Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi rahadhUkI eka aprakAzita sacitra kRti 'pAsaNAhacariu' pro0 DaoN0 rAjArAma jaina 19vIM sadI ke prArambhase hI bhAratIya AcAra, darzana, itihAsa evaM saMskRtike sarvekSaNa-prasaMgoM meM tIrthaGkara pArzvakA vyaktitva bahucarcita rahA hai / pAzcAttya vidvAnoMmeM kolbruka, sTIveMsana, eDavarDaTaoNmasa, zApeMTiyara, gerino, iliyaTa, pusina, yAkovI, evaM blUmaphIlDa tathA bhAratIya vidvAnoMmeMse DaoN0 bhaMDArakara, belvelkara, DaoN0 dAsaguptA, kosambI evaM DaoN0 rAdhAkRSNana prabhRti vidvAnoMne unheM sapramANa aitihAsika mahApuruSa siddha kiyA hai tathA unake mahAn kAryoMkA mUlyAMkana karate hue unake sArvabhaumika rUpakA vizada vivecana bhI kiyA hai / prAcIna bhAratIya jainetara sAhitya evaM kalAmeM bhI ve kisI na kisI rUpa meM carcita rahe haiM / jaina kaviyoMne bhI vibhinna kAloMkI, vibhinna bhASA evaM zailiyoM meM apane vividha granthoMke nAyaka ke rUpameM unake sarvAGgINa jIvanakA sundara vivecana kiyA hai| isI pUrvavartI sAhitya evaM kalAko AdhAra mAnakara madhyakAlIna mahAkavi raidhUne bhI gopAcalake durgake vizAla, suzAnta evaM sAMskRtika prAGgaNameM baiThakara 'pAsaNAhacariu' nAmaka eka sundara kAvyagrantha sandhikAlIna apabhraMza bhASA meM nibaddha kiyA thA, jo abhI taka aprakAzita hai / usakI eka prati dillI ke zrI zvetAmbara jaina zAstra bhaNDArameM surakSita hai / usIke asaara fashrSa rUpameM usakA saMkSipta paricaya yahA~ prastuta kara rahA hU~ / ukta 'pAsaNAha cariu' mahAkavi rahadhUkI anya racanAoMkI apekSA eka adhika praur3ha sAhityika racanA hai / svayaM kavine hI ise 'kAvya rasAyana kI saMjJAse abhihita kiyA hai / grantha-vistArakI dRSTi se isameM kula 77 x 2 pRSTha haiM tathA 7 sandhiyA~ evaM 136 kar3avaka haiM / inake sAtha hI isameM mizrita saMskRtabhASA nibaddha 5 maGgala zloka bhI haiM / prathama evaM antima sandhiyoMmeM granthakArane apane AzrayadAtA, samakAlIna bhaTTAraka evaM rAjAoM kA vistRta paricaya dete hue tatkAlIna sAmAjika, dhArmika evaM aitihAsika paristhitiyoMkI bhI sarasa carcAe~ kI | avaziSTa sandhiyoM meM pArzva prabhuke sabhI kalyANakoMkA sundara varNana kiyA gayA hai aura prasaMgavaza sthAna-sthAnapara citroM dvArA granthakArakI bhAvanAko gahana banAne ke lie citroMkA mAdhyama bhI apanAyA gayA hai / prati prAcIna honeke kAraNa jIrNa-zIrNa hone kI sthiti meM A rahI hai / isake prati pRSTha 11-11 paMktiyA~ evaM prati paMkti meM lagabhaga 14-16 zabda haiM / kRSNavarNakI syAhIkA isameM prayoga kiyA gayA / kintu puSpikAoM meM lAla syAhIkA prayoga huA hai aura saMzodhana yA sUcaka cinhake rUpameM kahIM-kahIM zubhra varNakI syAhIkA bhI prayoga huA hai / raidhUkRta 'pAsaNAha 'cariu' kI anya pratiyA~ jayapura, byAvara evaM barAke zAstra bhaNDAroMmeM bhI mujhe dekhanekA saubhAgya prApta huA hai / kintu prastuta pratikI jo kucha vizeSatAe~ evaM navIna upalabdhiyA~ haiM ve nimna prakAra haiM 1. prAcInatA, 2 . prAmANikatA, 3. pUrNatA, 4. sacitratA evaM 5. aitihAsikatA, 1. ukta pratike sambandha meM mujhe sarvaprathama zraddheya bAbU agaracandrajI nAhaTA siddhAntAcAryane sUcanA