brAhma muhUrta meM huA thA, ataH andhakAra dUra karane ke liye dIpaka jalAye gaye the / ve bhagavAna ke jJAnadIpa ke pratIka bhI the / bhagavAna mahAvIra kA yaha jIvanadarzana unake darzana kA bhI paricAyaka hai / bhagavAna mahAvIra ke darzana meM avatAravAda ko sthAna nahIM hai 25
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura pratyeka AtmA ko paramAtmA bana sakane kI zakti sarvathA asata kA utpAda nahIM hotaa| phira bhI vastu meM se sampanna mAnA hai| apane hI duSkarmoM se jIva durgati prati samaya utpAda-vinAza huA karatA hai| kA bhAgI hotA hai aura apane hI puruSArtha se nirvANa prApta karatA hai| IzvaravAdI darzana jIva ko kama karane meM anekAntasvataMtra aura usakA phala bhogane meM parataMtra mAnate haiN| kahA hai __ jainAgama ke anusAra bhagavAna mahAvIra ke mukha se jo prathama vAkya nisTata huA, vaha thA- 'uppannei vA, ajJo janturanIzo'yamAtmanaH sukha du:khayoH / vigameivA, dhuvei vA' arthAt pratyeka vastu utpanna hotI Izvara prerito gacchet svarga vA zvabhrameva vA / / hai, naSTa hotI hai aura dhrava hotI hai / ise jaina darzana meM utpAda-vyaya-dhrauvya kahate haiN| ye tInoM pratyeka vastu meM arthAt--yaha ajJAnI jIva apane sukha-duHkha kA svAmI prati samaya sadA huA karate haiN| tabhI vastu sat hotI nahIM hai| Izvara kI preraNA se svarga athavA naraka meM hai| ata: jaina darzana meM sata kA lakSaNa hI utpAda-vyayajAtA hai| dhrauvya hai| isI se tatvArtha satra meM kahA hai-'utpAda vyaya dhrauvya yukta st| kintu bhagavAna mahAvIra ke darzana meM isa prakAra ke Izvara kI koI sthiti nahIM hai| isa dRSTi se unakA udAharaNa ke liye- jaba kumhAra cAka dhumAkara darzana nirIzvaravAdI hai| jaise zarAba pIne se nazA svayaM miTTI kA baratana banAtA hai to prati samaya miTTI kI hotA hai aura dUdha pIne se svayaM zarIra meM puSTi AtI purAnI dazA naSTa hokara naI dazA utpanna hotI hai aura hai, usameM Izvara kA koI hAtha nahIM hai / usI taraha miTTI rUpa avasthA dhra va rahatI hai| purAnI dazA ke duSkarma karane vAle manuSya kI pariNati svayaM aisI hotI naSTa hone aura naI dazA ke utpanna hone meM kAla bheda hai ki vaha apane karma se prerita hokara naraka jAtA hai nahIM hai, pUrAnI dazA kA vinAza hI naI dazA kA aura zubhakarma karanevAlA svarga jAtA hai| jaina siddhAnta utpAdana hai| meM karmasiddhAnta apanA eka viziSTa svataMtra sthAna rakhatA hai| usakI prakriyA ko samajha lene para phaladAna kI sthiti vinAza ke binA utpAda nahIM, utpAda ke binA spaSTa ho jAtI hai| jagata kA samasta vyApAra binA vinAza nahIM, aura dhrauvya ke binA utpAda vinAza nahIM kisI niyantA ke kAryakAraNa bhAva kI paramparA para tathA utpAdana vinAza ke binA dhauvya nhiiN| ataH jo svayaM calatA rahatA hai| jagata kI prakriyA hI aisI hai| utpAda hai vahI vinAza hai| jo vinAza hai vahI utpAda use na koI banAnevAlA hai aura na koI vinaSTa karane- hai, jo utpAda vinAza hai vahI dhrIvya hai aura jo dhrauvya vAlA hai| hai vahI utpAda vinAza hai| jaise ghar3e kI utpatti hI miTTI kI piNDa avasthA kA vinAza hai kyoMki bhAva pratyeka vastu svataH svabhAva se hI pariNamanazIla bhAvAntara ke abhAva rUpa se avabhAsita hotA hai| jo hai| kintu vaha pariNamana aisA nahIM hotA ki vastu kA miTTI ke piNDa kA vinAza hai vahI ghaTa kA utpAda hai sarvathA vinAza ho jAye yA eka tatva badalakara dUsare kyoMki abhAva bhAvAntara ke bhAvarUpa se avabhAsita hotA tatva rUpa ho jaaye| darzanazAstra kA eka sAmAnya hai / tathA jo ghaTa kA utpAda aura miTTI ke piNDa kA niyama hai-sat kA sarvathA vinAza nahIM hotA aura vinAza hai vahI miTTI kI dhra vatA hai kyoMki anvaya kA 26
