Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ 610 : siddhAntAcArya paM0 phUlacandra zAstrI abhinandana-grantha mahAbandhakI saiddhAntika samIkSA DaoN. devendrakumAra zAstrI, nImaca yaha sunizcita hai ki bhAvakI dRSTise jinavANI svataHsiddha, anAdi va anidhana hai| isakA pramANa yaha hai ki Aja taka jitane bhI tIrthakara, vItarAga upadeSTA hae, una sabhI ananta jJAniyoMkA mata eka hai| ve antaraMga aura bahiraMga donoMmeM eka hai| zabdake dvArA jo artha prakAzita hotA rahA, usameM kisI bhI prakArakA virodha va visaMgati nahIM hai| sabhI jJAniyoMkA bhAva eka hI parilakSita hotA hai| yahI jinAgamakI pramukha vizeSatA hai| __ jinavANIkA mUla Agama hai / samprati jo upalabdha hai, vaha Agama hI hai / Agama, siddhAnta aura pravacana ina tInoM zabdoMkA artha eka hI hai| Agamake do bheda kahe gaye haiM-aMgapraviSTa aura aMgabAhya / aMgapraviSTa bAraha prakArakA hai| aMgapraviSTake bAraha bhedoMko dvAdazAMga kahate haiN| dvAdazAMgakA bArahavA~ bheda dRSTivAda hai| usake pA~ca bheda haiM-parikarma, sUtra, prathamAnuyoga, pUrvagata, culikaa| inameMse pUrvagata caudaha prakArakA hai / ataH jinavANI gyAraha aMga caudaha pUrvake nAmase bhI prasiddha hai / caudaha pUrvomeMse dUsarA pUrva agrAyaNIya hai| isake caudaha arthAdhikAra hai / pA~cavA~ arthAdhikAra cayanalabdhi hai jise vedanAkRtsna prAbhUta bhI kahate hai| isake caubIsa arthAdhikAra kahe gaye haiN| unameM se prArambhake chaha arthAdhikAra hai-kRti, vedanA, sparza, karma, prakRti aura bandhana / ina caubIsoMko anuyogadvAra kahA jAtA hai| anuyogadvArake prArambhika chaha arthAdhikAroMko "SaTkhaNDAgama" meM nibaddha kiyA gayA hai| divyadhvanise prasUta dvAdazAMga jinavANIke nibandhaka gaNadhara kahe jAte haiM / gaNadharoMko paramparAse poSita Agama-paramparAkA saMvahana karanevAle ArAtIya tathA sArasvata AcAryoMne hI Aja taka isakI racanA kI hai| grantha-lekhanakI paramparA AcArya puSpadanta aura bhUtabalise prArambha huii| unhoMne dvAdazAMga-sUtroMkA saMkalanakara chaha khaNDoMmeM nibaddha kiyA, jisase granthakA nAma "SaTakhaNDAgama" prasiddha haa| AcArya vIrasenane ise "SaTakhaNDasiddhAnta" nAmase abhihita kiyA hai / indranandike 'zrutAvatAra' ke anusAra 'SaTkhaNDAgabha' kA prArambha AcArya puSpadantane kiyA thA / 'dhavalA' TIkAse bhI isakA samarthana hotA hai ki satprarUpaNAke sUtroMke racayitA A0 puSpadanta haiM / dUsare khaNDase lekara chaThe khaNDa takakI racanA A0 bhUtabalinekI thii| unhoMne AcArya puSpadanta racita sUtroM ko milAkara pA~ca khaNDoMke chaha hajAra sUtroMkI racanA kI tathA mahAbandha nAmaka chaThe khaNDake tIsa hajAra sUtroMkI racanA kI / isa prakAra anuyogadvArake antargata SaTkhaNDAgama evaM pAhur3oM ( prAbhRtoM ) kI racanA kI gaI / akele agrAyaNI pUrvake paMcama prakaraNameM bIsa pAhuDoMkI saMkhyA kahI gaI hai| unameMse caturtha pAhuDakA nAma 'kammapayaDi' (karmaprakRti) hai / isa pAhuDake caubIsa anuyogadvAra haiN| dvAdazAMga tathA caudaha pUrvoke ekadeza jJAtA, parama prAta smaraNIya AcArya dharasenake pramukha ziSyadvaya AcArya puSpadanta aura bhUtabaline milakara jisa mahAn aMgabhUta 'SaTkhaNDAgama' kI racanA kI thI, usakA hI antima khaNDa 