dI thI / unakI isa sojanyapUrNa udAratA ke lie lekhaka unakA AbhArI hai / 182 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcInatA evaM prAmANikatA vividha antarbAhya sAkSyoMke AdhArapara maiMne mahAkavi raidhUkA samaya vi0 saM0 1440-1530 ke madhya mAnA hai| svayaM kavidvArA lipibaddha abhItaka koI bhI racanA hamAre lie hastagata nahIM ho sakI thI tathA unake granthoMkI pratilipiyA~ bhI prAyaH vi0 saM0 1548 ke bAda hI kI upalabdha hotI haiM, isake pUrva kI nhiiN| kintu prastuta racanA ina sabake apavAda svarUpa hI upalabdha huI hai aura lipikAlakI dRSTi se raidhasAhityakI yaha prAcIna pratilipi siddha hotI hai| isakI puSpikAmeM isakA pratilipi kAla vi0 saM0 1498 mAghavadI 2, somavAra aMkita hai|' isake pATha zuddha evaM lipi suspaSTa hai / isakI hastalipi evaM syAhIkI ekarUpatA, lipikArakI subaddhatA evaM sAhityake prati usako AsthApUrNa abhiruci, granthakArake jIvanakAlameM hI kiMvA usake samakSa hI athavA nirdezana meM lipibaddha kiye jAne tathA granthakArake AzrayadAtAke dharmaniSTha suputrakI orase isa granthako pratilipikI AyojanA hone ke kAraNa isa granthakI prAmANikatAmeM kisI bhI prakArake sandehakI sthiti nahIM raha jaatii| pUrNatA prAcIna hastalikhita granthoMke sAtha kaI ghora durbhAgyoMmeMse eka mahAn durbhAgya yaha bhI rahA hai ki ve prAyaH apUrNa rUpameM upalabdha hote haiN| kucha sAhityika-drohI, avasara pAte hI unake prathama evaM antima yA kucha marmasthaloM vAle pRSThoMko naSTa-bhraSTa, apahRta yA unakA vANijya karake grantharAjake sAre mahattvako samApta kara dete haiN| phira sacitra granthoMke sAtha to yaha droha aura bhI adhika rahA hai| abhimAnamesa puSpadanta kRta jasaharacariu, mahAkavi raidhUkRta jasaharacariu Adi grantha isake jvalanta udAharaNa haiM kintu prastuta prati saubhAgyase pUrNarUpameM surakSita hai| ata: citrakalA aura vizeSataH jaina citrakalApara aitihAsika prakAza DAlane vAlI isa pratikI paripUrNatA svayaMmeM hI eka mahAn upalabdhi hai| sacitratA prastuta granthakI sabase pramukha vizeSatA isakI sacitratA hai| sampUrNa granthameM kula milAkara 64 citra cha tiraMge. kucha cauraMge evaM kucha bhrNge| ina citroMkA nirIkSaNa karanese yaha spaSTa pratibhAsita hotA hai ki lipikArane lipi karate samaya pRSThoMpara yatra-tatra AvazyakatAnusAra caukora sthAna chor3a diye haiM, jinapara citrakArane apanI suvidhAnusAra prasaMgavaza laghu athavA vizAla citroMkA aMkana kiyA hai| ina citroMko alaMkRta banAnekA prayAsa spaSTa rUpase dikhAI par3atA hai| puruSAkRtiyoMkA aMkana karate samaya unake kezapAzoMko eka vicitra paddhatise pRSTha bhAgakI ora mor3akara banAyA gayA hai| dAr3hI evaM mUMcha aisI pratIta hotI hai ki mAnoM koI kU~cI cipakA dI gaI ho| netra adhika vistRta evaM bAharakI ora isa prakAra ubhare haiM, jaise unheM alagase jar3a diyA gayA ho / nAka bar3I nukIlI, Tunage vAlI tathA nIcekI ora jhukI huI hai / ThuDDI AmakI guThalIke sadRza, grIvA valiyoM yukta evaM iThI huI, hAthoM evaM pairoMkI aMguliyA~ kucha beDaula tathA aisI pratIta hotI hai, jaise kapar3oMkI battiyA~ mar3ha dI gaI hoN| vakSa sthala itanA adhika ubhArA gayA hai ki vaha kabhI-kabhI mahilAke vakSasthalakA bhrama paidA karAne lagatA hai| vastroMmeM kahIM kabhI aMgarakhA bhI aMkita kiyA huA milatA hai, vaise inake zarIrapara vastroMkI saMkhyA atyalpa hai-eka uttarIya evaM eka adhovastra / 1. de0 mUlaprati pRSTha 76. itihAsa aura purAtattva : 183