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzana vyatireka mukha se hI hotA hai| tathA jo miTTI paryAya nahIM aura paryAya ke binA dravya nahIM hotA, jaise kI dhra vatA hai vahI ghaTa kA utpAdana aura miTTI ke utpAda vyaya ke binA dhrauvya aura dhrauvya ke binA utpAda piNDa kA vinAza hai kyoMki vyatireka anvaya kA ati- vyaya nahIM hote| utpAda vyaya paryAya yA pariNamana kA kramaNa nahIM krtaa| sUcaka hai ora dhrovya sthiratA yA dravyarUpatA kA sUcaka yadi aisA na mAnA jAye to utpAda bhinna, vinAza bhinna aura dhrauvya bhinna ThaharatA hai| aisI sthiti meM dravya svarUpa se sat hai aura pararUpa se asat hai| kevala ghaTa kA utpAda koI cAhe to ghaTa utpanna nahIM na vaha sarvathA sat hI hai aura na vaha sarvathA asat hI ho sakatA kyoMki miTaTI ke piNDa kA vinAza hae binA hai| yadi pratyeka vastu ko sarvathA sat mAnA jAya to ghaTa utpanna nahIM hotA / vahI usakA kAraNa hai| usake saba vastuoM ke sarvathA sat hone se unameM jo bheda hai binA to asata kA utpAda mAnanA hogA aura taba usakA lopa ho jAyegA aura usake lopa hone se saba AkAza ke phUla jaise asaMbhava vastuoM kA bhI utpAda vastue~ paraspara meM eka ho jaayeNgii| udAharaNa ke liye hogaa| tathA kevala vinAza cAhane para miTTI ke piNDa kA ghaTa aura paTa ye do vastu haiN| jaba hama kisI se ghaTa vinAza nahIM hogA kyoMki AgAmI paryAya ke utpAda ke lAne ko kahate haiM to vaha ghaTa hI lAtA hai paTa nahIM lAtA, binA pUrvaparyAya kA vinAza nahIM hotaa| yadi aisA ho aura jaba paTa lAne ko kahate haiM to paTa hI lAtA hai to sata kA vinAza mAnanA hogaa| ghaTa nahIM laataa| isase siddha hai ghaTa ghaTa hI hai aura paTa paTa hI hai / na ghaTa paTa hai aura na paTa ghaTa hai / ataH ghaTa pUrvaparyAya se yukta dravya upAdAna kAraNa hotA hai ghaTa rUpa se hai aura paTa rUpa se nahIM hai| isI ko dArzaaura uttaraparyAya se yukta vahI dravya upAdeya kArya hotA nika bhASA meM kahate haiM ghaTa hai aura nahIM hai| usakA hai| AptamImAMsA meM kahA hai vizleSaNa hotA hai ghaTa ghaTa rUpa se hai paTa rUpa se nahIM hai aura paTa paTa rUpa se hai ghaTa rUpa se nahIM hai| isI 'kAryopAdaH kSayo hetoniyamAt lakSaNAt pRthk| prakAra pratyeka vastu svarUpa se hai aura para rUpa se nahIM upAdAna kA pUrva AkAra rUpa se vinAza kArya kA hai| ataH saMsAra meM jo sata hai vaha kisI apekSA asata utpAda hai kyoMki jo kArya ke utpAda kA kAraNa hai vahI bhI hai| sarvathA sat yA sarvathA asat koI vastu nahIM hai| pUrva AkAra ke vinAza kA kAraNa hai / isa prakAra pUrva ataH eka hI samaya meM dravya sata bhI hai aura asat bhI paryAya uttara paryAya kA kAraNa hotI hai aura uttara paryAya hai| svarUpa se sata hai aura para