'mahAbandha' hai| ise 'mahAdhavala' bhI kahate haiN| 'mahAdhabala' kA lAkSaNika artha hai-atyanta vizada / vAstava meM A0 vIrasena kRta 'dhavalA' TIkAne 'SaTkhaNDAgama' ke sUtroMkI vizada tathA spaSTa vyAkhyA kara siddhAnta rUpI nirmala jalako sabake lie sulabha kara diyA hai / yadyapi aneka AcAryoMne 'SaTkhaNDAgama' kI TIkAe~ racI, kintu jo prasiddhi dhavalA, jayadhavalAkI hai, vaha anya kisIko nahIM milii| AcArya guNadhara kRta 'kasAyapAhuDa' aura usake cUrNisUtroMkI vizada TIkA 'jayazvalA' ke nAmase ATha hajAra zlokapramANa AcArya-vIrasena
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcama khaNDa : 611 jinasena viracita upalabdha hotI hai| ina donoM TIkAoM ke nAma-sAdRzyapara mahAbandhako kAlAntarameM mahAdhavala kahA jAne lgaa| kyoMki A0 vIrasenake samayameM dhavala, jayadhavalakI prasiddhi thii| vastutaH mahAbandhapara koI TIkA Aja taka upalabdha nahIM hai / brahma hemacandra kRta 'zrutaskandha' meM kahA gayA hai sattarisahassadhavalo jayadhavalo saTThisahassa bodhavvo / mahabaMdhaM cAlIsaM siddhatatayaM ahaM vaMde // arthAt-dhavala TIkA sattara hajAra zlokapramANa hai, jayadhavala sATha hajAra zlokapramANa hai aura mahAbandha cAlIsa hajAra zlokapramANa hai / maiM ina tInoM siddhAnta granthoMkI vandanA karatA huuN| yahA~para 'mahAdhavala' nAmakA ullekha nahIM hai| SaTkhaNDAgamake prathama khaNDakA nAma 'jIvaTThANa' (jIvasthAna) hai| isameM caudaha guNasthAnoM tathA caudaha mArgaNAoMkI apekSA sat, saMkhyA, kSetra, sparzana, kAla, antara bhAva, alpabahutva ina ATha anuyoga dvArA jIvakA kathana kiyA gayA hai| dUsare khaNDameM gyAraha prarUpaNAoM dvArA karmakA bandha karanevAle jIvakA varNana hai| tIsare khaNDameM mArgaNAoMkI apekSA kisa gaNasthAnameM kitanI prakRtiyA~ ba~dhatI haiM, kitanI bandha-vyucchitti hotI hai, ityAdi savistAra varNana milatA hai| cauthe khaNDama vedanA anuyogadvArameM jJAnAvaraNadika ATha karmokI dravya vedanA, kSetra vedanA, kAla vedanA, bhAva vedanA, pratyaya svAmitva vedanA tathA gati, anantara, sannikarSa, parimANa, bhAgAbhAga, alpabahutvakA kathana hai| pA~caveM vargaNA nAmaka khaNDameM karma-prakRtiyoM tathA pudgalakI teIsa prakArakI vargaNAoMkA vistArase varNana kiyA gayA hai| bandhanake cAra bheda kahe gaye haiM-bandha, bandhaka, bandhanIya aura bandhavidhAna / prazna yaha hai ki pA~coM khaNDoMmeM karma viSayaka lagabhaga sampUrNa sAmagrIkA nibandhana ho jAnepara chaThe khaNDa kI kyA AvazyakatA thI? isakA samAdhAna karate hue paNDitajI apane lekhameM likhate haiM-'isa prakAra ukta pA~ca khaNDoMmeM nibandha viSayakA sAmAnya avalokana karanepara vidita hotA hai ki ukta pA~coM khaNDoMmeM karma viSayaka sAmagrIkA bhI yathAsambhava anya sAmagrIke sAtha yathAsthAna nibaddhIkaraNa haA hai| phira bhI, bandhana arthAdhikArake bandha, bandhaka, bandhanIya aura bandhavidhAna ina cAroM arthAdhikAroMkA samagra bhAvase nibaddhIkaraNa nahIM ho sakA hai| ataH ina cAroM arthAdhikAroMko apane avAntara bhedoMke sAtha nibaddha karaneke lie chaThe khaNDa mahAbandhako nibaddha kiyA gayA hai|' isase spaSTa hai ki 'mahAbandha' kA mUla AdhAra bandhana nAmaka arthAdhikAra hai / - yaha pahale hI kahA jA