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarIya vastrakA chora pArzva meM athavA pIchekI ora phaharAtA huA aMkita hai / moTe kinArevAle adhovastrako cunna dekara pahanA huA dikhAyA gayA hai / ye sabhI vastra kucha moTe kintu alaMkRta pratIta hote haiM / AbhUSaNoMmeM kahIM-kahIM mAthepara kala~gIdAra ratnajaTita svarNamukuTa, kAnoMmeM kuNDala tathA hAthoMmeM bAjUbaMda evaM kar3e pahine hue haiM / devoM evaM pArzvanAtha ke di0 munipada evaM kaivalyaprApti ke samaya ke citra bhI isameM aMkita kiye gaye haiM / devoMko ardhanagna mudrAmeM pradarzita kiyA gayA hai| ve eka moTe kinArevAlA raMgIna adhovastra dhAraNa kiye hue haiM, jo ghuTanese kucha nIce taka laTakA huA hai tathA usakI cunnaTa kucha AgekI ora ur3atI huI dikhAI gaI hai| unakA bAyA~ hAtha AdhA girA huA evaM dAyA~ hAtha tIrthaGkarapara ca~vara DhurAtA huA dikhAyA gayA hai / unake mAthepara maNiratna jaTita kucha nicalI bhittI vAlA, karNaparyanta mAthA Dhakane vAlA, karu~gIdAra svarNa mukuTa hai / ve kAnoMmeM vizAla cakrAkAra karNaphUla, galemeM saTA huA do lar3IkA moTe guriyoM vAlA hAra, kalAI meM moTe-moTe kar3e evaM do lar3IkA bAjUbanda dhAraNa kiye hue haiM / prastuta granthake mukhapRSThapara pArzvaprabhukA padmAsana yukta eka citra hai, jisake donoM pArzvomeM ca~vara durAte hue pArzvacara-sevakake rUpameM do devoMkA aMkana hai / pIchekI ora kucha U~cAIpara do airAvata hAthI apane zuNDAdaNDoM meM maMgalakalaza liye hue dikhAye gaye haiM / usakI pRSThabhUmi meM zikharabanda vizAla eka toraNoMvAlA dvAra hai, jisake donoM ora choTI-choTI 3-3 maThiyA~ Alikhita haiM / bIca ke zikharapara do vizAla sare~ viparItamukhI hokara phaharA rahI haiM / vyakti eka paMkti meM tathA sabhI apane tIrthaMkara mUrttike citraNa ke samaya tadanusAra vAtAvaraNakI vyaMjanAkA prayAsa dikhAI par3atA hai / AjUbAjU meM ca~vara, mAthe para choTe-bar3e chatoM vAlA tathA motIkI lar3oMse guMthA huA phuMdanoMse yukta chatra tathA agalabagala meM do dharmacakra bane hue haiM / pratike prArambhika pRSThapara do citra bar3e hI AkarSaka evaM bhavya bana par3e I eka citrameM pA~ca vyakti aMkita haiM / ekake pIche eka, isa prakAra tIna eka-eka ghuTane ke balapara baiThe haiM / unake sammukha hI Age-pIche anya do vyakti sthita haiM / pA~coM meM se madhyavartI vyaktikA eka hAtha to ghuTanepara sthita hai tathA dUsarA hAtha dharmopadeza deneke kAraNa Upara kI ora saMketakara kucha samajhAtA huA dikhAyA gayA hai| bAkI ke sabhI vyaktiyoMke donoM donoM hAtha jur3e hue haiM / aisA pratIta hotA hai ki citrakArane isa citrameM mahAkavi raidhUkI guru-paramparAkA aMkana kiyA hai / upadezaka ke rUpameM bha0 sahasra kIrti haiM tathA zrotAoM meM unake ziSya kramazaH bhaTTAraka guNakIrti tathA unake bhAI evaM ziSya bha0 yazaHkIrtti tathA