Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ (caulukya) mahArAjAdhirAja zrIdurlabharAja ke samaya kA rASTrIya saMgrahAlaya, dillI kA (vi0) samvat 1067 kA ** dAna-patra * isa dAnapatra ke sampAdana kA saubhAgya mujhe indraprasthIya rASTrIya saMgrahAlaya ke saujanya se prApta huA hai| dAnapatra do tAmrapatroM para utkIrNa hai jo kisI samaya tAra se jur3e the| inake milane kA sthAna ajJAta hai; parantu inakI kharIda chApara (rAjasthAna) ke zrI budhamala dughoriyA se huI thI, ataH bahuta sambhava hai ki ye rAjasthAna yA gujarAta se mile hoN| patra surakSita haiM, aura akSara prAya: suvAcya haiN| donoM tAmrapatroM meM dasa-dasa paMktiyA~ haiM, aura pratyeka paMkti meM lagabhaga caubIsa akSara haiN| donoM hI tAmrapatroM ke uttarabhAga ke akSara pUrvabhAga ke akSaroM se kucha moTe haiM / lipi tatkAlIna devanAgarI hai / usa samaya ke vyavahArAnusAra prAyaH pRSTha mAtrAoM kA upayoga kiyA gayA hai| ba ke sthAna meM va kA hI prayoga hai / ekAdha sAmAnya azuddhi bhI hai / paMkti 6 meM matta ko maMtta, paMkti 7 meM tRNa ko triNa, aura paMkti 16 meM numataM saMbhavataH nuyaM ke rUpa meM utkIrNa hai| paMkti 12 kA loiyayana gotra zAyada ThIka rUpa meM lATyAyana ho| kSatriyapada do sthAnoM meM kSatriyapadra rUpa meM utkIrNa hai| bahata sambhava hai ki pracalita rUpa meM isakA uccAraNa sAnusvAra rahA ho| pahalA tAmrapatra jisakI saMgrahAlaya saMkhyA 61. 1528 hai 21.14 12.2 senTImITara kA aura dUsarA jisakI saMgrahAlaya saMkhyA 61.1526 hai 20.6 12.5 senTImITara kA hai| lekha kaI dRSTiyoM se mahatvapUrNa hai| yaha durlabharAja caulukya ke samaya kA sarvaprathama prApta abhilekha hai / 'prabandhacintAmaNi' ke anusAra mUlarAja ke uttarAdhikArI cAmuNDarAja ne saMvat 1050 se saMvat 1065 taka rAjya kiyaa| isake bAda vallabha rAja ne pAMca mahIne aura untIsa dina taka rAjya kiyaa| isake choTe bhAI durlabharAja ne saMvat 1065 se 1077 taka rAjya kiyaa| isake viSaya meM 'dvayAzrayakAvya' se hameM jJAta hai ki usakA vivAha naDUlIya cauhAna mahendra ko bahina durlabhAdevI se huA thaa| isa dAnapatra meM nirdiSTa dAna kA dAtA mahArAjAdhirAja zrI durlabharAja kA tantrapAla kSemarAja thA / usane svamukta bhillamAla-maNDala ke antargata kSatriyapadgrAma meM Aye hue rAjapuruSoM aura brAhmaNAdijAtiyoM ko jatAyA hai ki soma grahaNa ke dina snAna aura mahAdeva ke pUjana ke bAda usane govinda ke putra, mAdhyaMdina vAjasaneyI zAkhAnuyAyI lATyAyana (?)- gotrIya bhillamAla vAsI brAhmaNa nannuka ko bhAga-bhogauparikarAdi sahita kSatriyapada grAma pradAna kiyA hai| grAma kI sImA ke antargata kASTha, taNa, pUti gaucara aura