cukA hai ki 'SaTkhaNDAgama' meM chaha khaNDa haiN| unake nAma isa prakAra haiM-1. jIvaTThANa (jIvasthAna), 2. khuddAbaMdha (kSullaka bandha), 3. baMdhasAmittavicaya (bandhasvAmitva vicaya), 4. veyaNA (vedanA), 5. vaggaNA ( vargaNA ), 6. mahAbaMdha (mhaabndh)| mahAbandhameM pramukha tattva bandhakA vizadatAse vivecana kiyA gayA hai / yadyapi pAMcaveM khaNDameM vargaNAoMke teIsa bhedoMkA sAMgopAMga vivecana ho cukA thA, kintu bandha, bandhaka, bandhanIya aura bandhavidhAnakA zrRMkhalA rUpameM kramabaddha vivecana nahIM ho pAyA thA, isalie use upanyasta karaneke lie isa khaNDakI AcArya bhUtabalIko alagase saMyojanA karanI pdd'ii| prazna yaha hai ki jIva dravya svatantra hai aura pratyeka pudgala dravya svatantra hai| jaba pratyeka dravya svatantra sattA sampanna hai, to bandha-avasthA kaise utpanna ho jAtI hai ? isI prakAra eka jIva dravyakI mukta aura saMsArI ye do avasthAeM kaise hotI hai ? yaha to sabhI jAnate haiM ki kisI bhI kAryake niSpanna honemeM eka nahIM, aneka kAraNa hote haiM / binA kAraNake koI kArya nahIM hotaa| ve kAraNa do prakArake hote haiM-antaraMga aura bahiraMga / unameM antaraMga kAraNa prabala mAnA jAtA hai| AcArya samantabhadra kahate haiM ki pratyeka dravyake kAryame bAhya
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 612 : siddhAntAcArya paM0 phUlacandra zAstrI abhinandana grantha aura antaraMga upAdhikI samagratA hotI haiM / unakI mImAMsA kara AcAryaM bhUtabalIne ukta praznake uttara rUpameM mahAbandhako nibaddha kiyA hai / 'mahAbandha' meM mukhya adhikAra cAra haiM- prakRtibandha, sthitibandha, anubhAgabandha aura pradezabandha / ina cAroM adhikAroMkA vizada vivecana 'SaTkhaNDAgama' ke ise chaThe khaNDameM anuyogadvAroM meM vistAra pUrvaka kiyA gayA hai / yaha paramAgama grantha sAta pustakoM meM bhAratIya jJAnapIThase prakAzita ho cukA hai| 'mahAbandha' kA prathama bhAga san 1947 meM prakAzita huA thA / isakA sampAdana paM0 sumerucandra divAkara zAstrIne kiyA thA / mahAbandhakI pustaka 2 se lekara 7 taka chahoM bhAgAMkA sampAdana tathA hindI anuvAda paM0 phUlacandra siddhAntazAstrIne akele hI atyanta saphalatA pUrvaka kiyA / unake sambandha meM DA0 hIrAlAla jaina aura DaoN0 A0 ne0 upAdhyeke vicAra haiM - ' isa khaNDake sampAdaka paM0 phUlacandrajI zAstrI se vidvatsamAja bhalIbhA~ti paricita hai / dhavala siddhAntake sampAdana va prakAzana - kAryameM unakA bar3A sahayoga rahA hai aura aba punaH sahayoga mila rahA hai / unhoMne isa khaNDa ke sampAdanakA kArya saharSa svIkAra kiyA aura AzAtIta svalpa kAlameM hI itanA sampAdana aura anuvAda karake siddhAntoddhArake puNyakArya meM uttama yogadAna diyA hai / isa kAryake lie granthamAlAkI orase hama unheM hArdika dhanyavAda dete haiM aura AzA karate haiM ki ve aisI hI laganake sAtha zeSa khaNDoM kA bhI sampAdanakara isa mahAn sAhityika nidhiko zIghra sarvasulabha banAnemeM sahAyaka honekA puNya prApta kareMge / kArya vegase kiye jAne para bhI, siddhahasta hone ke kAraNa paNDitajIke sampAdana va anuvAda kAryase hameM bar3A santoSa huA hai aura bharosA hai ki pAThaka bhI isase santuSTa hoMge / yaha bhI eka vicitra saMyoga tathA gauravakI bAta hai