yazaHkIrttike ziSya khemacandra evaM mahAkavi raidhU / isa citravAle pRSThapara varNanaprasaMga bhI ukta vyaktiyoMkA hI hai / hamAre isa anumAnakA AdhAra pUrvavartI anya sacitra hastalikhita pratiyA~ hI 'trilokasAra' kI sacitra pratilipi meM usake lekhaka si0 ca0 nemicandra ( 11vIM zatI) evaM sugandhadazamI kathAmeM usake lekhaka jinasAgara ( 12vIM zatI) jisaprakAra citrita haiM, ThIka vahI paramparA isa grantha meM bhI apanAI gaI hogI, isameM sandeha nahIM / ataH yadi merA ukta anumAna sahI hai taba bhaTTArakoMke sAtha-sAtha hI I dhU jaise eka mahAkavike atyanta durlabhacitrakI eka sAmAnya rUparekhA bhI hameM AsAnI se upalabdha ho jAtI hai, jisakA ki abhAva abhItaka khaTakatA thA / isa upalabdhiko hama madhyakAlIna sAhityakAroM sambandhI upalabdha abhItaka samasta jAnakAriyoMmeMse eka vizeSa aitihAsika mahattvakI upalabdhi mAna sakate haiM / dUsarA bhavya citra isI citra kI dAyIM ora caturbhujI sarasvatIkA citrita hai / usake eka dAyeM hAtha meM koI grantha surakSita hai tathA bAyeM hAtha meM vINA / bAkI do hAthoMmeM kyA hai, yaha spaSTa nahIM hotA / usake vAhanakA bhI 184 : agaracanda nAhaTA abhinandana grantha
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ patA nahIM lgtaa| usakI pRSThabhUmimeM eka bhavana hai, jisake madhyameM eka vizAla zikhara tathA AjU-bAjUmeM 3-3 choTe-choTe zikhara aura unake Upara viparIta mukhI choTI-bar3I do-do vizAla phaharAtI huI nukIlI dhvajAe~ haiN| anya kaI sAkSyoMke AdhAra para yaha siddha hotA hai ki mahAkavi raidhU sarasvatIke mahAn upAsaka the| unhoMne apaneko 'sarasvatI nilaya' evaM 'sarasvatI niketana' jaise vizeSaNoMse vibhUSita kiyA hai / eka sthAnapara unhoMne yaha bhI likhA hai ki prArambhika jIvanameM akasmAt hI svapnameM unheM sarasvatIne Akara kavi banane kI preraNA dI thI aura usameM sabhI prakArakI saphalatA kA usane unheM AzvAsana diyA thA / kavine usIkI AjJAko mAnakara kavitAke kSetrameM praveza kiyA aura phalasvarUpa ve vikhyAta mahAkavike rUpa meM sAhityika kSetrameM prasiddha ho gaye / koI asambhava nahIM, yadi mahAkavi kAlidAsake samAna hI mahAkavi raidhUko bhI sarasvatI siddha rahI ho| kyoMki apane choTese jIvanakAlameM hI 23se bhI adhika mahAn evaM vizAla granthoMkI racanA kara pAnA sAmAnya kavike lie sambhava nahIM thaa| apabhraMzake kSetrameM itane vizAla samRddha sAhityakA praNetA raidhUko chor3akara abhI taka anya koI bhI dUsarA kavi avatarita nahIM huaa| jahA~ taka mahilAoMke citrAlekhanake prasaMga hai, unameM unake netra matsyAkRtike vizAla, kintu unakI pataliyAM choTI citrita haiM evaM kaTAkSarekhA karNaparyanta citrita kI gayI hai| netroMko to itanA gayA hai ki kisI ajanabIko unheM dekhakara cazmA lagAnekA bhrama ho sakatA hai| unake kezapAza guMthe hue evaM mAtheke pIche kucha UMcAI para vattulAkAra jUr3AkRtimeM baddha haiN| unakI nAka bar3I evaM nukIlI hai| kahIM-kahIM nAka evaM mukha eka dUsare meM praviSTa karane kI hor3a lagAye hue jaise dikhAyI par3ate haiN| oSTha phaile hue, cibuka nukIlI evaM choTI, zravaNa aMDAkRti vAle evaM laghu hai, kintu donoM payodhara cakrAkAra evaM betaraha