rUpa se asata hai| pUrva paryAya kA kArya hotI hai| isa taraha vastu ke pUrva aura uttara pariNAma ko lekara tInoM kAloM ke pratyeka isI taraha eka hI samaya meM vastu nitya bhI hai aura samaya meM kAryakAraNa bhAva huA karatA hai / jo paryAya anitya bhI hai| dravya kI apekSA nitya hai kyoMki dravya apanI pUrva paryAya kA kArya hotI hai vahI paryAya apanI rUpa kA nAza nahIM hotA aura parthAya kI apekSA anitya uttara paryAya kA kAraNa hotI hai| isa taraha pratyeka hai kyoMki paryAya vinAzazIla hai| vizva ke dArzanikoM dravya svayaM hI apanA kAraNa aura svayaM hI apanA kArya kI bhI dRSTi meM AkAza nitya hai aura dIpaka kSaNika hotA hai / kAryakAraNa kI yaha paramparA pratyeka dravya meM hai| kintu jaina dRSTi se dIpaka se lekara AkAza dravya sadA pravartita rahatI hai| usakA anta nahIM hotA / ataH taka sama-svAbhAvI haiM / dravya rUpa se dIpaka bhI nitya hai vastu ko dravyaparyAyAtmaka kahA hai kyoMki dravya ke binA aura paryAya rUpa se AkAza bhI kSaNika hai| 27
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ isI taraha eka hI samaya meM vastu eka bhI hai aura eka kA pitA aura putra honA paraspara viruddha jaisA aneka bhI hai| paryAya kI apekSA aneka hai kyoMki vastu lagatA hai kintu vaha apane pitA kA pUtra aura apane patra prati samaya pariNamanazIla hai aura dravya rUpa se vastu eka kA pitA hai, ata: eka kA pitA hone se vaha saba kA hai| tathA eka hI samaya meM vastubheda rUpa bhI aura abheda pitA yA putra nahIM hotaa| aura na ina bahuta sambandhoM rUpa bhI hai| dravya rUpa se abheda rUpa hai aura guNoM tathA kA puruSa ke ekatva ke sAtha virodha hai| isI taraha paryAyoM ke bheda se bheda rUpa hai| isa taraha vastu paraspara astitva-nAstitva Adi dharma bhI eka vastu meM nirvirodha meM viruddha pratIta honevAle aneka dharmAtmaka hone se rahate haiN| anekAntAtmaka hai| anta zabda dharmavAcaka hai| yoM to sabhI dArzanika vastu meM aneka dharma mAnate hai| kevala dUsarA dRSTAnta diyA hai andhoM aura hAthI kaa| kucha eka hI dharma vAlI koI vastu nahIM hai| kinta jana andha eka hI hAthI ke eka-eka aMga ko sparza dvArA darzana apekSA bheda yA dRSTi bheda se eka hI vastu meM aise jAnakara apane jAne hue hAthI ke eka aMga ko hI hAthI aneka dharma mAnatA hai jo paraspara meM viruddha jaise pratIta mAnakara paraspara meM jhagar3ate haiN| taba eka dRSTi sampanna hote haiM-jaise sat-asat, eka-aneka, nitya-anitya, vyakti jisane pUrA hAthI dekhA hai unheM samajhAtA hai ki bheda-abheda aadi| AcArya samanta bhadra ne apane Apta tumane hAthI kA eka-eka aMga dekhA hai, vaha asatya nahIM mImAMsA prakaraNa meM aura AcArya siddhasena ne apane hai / hAthI kI sUDa laTTha sarIkhI hotI hai ataH hAthI sanmati prakaraNa meM isakI vyavasthApanA kI hai| vaisA bhI hai| usake paira stambha jaise hote haiM ataH hAthI stambha jaisA bhI hai| isa taraha vaha sabakA samanvaya karake bhakalaMka deva ne apanI aSTazatI meM kahA hai- pUrNa hAthI unheM batalA detA hai / isI taraha vastu ke saba dharmoM kA darzana anekAnta hai aura eka dharma kA darzana 'sadasannityAnityAdi sarva thaikAnta pratikSepala kSaNo ekAnta hai| yadi