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ dAna-patra dazAparAdha ke liye daNDa Adi bhI isa dAna meM sammilita the / kintu pUrva pradatta devadAyoM aura brahmadAyoM para nannuka kA adhikAra vajita thaa| lekha kI tithi saMvat 1067 mAgha zuklA pUrNimA hai| isa tithi kA candragrahaNa abhilekha meM nirdiSTa hI hai / abhilekha ke anta meM durlabha rAja kI sahI hai| itihAsa kI dRSTi se isa abhilekha meM kucha bAteM dhyAna dene yogya haiM / mUlarAja ke abhilekhoM aura ullekhoM se yaha prAyaH nizcita hai ki usake rAjya ke antargata sArasvata-maNDala ( jisake antargata pazcimI sarasvatI nadI para sthita praNahillapATaka aura usake nikaTastha anya sthAna the ), saurASTra kA bahuta sA bhAga, sA~caura ke Asa pAsa kA pradeza Adi bhAga the|' hathUDI ke rASTrakUToM ke bIjApura abhilekha se yaha bhI siddha hai ki mUlarAja ne (AbU ke paramAra rAjA) dharaNIvarAha kA unmUlana kiyA thaa| kintu isakA yaha matalaba lagAnA ThIka na hogA ki mularAja ne AbU ke paramAra rAjya ko sarvathA naSTa kara diyA / bhillamAla sAMcora se kucha adhika dUra nahIM hai / kintu isI dharaNIvarAha ke putra mahArAjAdhirAja devarAja paramAra ke saMvat 1056 ke ropI abhilekha se siddha hai ki usa samaya taka bhillamAla caulukya rAjya meM na ho kara paramAra rAjya ke antargata thaa| isake bAda sthiti badalI hogii| durlabharAja caulukya ke isa abhilekha se ( jise hama saba sampAdita kara rahe haiM) yaha nizcita hai ki saMvata 1067 meM bhillamAla caulukya rAjya meM A cukA thaa| isa kA zreya saMbhavataH svayaM durlabharAja ko ho / bhillamAla maNDala kA zAsana durlabharAja ne tantrapAla kSemarAja ko sauMpA, jo isa abhilekha meM mahArAjAdhirAja durlabharAja ke 'pAdapadmopajIvI' ke rUpa meM varNita hai / paMkti 2-3 ke samasta pada 'svabhujyamAna bhillamAla maMDala' se yaha bhI spaSTa hai ki durlabharAja ne bhillamAla pradeza ko apane rAjya meM sarvathA antagata na kara usakA zAsana apane tantrapAla kSemarAja ko sauMpa diyA thaa| kSemarAja zAyada paramAra-vaMzI rahA ho| tantrapAla zabda kA artha vicAraNIya hai / isakA prayoga hameM anyatra bhI milatA hai / cAlukya vaMzI avanivarmA dvitIya (yoga) ke saMvat 156 ke abhilekha meM mahendrapAla prathama ke tantrapAla dhIika kA ullekha hai| usakI anumati se balavarmA aura avanivarmA ne dAna die the| isI taraha mahendrapAla dvitIya ke ujjayinIstha tantrapAla mahAsAmanta daNDanAyaka mAdhava ne cAhamAna indrarAja kI prArthanA para mIna saMkrAMti ke dina dhArApadaka nAma kA gAMva indrAditya deva kI dainika pUjAdi ke lie diyA thaa| isa abhilekha ke anta meM zrI mAdhava paura zrIvidagdha kI sahI hai| zrIvidagdha ko tatkAlIna pratihAra samrATa mahendrapAla dvitIya kA upanAma mAnanA hI zAyada ThIka hogaa| zAkambharI ke cAhamAna rAjA vigraharAja dvitIya ke harSa abhilekha meM tantrapAla kSamApAla kA ullekha hai| samrATa kI AjJA se vigraharAja ke pitAmaha vAkpati dvitIya ko daNDa dene ke lie vaha 1. dekheM mUlarAja ke bar3odA, kar3I, bAlerA Adi abhilekha, hemacandra sUri kA 'dvayAzraya-kAvya', 'pRthvIrAja vijaya', aura 'prabandha cintAmaNi' / 2. dekheM epigrAphiyA iNDikA, jilda 22, pR0 196 aadi| 3. dekheM vahI, jilda 6, pR0 1-10 .. 4. dekheM vahI, jilda 14, pR0 176-188