unnata haiM / aisA lagatA hai ki unakI vizAlatA dikhAne meM citrakArane kucha adhika jabardastI kI hai kaTibhAga atyanta sUkSma tathA kahIM-kahIM adRzya jaisA pratIta hotA hai| inakI gardana kucha lambI evaM rekhAMkita dikhAyI detI hai, kintu sabhIke zarIra supuSTa aMkita kiye gaye haiN| mahilAoM dvArA prayukta vastroMmeM laMhagA, or3hanI evaM colI jisameM udara bhAga spaSTa rUpase dRzyamAna hai, pradhAna hai / kahIM-kahIM or3hanIkA abhAva bhI hai| AbhUSaNoMkI dRSTise mahilAoMke kAnomeM kAnoMse bhI Devar3hA dugunA, cakrAkAra vizAla karNaphala, gale meM bar3e-bar3e gariyoM vAlI ekAdhika lar3IkI mAlA evaM hAthoMmeM 3-3yA4-4 kar3e citrita kiye gaye haiM tathA nAkameM motIkI choTI poMgar3I dhAraNa kiye hae haiN| inake hAthoMmeM kaMgana evaM pairoMmeM kar3e haiM, lalATapara TIkA bhI dikhAyI detA hai| devAMganAoMke citraNameM ukta mahilAoMkI apekSA bahuta kama antara darzita kiyA gayA hai| jahA~para puruSoM yA mahilAoMko khar3A athavA baiThA dikhAyA gayA hai vahA~ unheM dekhanese aisA pratIta hogA, mAnoM ve cala rahe hoM yA calane ke lie utsuka ho rahe hoM / tAtparya yaha hai ki unameM sphUrtikI jhalaka dikhAyI detI hai| kahIM-kahIM puruSa daNDa dhAraNa kiye hue haiM kintu hAthoM meM use isa prakAra citrita kiyA gayA hai, mAnoM ve kama vajanakI mAmUlI koI choTI-moTI dAtuna yA salAI pakar3e hue hoN| prakRti citraNake prasaMgoMmeM nadI, nada, sarovara, udyAna, maidAna, vRkSa, harI-bharI ghAsa evaM vana Adike raMgIna citraNa kiye gaye haiM, kintu unheM jaise nayanAbhirAma, ramya, gambhIra evaM sajIva honA cAhie thA. usa bhAvakA usameM abhAva hai / udAharaNArtha vRkSakI AkRti aisI pratIta hotI hai jaise kisI choTI lacIlI DaMDIpara pattoMkA Dhera sajA diyA gayA ho| jaMgalakI AkRti bhI aisI pratIta hotI hai jaise dIvAlapara Ar3I-tirachI raMgIna pahA 1. sammaijiNacariu 1142-4 / 24 itihAsa aura purAtattva : 185
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ rekhAe~ khIMca dI gayI hoN| udyAnake per3a-paudhe yA phulavArI aisI dRzyamAna haiM jaise gharameM gamaloM yA guladastoMpara kucha kRtrima per3a-paudhe yA phUla sajA diye gaye hoN| yuddhake prasaMgameM citra-vicitra raMgoMse bhare hue sainikoMke citra haiM, jinake hAthameM DhAla-talavAra evaM bhAlA hai / citrake raMgoMkI dRSTise ukta citroMmeM prAyaH maulika raMgoMkA hI prayoga pAyA jAtA hai jaise lAla, pIlA, evaM sapheda / citroMkI bhUmimeM prAyaH lAla evaM pIle raMgoMkA prayoga hai, kahIM-kahIM hare raMgakA bhii| kahIM-kahIM to citroMmeM ye raMga isa prakArase bhare gaye haiM ki lagatA hai jaise lIpA-potI kI gayI ho| inameM sundaratA evaM sAvadhAnIkA abhAva A~khoM ko bahuta khaTakatA hai| isakA eka kAraNa to yaha hai ki citrakAra jI preraNA na lekara rUr3hiyoMmeM baMdhe rahe, aura dUsarA kAraNa yaha rahA ki usameM AdhyAtmika bhAvanAkI puTa evaM dharma vRtti kI gaharI chApa sarvatra rahane ke kAraNa zRMgArikatAkA aMza khulakara apanA sAmrAjya sthApita na kara sakA athavA yoM kahA jAya ki zRMgArika vAtAvaraNa rahanepara bhI nirvedakI jhalaka usameM samAhita rhii| kintu ina sabake bAvajUda bhI zrI brAUna, isTellA