ki jina-jina vidvAnoM ne dhavalA, jayadhavalA, mahAdhavalAdi granthoMke sampAdana evaM anuvAdameM sahayoga kiyA, unameMse paNDitajI Aja bhI sakriya haiM / unake anathaka adhyavasAyase bhI hI jinavANIkA avaziSTa bhAga rASTrabhASA ke mAdhyama se tathA mUla zuddha rUpameM jana-janako sulabha ho sakA hai / zrI bhagavanta bhUtabali bhaTTAraka praNIta mahAbandhake dvitIya bhAga meM sarvaprathama sthitibandhakA vivecana kiyA gayA hai / sthitibandha do prakArakA hai - mUlaprakRti sthitibandha aura uttaraprakRti sthitibandha | mUla prakRti sthitibandhakA vicAra sthitibandhasthAna- prarUpaNA, niSeka- prarUpaNA, AbAdhAkANDaka prarUpaNA aura alpabahutva ina cAra anuyogoM ke dvArA kiyA gayA hai / prathama bhAgameM prakRtibandhakA anuyogadvAroMmeM vivecana hai / prakRtibandhako ogha aura Adeza prathama arthAdhikArameM vividha anuyogoMke dvArA nibaddha kiyA gayA hai / isa paramAgamameM jIvase sambaddha hone vAle karma, unakI sthiti aura anubhAga ( phala- dAnakI zakti) ke sAtha hI saMkhyAmeM ve pradezoMkI apekSA kitane hote haiM, isakA varNana kiyA gayA hai / 'karma' zabdakA prayoga tIna arthameM kiyA gayA hai - ( 1 ) jIvakI spandana kriyA, (2) jina bhAvoM se spandana kriyA hotI hai unake saMskArase yukta kArmaNa pudgala tathA (3) ve bhAva jo kArmaNa pudgaloMmeM saMskAra ke kAraNa hote haiM / jina bhAvoMse spandana kriyA hotI hai ve bhAva aura spandana kriyA anantara samayameM nivRtta ho jAtI hai / lekina saMskArase yukta kArmaMNa pudgala jIva sAtha cira kAla taka sambaddha rahate haiM / apanA kAma pUrA karake hI ve nivRtta hote haiN| sabhI pudgala karma bhAvako prApta nahIM hote haiM / mukhya rUpase pudgaloMkI 23 jAtiyA~ kahI gaI haiM / unake nAma haiM- aNuvargaNA, saMkhyAtANuvargaNA, asaMkhyatANuvargaNA, anantANuvargaNA, AhAravargaNA, agrAhyavargaNA, taijasavargaNA, agrAhyavargaNA, bhASAvargaNA, agrAhyavargaNA, manovargaNA, agrAhyavargaNA, kArmaNa vargaNA, dhruvavargaNA, sAntara nirantara vargaNA, zUnyavargaNA, pratyekazarIra vargaNA, dhruvazUnya vargaNA, bAdaranigodavargaNA, zUnya vargaNA, sUkSmanigoda vargaNA, zUnya vargaNA, mahAskandha vargaNA / ye 23 prakArakI pudgala vargaNAe~ hI karma bhAvako prApta hotI haiM / ina vargaNAoMmeM se AhAravargaNA, taijasavargaNA, bhASAvargaNA, manovargaNA aura karmaNavargaNA
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcama khaNDa : 613 ye pA~ca vargaNAe~ jIva grahaNa karatA hai| inake atirikta vargaNAeM agrAhya kahI gaI haiN| rAga, dveSa Adi pariNAmoMke nimittase jIvake AtmA-pradezoMke sAtha kArmaNa vargaNAoMkA jo saMyoga hotA hai use 'bandha' kahA gayA hai / bandhakA anya koI artha nahIM hai| . prazna yaha hai ki mithyAdarzana, rAgAdike nimittase karma bhAvako prApta honevAlI vargaNAe karma rUpa hokara jIvase sambaddha hokara rahatI haiM yA nahIM ? isakA samAdhAna vizeSa rUpase mahAbandhameM kiyA gayA hai| paNDitajI ne apane zabdoM meM use saMkSepameM isa prakAra likhA hai-'paramAgamameM bandha do prakArakA batalAyA hai-eka tAdAtmya sambandha rUpa aura dUsarA saMyoga sambandha ruup| inameMse prakRtameM tAdAtmya sambandha vivakSita nahIM hai| kyoMki pratyeka dravyakA apane guNa-paryAyake