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ DA0 dazaratha zarmA apanI vizAlavAhinI sahita cAhamAna rAjya kI sImA para pahu~cA thA 1 |'upmitibhvprpnycaakthaa' (racanA kAla saMvat 662) meM saMtoSa rAjA samyagdarzana kA tantrapAla hai 2 / rAjAjJAoM kA pAlana karavAnA aura rAjahita kI rakSA tantrapAla ke mukhya kArya rahe hoMge 3 / svAmI kI anumati se apane adhikRta bhAga ke grAma prAdi dene kA unheM adhikAra thaa| vartamAna abhilekha ke anya prazAsanika zabda bhAga, bhoga, uparikara aura dazAparAdha-daNDa haiN| kRSi meM se rAjAdeya chaThe, AThaveM, yA dasaveM bhAga kI pAribhASika saMjJA "bhAga" hai / rAjA zUkadhAnya kA chaThA, zimbIdhAnya kA AThavAM aura kucha varSoM taka akRSTa par3I bhUmi kI upaja kA dasavAM bhAga letaa| phala, mUla, zAka, dadhi Adi jaldI kharAba hone vAlI vastuoM se prApya rAjAdeya "bhoga" kahalAtA hai| choTe-moTe bhogAtirikta karoM kI saMjJA "uparikara" rahI hogii| itihAsa ke vidvAna adhikatara bhoga aura uparikara ko eka hI mAnate haiM / kintu yatra-tatra inake pRthak nidaza se inakI pRthakatA kA anumAna kiyA jA sakatA hai / rAjAjJA kA laMghana, strIvadha, varNasaMkaratA, parastrIgamana, corI, binA apane pati ke garbha, vAkpAruSya, avAcya, daNDapAruSya, aura garbhapAta-ye dasa aparAdha haiN| ina aparAdhoM ke lie kiyA hayA jurmAnA bhI grAma ke pratigRhItA ko milatA / devapAla ke nAlandA aura nArAyaNapAla ke bhAgalapura abhilekha meM dAzAparAdhika eka rAjapuruSa vizeSa kI upAdhi bhI hai / vaha sambhavataH aise aparAdhoM ko mAlUma kara aparAdhiyoM ko sajA dilvaataa| pratigRhItA kA svAmitva gAMva ke antargata kASTha, tRNa karaMjAdi ke vRkSa aura gocara para bhI thA / ananyasvAmika bhUmi kI aneka prakAra kI Aya para pratigRhItA kA adhikAra rhtaa| anya vyakti pratigRhItA ko kucha dhana rAzi va upaja kA kucha bhAga dekara hI isake prayoga ke adhikArI bnte| isa TippaNI ko samApta karane se pUrva sambhavata: yaha batAnA bhI asaMgata na hogA ki bhillamAla ke svAmitva meM kucha samaya bAda phira parivartana huaaa| durlabharAja ke uttarAdhikArI bhImadeva prathama ne pAbU para adhikAra kara liyA aura pAbU paramAra dhandhuka ko kucha samaya taka svavaMzya paramAra bhoja prathama ke yahAM jAkara rahanA pdd'aa| bhImadeva ne aneka anya vijaya bhI prApta kii| kiMtu vi. saM. 1067 aura 1117 ke bIca meM paramAroM ne bhillamAla para phira adhikAra kara liyaa| yahAM dhandhuka ke putra mahArAjAdhirAja kRSNarAja dvitIya ke do abhilekha mile haiM, eka saMvat 1117 kA aura dUsarA saMvat 1123 kaa| kRSNarAja ko mRtyu ke bAda usakA dvitIya putra soccharAja bhInamAla aura kirADU pradeza kA svAmI huaa| saMvat 1235 ke lagabhaga sonigarA cauhAnoM ne bhillamAla para apanA adhikAra sthApita kiyA aura lagabhaga savA sau varSa taka vahAM unakA rAjya banA rahA / / bhillamAla samRddha vyApAriyoM aura vidvAna brAhmaNoM kI nagarI thii| yahIM se vinirgata aneka jAtiyoM se rAjasthAna aura gujarAta ke aneka nagaroM kI samRddhi bar3hI thI / ina tAmrapatroM meM varNita dAna kA pratigRhItA bhI kisI samaya bhillamAla kA nivAsI thaa| kAnhar3ade prabandha meM yaha nagara cauhAnoM kI brahmapurI 1. dekheM abhilekha kA solahavAM zloka 2. dekheM Rajasthan through the Ages pR0 347, 'upamitibhavapravaJcAkathA', pR0 582 3. zrI DI0 sI0 sarakAra ne tantrapAla ko dAnAdhyakSa aura dhArmika kRtyAdhyakSa mAnA hai (dekheM unakI 'iNDiyana epigrAphI', pR. 373) jo ThIka pratIta nahIM hotaa|