kremareza, nAnAlAla mehatA prabhRti vidvAnoMke anusAra jaina-zailIke ina citroMmeM nirmalatA, sphUti evaM gativega hai| bhAvAbhivyaJjanAkI dRSTise ye citra bejor3a hai| yadyapi kama raMgoMkA prayoga kiyA gayA hai, kintu yaha kAphI teja hai aura usase tAtkAlika raMga-prayogakI vidhipara acchA prakAza par3atA hai| unakI rekhAeM yadyapi moTI hai, phira bhI unakA bhaddApana, kuzala hAthoMko svatantratA, isa citra zailImeM citrita aMga-pratyaMgoM AdikA beDaulapanA, netroMko yadyapi bahuta hI nayanAbhirAma nahIM lagatA, unameM kaThaputaliyoMkA AbhAsa sA hotA hai, kintu nissandeha hI isa zailIkA bhI apanA eka yuga mAnA jaayegaa| apane yugameM gujarAta, madhyapradeza, mAlavA evaM dakSiNI bhAratameM bhI yaha zailI atyanta pracalita rhii| bihAra, baMgAla, ur3IsA, nepAla evaM tibbatameM bhI isakA prabhAva pahuMcA thaa| kucha vidvAnoMkA to yahA~ taka kahanA hai ki citrakalAkI ukta zailI ne bRhattara eziyA, madhyaeziyA, varmA evaM iMDoneziyA prabhRti dezoMko bhI bahuta kucha aMzoMmeM prabhAvita kiyA thaa| ___'pAsaNAhacariu'ke citra kramAgata citra-zailIkA eka paravartI rUpa hai, jo itihAsakI dRSTise atyanta mahattvapUrNa hai| yaha isakA mahAn durbhAgya hai ki isa prakArakI citra zailIke nAmakaraNakI samasyA abhI taka bhI banI huI hai| koI ise jaina-zailIkA, to koI apabhraMza-zailI, to koI pazcimI yA gujarAtI-zailIkA kahakara isake rUpako anizcita kiye hue hai| isa dizAmeM vidvAnoMko gahana adhyayana karane kI tatkAla AvazyakatA hai| prAcIna citrakalAko samagra sAmagrIkA saMkalana evaM usakA sarvAMgINa adhyayana vizleSaNa evaM nAmakaraNa karake citrakalAke itihAsa meM usakA avilamba sthAna nirdhAraNa kiyA jAnA caahie| kyoMki yaha zailI eka ora jahA~ prAcIna citrakalAkA paravartI rUpa hai vahIM rorika, Taigora avanIndra, nandarAya, yAminIrAya, ravivarmA, ravizaMkara rAvala evaM amRtA zeragilako Adhunika citra zailiyoMkA pUrvavartI rUpa bhI siddha ho sakatA hai| ataH jena citrazailIkI zRMkhalAko jor3aneke lie eka mahattvapUrNa aitihAsika kar3I siddha ho sakatI hai| ataH vidvAnoMko isa upekSita dizAmeM kArya karaneke lie tatpara honA hI caahie| yaha samayakI mAMga hai| itihAsa ke navIna tathya itihAsakI dRSTi se isa pratikI sarvaprathama vizeSatA yaha hai ki isakI antya puSpikAmeM tomaravaMzI rAjAoMkI gvAliyarI zAkhAkI paramparAmeM hue mahArAja DUMgarasiMhako 'kalikAla cakravartI' padase vibhUSita kiyA gayA hai| mahAkavi raidhUke prApta samasta granthoM evaM unakI prazastiyoMke sAtha-sAtha tomara rAjAoMke Adhunika zailImeM likhita itihAsa-granthoMko par3hanekA bhI mujhe avasara milA hai kintu DUMgarasiMhakI ukta 'upAdhi' mujhe kahIM bhI dekhaneko nahIM milii| yadyapi iMgarasiMhake prabala parAkrama evaM rAjyakI sImA-vistAra ke kAraNa 186 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ ukta upAdhi prApta honI hI cAhie thI, aisI merI dhAraNA thI tathA usakI khojameM maiM bar3A vyagra bhI thaa| prastuta grantha-prazastine usa vyagratAko dUra hI nahIM kiyA, balki Adhunika itihAsakAroMko tomarakAlIna itihAsako navIna rUpameM likhaneke lie nayI preraNA dekara nayA