vaha ekAnta anya dharmoM kA niSedha na anekAntaH' / sarvathA sat, sarvathA asat, sarvathA nitya, karake unakI sApekSatA svIkAra karatA hai taba vaha ekAnta sarvathA anitya ityAdi sarvathA ekAnta kA pratikSepa... samyak hai aura yadi vaha apane ko hI samyak mAnatA hai lakSaNavAlA anekAnta hai arthAt sarbathA ekAnta kA aura anya ekAntoM ko asatya ThaharAtA hai to vaha niSedhaka hai kintu apekSA bheda se ekAnta ko svIkAra ekAnta mithyA hai| anekAntavAdI jaina darzana samyaka karatA hai| yadi ekAnta ko sarvathA na mAnA jAye to ekAntoM ko svIkAra karatA hai kintu mithyA ekAntoM anekAnta bhI nahIM bana sakatA kyoMki ekAntoM kA samUha kA khaNDana karatA hai| hI to anekAnta hai / kahA hai eka anekAtmaka hotA hai yaha prAyaH anya darzanoM ne 'eyaMto eyaNao hoi aNeyaMta tassa samUho' nayacakra 180 / bhI mAnA hai| sAkhya darzana meM satva, raja aura tama kI sAmyAvasthA ko pradhAna kahA hai| sattvaguNa kA svabhAva eka dRSTi ko ekAnta kahate haiM aura usakA samUha prasAda aura lAdhava hai / rajoguNa kA svabhAva zoSa aura anekAnta hai| anekAnta ko samajhAne ke liye zAstrakAroM tApa hai| tamoguNa kA svabhAva AvaraNa aura sAdana hai| ne do laukika dRSTAnta diye haiN| eka hI puruSa meM pitA, isa prakAra ina bhinna svabhAvavAle guNoM kA na to putra, pautra, mAneja, bhAI Adi aneka sambandha hote haiN| paraspara meM virodha hai aura na pradhAna rUpa se virodha hai eka hI samaya meM vaha pitA bhI hotA hai aura putra bho| kyoMki sAMkhya darzana meM kahA hai ki ina guNoM se bhinna 28
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ koI alaga pradhAna nahIM hai kintu sAmya avasthA ko prApta ve hI guNa pradhAna nAma se kahe jAte haiN| ataH pradhAna ke avayava rUpa guNoM kA aura unake samudAya rUpa pradhAna kA paraspara meM koI virodha nahIM hai / 1 vaizeSika darzana meM sAmAnya ko anuvRti rUpa aura vizeSa ko vyAvRtti rUpa mAnA gayA hai kintu pRthivIzva Adi ko sAmAnya vizeSa rUpa svIkAra kiyA hai| eka hI pRthivIzva apane bhedoM meM anugata hone se sAmAnya rUpa aura jalAdi se vyAvRtti karAne se vizeSa rUpa mAnA gayA hai, isI se use sAmAnya vizeSa kahA gayA hai| vijJAnAItavAdI eka hI vijJAna ko grAhyAkAra, grAhakAkAra aura saMvedanAkAra isa prakAra tIna AkAra rUpa svIkAra karate haiM / tathA sabhI dArzanika pUrva avasthA ko kAraNa aura uttara avasthA ko kArya svIkAra karate haiN| ataH eka hI padArtha meM apanI pUrva aura uttara paryAya kI dRSTi se kAraNa aura kArya kA vyavahAra nirvirodha hotA hai / usI taraha sabhI padArtha vibhinna apekSAoM se aneka dharmavAle hote haiM / ise hI anekAnta kahate haiM / isa anekAntavAda kA khaNDana bAdarAyaNa ke sUtra 'naikasminnasaMbhavAt' (2/5/33) meM milatA hai| isakI vyAkhyA meM svAmI zaMkarAcArya ne anekAntavAda para jo sabase bar3A dUSaNa diyA hai vaha hai 'anizcitatA' / unakA kahanA hai ki 'vastu hai aura nahIM bhI hai aisA kahanA anizcitatA ko batalAtA hai / aura anizcitatA saMzaya ko paidA karatI hai / kintu Upara spaSTa kiyA gayA hai ki vastu svarUpa se sat hai aura para rUpa se asat hai / yaha nizcita hai - isameM anizcitatA ko sthAna nahIM hai| devayatta pitA