sAtha hI tAdAtmya rUpa bandha hotA hai; do dravyoM yA unake guNa-paryAyoMke madhya nahIM / saMyoga sambandha aneka prakArakA hotA hai| so usameM bhI do yA do se adhika paramANuoM AdimeM jaisA zleSa bandha hotA hai, vaha bhI yahA~ vivakSita nahIM hai / kyoMki pudgala sparzavAna dravya honepara bhI jIva sparzAdi guNoMse rahita amUrta dravya hai / ataH jIva aura pudgalakA zleSabandha bana nahIM sakatA / svarNakA kIcar3ake madhya rahakara donoMkA jaisA saMyoga sambandha hotA hai, aisA bhI yahA~ jIva aura karmakA saMyoga sambandha nahIM banatA / kyoMki kIcar3ake madhya rahate hue bhI svarNa kIcar3ase alipta rahatA hai| kIcar3ake nimittase svarNameM kisI prakAra kA pariNAma nahIM hotaa| mAtra paraspara avagAha rUpa saMyoga sambandha bhI jIva aura karmakA nahIM svIkAra kiyA jA sakatA, kyoMki jIva-pradezoMkA visrasopacayoMke sAtha paraspara avagAha hone para bhI visrasopacayoMke nimittase jIvameM narakAdi rUpa vyaMjana paryAya aura mithyAdarzanAdi bhAva rUpa kisI prakArakA pariNAma nahIM hotaa| taba yahA~ kisa prakArakA bandha svIkAra kiyA gayA hai ? aisA prazna hone para usakA samAdhAna yaha hai ki jIvake mithyAdarzanAdi bhAvoMko nimittakara jIva pradezoMmeM avagAhana kara sthita visrasopacayoMke karma bhAvako prApta hone para unakA aura pradezoMmeM paraspara avagAhana kara avasthita honA yahI jIvakA karmake sAtha bandha hai| aisA bandha hI prakRtameM vivakSita hai| isa prakAra jIvakA karmake sAtha bandha hone para usakI prakRtike anusAra usa bandhako prakRtibandha kahate haiM 'prakRtikA' artha svabhAva hai kintu vaha jIvakA svabhAva na hokara karmaparamANuoMkA svabhAva hai| Agata karma-paramANu jitane samaya taka AtmAke sAtha saMyoga sambandha rUpase rahate haiM, usa kAlakI avadhiko sthitibandha kahate haiN| una karma-paramANuoMmeM phala denekI zaktiko anubhAga bandha kahate haiN| AtmAke sAtha saMyoga sambandha rUpase rahane vAle karma-paramANuoMkA jJAnAvaraNI, darzanAvaraNI Adi ATha karma rUpase aura unakI uttara prakRtiyoMke rUpase jo ba~TavArA hotA hai, use pradezabandha kahate haiN| bandhake ina cAra bhedoMkA 'mahAbandha' meM vistArake sAtha varNana kiyA gayA hai| AcArya bhUtabaline itanA vizada vivecana kiyA hai ki prArambhake pA~ca khaNDoMkI tulanAmeM isakA parimANa paMcagunA ho gayA hai / sabhI dRSTiyoMse yaha jAnane, samajhane tathA hRdayaMgama karane yogya hai| 'mahAbandha' meM bandhaviSayaka sAMgopAMga spaSTa vivecana hai / isaliye kisI bhI paravartI AcAryako isa para TIkAbhASya yA vyAkhyA karanekI AvazyakatA pratIta nahIM huii| udAharaNake lie, SaTkhaNDAgamake chaThe khaNDake tIsare bhAgameM anubhAgabandhakI prarUpaNA hai / anubhAgakA artha hai-karmoMmeM phala-dAnakI zakti / guNasthAnoMkI paripATIke anusAra yogake nimittase mUla tathA uttara prakRtiyoMkA bandha hotA hai / kaSAyake anusAra unameM nyUnAdhika zaktikA nirmANa hotA hai| zaktikA kama-adhika honA hI anubhAga hai| pratyeka karmameM apanI-apanI prakRtike anusAra anubhAga-zakti prakaTa hotI hai / ataH prakRtiko sAmAnya tathA anubhAgako vizeSa bhI kahA jAtA hai / yadyapi mUla prakRtiyoMke bheda-prabheda vizeSa hI hai, kintu phala-dAnakI zaktikI tara-tamatAse ve sAmAnya bhI hai| vastutaH prakRtibandhameM jo vizeSatA lakSita hotI hai usakA kAraNa mukhya rUpase anubhAga bandha hI hai / bandhakI apekSA anubhAga do