prakAzana bhI diyA hai| itihAsakI dRSTise nissandeha hI yaha eka bahuta bar3I upalabdhi hai tathA isa rUpameM eka mahAn naravyAghra, parAkramI, kartavyaniSTha evaM jainadharma-parAyaNa rAjAke mahAn kAryoMkA sahI evaM nyAyapUrNa mUlyAMkana kara use yathArtha hI gaurava pradAna kiyA gayA hai| isI prakAra tomara rAjAoMkI paramparAkA varNana karanevAle kucha granthoMmeM rAjA DUMgarasiMhake pitA gaNapatidevakA nAmollekha nahI milatA tathA vikramake bAda unake pautra DUMgarasikake gaddIpara baiThane kI tuka samajhameM nahIM AtI thI kintu isakA spaSTIkaraNa prastuta granthake lipikArakI prazastise ho jAtA hai| usane jo likhA hai jisase yaha spaSTa ho jAtA hai ki vikramake bAda DUMgarasiMha nahIM, balki gaNapati gaddIpara baiThe, bhale hI ve atyalpakAlake lie rAjA bane hoM aura kisI kAraNavaza zIghra hI unake putra DUMgarasiMhako rAjagaddI samhAlanI par3I ho / ataH vartamAna kAlameM pracalita tomaroMkI vaMzaparamparA sambandhI mAnyatA bhI ukta pramANake AdhArapara bhrAmaka siddha ho jAtI hai / "prastuta pratikI dUsarI aitihAsika mahattvakI vizeSatA yaha hai ki isakI lipikArakI prazastiyoMmeM pairoja (firoz2a) nAmaka sultAnakI carcA AtI hai| raidhUne apane anya granthoMmeM bhI sultAna pairoja sAha (fIroz2a zAha) kI carcA karate hue usake dvArA hisAranagarake basAye jAne kI carcA kI hai| eka antyaprazastise yaha bhI spaSTa hai ki raidhake eka AzrayadAtA tosau sAhakA putra vIlhA sAhU pairoja sAhake dvArA sammAnita thaa| isase yaha pratIta hotA hai ki pairoja sAha jainasamAja evaM jainadharmake prati kAphI AsthA baddhi rakhatA thaa| asambhava nahIM, yadi, usake mantrimaNDalameM vIlhA jaise kucha rAjanItijJa evaM arthazAstrI zrImanta jaina bhI sammilita rahe hoN| raidha-sAhityake madhyakAlameM hisAra nagara jainiyoM evaM jaina-sAhityakA bar3A bhArI kendra thaa| prastuta pratikI tIsarI vizeSatA yaha hai ki isakI pratilipi kavike AzrayadAtA kheusAhUke caturtha putra holivammune karAyI thii| ye holivammu yA holivarmA vahI haiM jo sadAcArako pratimUrti the tathA jinhoMne apane pitAkI taraha hI svayaM bhI mahAkaviko AzrayadAna dekara apane jIvanameM AdhyAtmika jyoti jagAnevAlI 'dazalakSaNadharma jayamAlA" nAmaka racanAkA praNayana karAyA thaa| isa dRSTise pratikI prAmANikatAmeM do mata nahIM ho sakate / yaha bhI sambhava hai ki holivammu dvArA likhita athavA likhavAyI huI anya racanAe~ bhI hoM, jinakA prakAzana bhaviSyake garbhameM hai| isa prakAra mahAkavi raidhakI prastuta 'pAsaNAhacariuko vizeSa pratike sambandhameM yahA~ carcA kI gayI hai| usake kalApakSa evaM bhAvapakSa athavA anya viSayoMko maiMne sparza nahIM kiyaa| isI prakAra kavike viSayameM bhI maiMne kucha bhI carcA nahIM kii| kyoMki yahA~ mAtra upalabdha navIna sacitra pratikI sacitratA evaM usakI antyaprazastimeM upalabdha tathyoMke anusAra usakA aitihAsika mUlyAMkana karanekA yatkicit prayAsa kiyA hai| kavike vyaktitva evaM kRtitvapara maiM kaI zodha-nibandhoMmeM vistRta vicAra kara cukA huuN| yahA~ unako punarAvRtti mAtra hI hotii| 1. de0 dahalakkhaNajayamAlakA antima padya / itihAsa aura purAtattva : 187