bhI hai aura putra bhI hai, isameM jaise koI anizcitatA nahIM hai kyoMki vaha apane putra kI apekSA pitA aura apane pitA kI apekSA putra hai, usI taraha vastu sat bhI hai aura asat bhI, isameM koI - anizcitatA nahIM hai kyoMki pratyeka vastu svarUpa se sat aura para rUpa se asat hotI hai yaha nizcita hai| isake binA vastu vyavasthA nahIM banatI vastu kA vastutva do muddoM para sthApita hai-svarUpa kA grahaNa aura para rUpoM kA tyaag| yadi inameM se eka bhI mudda e ko asvIkAra kiyA jAya to vastu kA vastutva kAyama nahIM raha sakatA / yadi vastu kA apanA koI svarUpa na ho to binA svarUpa ke vaha vastu nahIM ho sakatI / isI taraha svarUpakI taraha yadi vaha para rUpa ko bhI apanA le to bhI usakI apanI sthiti nahIM rahatI / vaha to sarvAtmaka ho jaayegii| syAdvAda putra isa prakAra jaba vastu paraspara meM viruddha pratIta honevAle dharmoM kA samUha hai to usako jAnanA utanA kaThina nahIM hai jitanA use kahanA kaThina hai kyoMki eka jJAna aneka dharmAtmaka vastu ko eka sAtha jAna sakatA hai kintu zabda ke dvArA eka samaya meM vastu ke eka hI dharma ko kahA jA sakatA hai| usa para bhI zabda kI pravRtti vaktA ke adhIna hai| baktA vastu ke aneka dharmo meM se kisI eka dharma ko mukhya karake bolatA hai / jaise devadatta ko usakA pitA putra kahakara bulAtA hai aura pitA kahakara pukAratA hai| kintu devadata na kevala pitA hai aura na kevala putra hai| vaha to donoM hai / kintu pitA kI dRSTi se devadatta kA putratva dhamaM mukhya hai aura putra kI dRSTi se pitRtva dharma mukhya hai| zeSa dharma gauNa hai kyoMki aneka dharmAtmaka vastu ke jisa dharma kI vivakSA hotI hai vaha dharma mukhya aura zeSa dharma gauNa hote haiN| ataH vastu ke aneka dharmAtmaka hone aura zabda meM eka samaya meM una saba dharmoM ko kahane kI zakti na hone se tathA baktA kA apanI-apanI dRSTi se vacana vyavahAra karate dekhakara, vastu ke yathArtha svarUpa ko samajhane meM zrotA ko koI dhokhA na ho, isaliye anekAntavAda meM se syAdvAda kA AviSkAra huaa| 26
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryoM ne anekAntAtmaka artha ke kathana ko kintu loka meM aura zAstra meM pratyeka pada aura syAdvAda kahA hai| 'syAdvAda' ke anusAra vaktA vastu ke pratyeka vAkya ke sAtha syAt pada kA prayoga to nahIM jisa dharma ko kahatA hai usase itara zeSa dharmoM kA sUcaka dekhA jAtA / taba usake binA anekAnta kI pratipatti 'syAt' zabda samasta vAkyoM ke sAtha prakaTa yA aprakaTa kaise ho sakatI hai ? isake uttara meM AcArya vidyAnanda rUpa se sambaddha rahatA hai jo batalAtA hai ki vastu meM ne kahA hai-syAt pada kA prayoga nahIM hone para bhI kevala vahI dharma nahIM hai jo kahA jA rahA hai kintu usako jAnanevAle use samajha lete haiN| usake sivAya anya bhI dharma hai| 'syAt' zabda kA artha 'kathaJcit' yA kisI 'apekSA se' hai / ___ koI-koI Adhunika vidvAna zAyada ko syAt kA sthAnApanna samajhate haiM kintu yaha ThIka nahIM hai| 'zAyada' AcArya samantabhadra ne kahA hai zabda to sandeha ko vyakta karatA hai kintu 'syAt' zabda sandehaparaka nahIM hai| vaha kevala isa bAta kA sUcaka yA syAdvAdaH sarvathaikAntatyAgAta kiNvttcidvidhiH| dyotaka