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ b b yrn dr yrn dr myn m r * * * fa-8, 462 4 900 b m nshn ddh njm an b nm caulukya mahArAja durlabharAja ke samaya kA dAna patra (11 vIM zatAbdI vikramI) r wl l mdd
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ a. matsupu Easy Des sate, kokodedetekini OMEe in in caulukya mahArAja durlabharAja ke samaya kA dAna patra (11 vIM zatAbdI vikramI) citra-2, pRSTha 61
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ dAna-pana 61 ke rUpa meM varNita hai / brahmagupta bhillamAla prAcArya ke nAma se prasiddha hai| yahI nagara mAgha aura usake vaMzajoM kA adhiSThAna thaa| yahIM 'upamitibhavapravaJcAkathA' kA praNayana thA huA / isa nagara se vinirgata zrImAlI brAhmaNa aba bhI apanI karmaniSThA ke lie prasiddha haiM / saMvat 1054 meM isI govinda ke putra nannuka ko satyapurIya pathaka meM eka grAma dAna meM milA thaa| isakA ullekha rASTrIya saMgrahAlaya ke eka dUsare abhilekha meM hai jisakA sampAdana bhI isa TippaNI ke lekhaka ne kiyA hai| dAnapatra kA sampAdana tAmrapatroM ke phoTo ke AdhAra para kiyA gayA hai| phoTo isa grantha meM isI lekha ke sAtha prakAzita hai| lekha kA akSarAntara pahalA tAmrapatra 1. oM svasti rAjahaMsa iva vimalomayapakSa : mahArAjAdhirAja-zrI2. durlabharAjapAdapadmopajIvI tantrapAla zrI kSemarAjaH svabhujyamAna3. zrI bhillamAlamaMDalAntaH pAti kSaM (kSa) triyapadgrAme samupagatAn sarvAneva 4. rAjapuruSAn vA (vA) hmaNottarAn pratinivAsino janapadAnanyAMzca vo (bo) dhaya5. tyastu vo saMviditaM yathAsmAmiH saumagrahaNe snAtvA trilokIguru mahA6. devamabhyarcya maM (ma) takarikarNacaMcalAmabhivIkSya lakSmI girinadIve7. gopama yauvanaM tri (tR) Nadalagatajala vi (bi) dvAlolabha jIvitamava8. lovaya cAyaM kSaM (kSa) triyapadgrAmaH svasImAparyantaH sakASTha tri (tR) NapUrti6. gocaraparyantaH sabhAgabhogaH sauparikaraH sadaMDadazAparAdhaH pUrva10. dattadevadAya va (bra) hyadAyavaH (va) jaH vA (brA) hmaNanannakAya dUsarA tAmrapatra 11. goviMdasUnave vAjimAdhyaMdina sava (ba) hmacAriNe tripravarA12. ya lauDya (lATyA) yanasagotrAya zrI bhillamAlavAstavyAya mAtApitrorAtma13. nazca puNyayazobhivRddhaya paralokaphalamaMgIkRtya caMdrAMkaNNi14. vakSitisamakAlInatayA zAsananaudakapUrva parayA bhaktayA 15. pratipAdito viditvAsmadvaMzajairanyazca bhAvibhoktRbhiranu16. pAlanIyaH / / ukta ca / va (ba) hubhirvasudhA bhuktA rAjabhiH sagarAdibhiH 17. yasya yasya yadA bhUmistasya tasya tadA phalaM // vidhyATavISvato18. yAsu zuSkakoTaravAsinaH kRSNasarpAH prajAyaMte va (ba) hmadAyA16. pahArakAH / / saMvat 1067 mAgha zudi 15 zrI durlabharAjA nuyaM (numataM) 20. dattaM svahastaM ca /