hai ki vaktA vivakSAvaza vastu ke jisa dharma ko kahatA hai vastu meM kevala vahI eka dharma nahIM hai anya saptabhaMganayApekSo heyAdeya vizeSakaH / / bhI pratipakSI dharma haiN| -aaptmiimaaNsaa-104| upayoga arthAt 'kathaJcit' kathaJcana Adi syAdvAda ke yaha syAdvAda yA apekSAvAda na kevala dArzanika paryAya haiM, syAdvAda ko kahate haiN| yaha syAdvAda anekAnta kSetra meM hI upayogI hai kintu lokavyavahAra bhI usake ko viSaya karake sAta bhaMgo aura nayoM kI apekSA se binA nahIM calatA / isake liye do laukika dRSTAnta svabhAva aura parabhAva se sat asat Adi kI vyavasthA Upara diye gaye haiN| yaha anekAntavAda kI dena hai aura kA kathana karatA hai| eka vastu ko vibhinna dRSTikoNoM se dekhanevAle vibhinna vyaktiyoM meM sAmanjasya sthApita karanA isakA kAma hai| ataH vAkya ke sAtha prayukta 'syAt' zabda prakRta pratyeka vyakti apane hI dRSTikoNa ko ucita aura dUsaroM ke artha ke dharmoM ko pUrNa rUpa se sUcita karatA hai / isa taraha dRSTikoNa ko galata mAnatA hai / yadi vaha apane dRSTikoNa akalaMka deva ke abhiprAya se 'syAt' zabda anekAnta kA kI taraha dUsare dRSTikoNoM ko bhI sahAnubhUtipUrvaka apanAye sUcaka hai aura unake vyAkhyAkAra AcArya vidyAnanda ke to pArasparika vivAda samApta ho jAtA hai| yadyapi abhiprAya se anekAnta kA dyotaka bhI hai kyoMki nipAta anekAntavAda aura syAdvAda dArzanika kSetra kI dena hai yotaka bhI hote haiN| yadi kevala 'syAta' zabda kA prayoga aura inakA upayoga bhI dArzanika kSetra ke vivAdoM ko kiyA jAye to anekAnta sAmAnya kI hI pratipatti sulajhAne meM hI huA hai / AcArya samantabhadra ne AptamIhotI hai, ataH usake sAtha jIva Adi pada kA prayoga mAMsA meM do virodhI ekAntavAdoM meM doSa dikhAkara yaha kiyA jAtA hai yathA 'syAt jIva' arthAt kathaMcita batAne kA saphala prayatna kiyA hai ki yadi inakA samanvaya -au kI apekSA jIva hai tathA pararUpa kI syAdvAda ke dvArA kiyA jAtA hai to ye virodhI vATI apekSA jIva nahIM hai| syAt zabda ke binA anekAnta aviruddha ho jAte haiM / bhAvakAnta abhAvaikAnta, nityakAnta artha kI pratipatti nahIM ho sktii| anityakAnta, bhedaikAnta abhedaikAnta, advetakAnta dvata
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAnta, Adi sabhI virodhI ekAntabAdoM kA jaba hai| ataH ahiMsA kA hI eka nAma anekAnta aura samanvaya saMbhava hai taba kaunasI samasyA isake dvArA hala syAdvAda hai yadi aisA kahA jAye to koI atyukti nahIM nahIM kI jA sktii| kintu usakA prayoga karane kI hai| ise hama satyAgraha bhI kaha sakate haiM kyoMki anekAntI AvazyakatA hai| isake liye mUla meM mahAvIra kI satya ke prati AgrahI hotA hai| jo satya hai vaha aneahiMsaka bhAvanA honA Avazyaka hai| ahiMsaka bhAvanA kAnta rUpa hai aura jo anekAnta rUpa hai vahI satya hai| kI hI dena anekAnta aura syAdvAda hai / vicAra ke kSetra anekAnta dRSTi ke binAsatya taka pahu~canA saMbhava nahIM meM jo hiMsA kA tANDava hotA thA use miTAne ke liye hai| ataH satya ke khojI ko anekAnta dRSTi se sampanna hI anekAnta aura syAdvAda kA sarjana huaa| inake binA honA cAhiye tabhI vaha satya iSTA ho sakatA hai| vicAra ke kSetra meM pravartita hiMsA kA miTanA azakya