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 614 : siddhAntAcArya paM0 phUlacandra zAstrI abhinandana-grantha prakArakA hai-mUlaprakRti anubhAga bandha aura uttaraprakRti anubhAga bandha / mUla prakRtiyA~ ATha hai / bandhake samaya inameM phala-dAnakI zakti utpanna hotI hai use mUlaprakRti anubhAgabandha kahate haiN| isI prakArase uttara prakRtiyoMmeM jo anubhAga par3atA hai use uttaraprakRti anubhAgabandha kahate haiM / pratyeka samayameM jo karma ba~dhatA hai usakA vibhAga do hotA hai-sthitikI apekSA aura anabhAgakI apekssaa| pratyeka samayameM, AbAdhA kAlako chor3akara, sthiti kAlase lekara jo karma-puMja prApta hotA hai use sthitikI apekSA niSeka kahA jAtA hai| pratyeka samayameM vaha apanI sthitike anusAra vibhAjita ho jAtA hai| kevala AbAdhAke kAlameM niSeka-racanA nahIM hotii| anubhAgakI apekSA jaghanya anubhAga vAle karma-paramANuoMkI prathama vargaNA hotI hai| usake pratyeka paramANuko varga kahate haiN| krama-vRddhi rUpa phala-dAnakI zaktiko lie hue antara rahita vargaNAe~ jahA~ taka upalabdha hotI hai usako spardhaka kahate haiM / spardhaka dezaghAtI aura sarvaghAtIke bhedase do prakArake hote haiM / ina donoM prakArake spardhakoMkI sthiti niSeka-racanAke prArambhase lekara anta taka banI rahatI hai| ina spardhakoMmeM mukhya antara yaha hai ki dezaghAtI spardhaka AThoM karmoke hote haiM, kintu sarvaghAtI spardhaka kevala cAra ghAtikarmoke hI hote haiN| eka vargameM anantAnanta avibhAgI praticcheda parilakSita hote haiN| varga paraspara milakara eka vargaNAkA nirmANa karate hai| isa prakAra anantAnanta vargaNAe~ milakara eka spardhakakI racanA karatI hai| isa tarahase isa prakaraNakA vistArake sAtha vivecana kiyA gayA hai / saMkSepameM, nimnalikhita prakaraNa isa eka pustakameM samAviSTa haiM-1. niSeka-prarUpaNA, 2. spardhaka prarUpaNA, 3. saMjJA, 4. sarva-nosarva bandha, 5. utkRSTa anatkRSTa bandha, 6. jaghanya-ajaghanya bandha, 7. sAdi-anAdi-dhravaadhruva bandha, 8. svAmitva bandha, 9. bhujagAra bandha, 10. pada-nikSepa, 11. vRddhi, 12. adhyavasAnasamudAhAra, 13. jiivsmudaahaar| isI prakAra cauthI pustakameM sthitivibhakti adhikAra hai| sthiti do prakArakI kahI gaI hai-bandhake samaya prApta honevAlI aura saMkramaNa, sthitikANDakaghAta, adhaH sthiti galana hokara prApta honevAlI sthiti / ina sabhI bhedoMkA anuyogadvArase savizada vivecana kiyA gayA hai| anuyogadvAra isa prakAra hai-addhAccheda, sarvavibhakti, nosarvavibhakti, utkRSTavibhakti, anutkRSTavibhakti, jaghanyavibhakti, ajaghanzadavibhakti, sAdivibhakti, anAdivibhakti, dhruvavibhakti, adhruvavibhakti, eka jIvakI apekSA svAmitva, kAla, antara, nAnA jIvoMkI apekSA bhaMgavicaya, parimANa, kSetra, sparzana, kAla, antara, sannikarSa, bhAva aura alpabahutva / yadyapi mUla prakRti kI sthitivibhakti eka hai, unameM anuyogadvAra sambhava nahIM haiM; parantu uttaraprakRtiyoMkI apekSA asaMkhyAta bheda haiN| koI bhI karma ho vaha apanI sthitike saba samayoMmeM vibhAjita ho jAtA hai| kevala bandha-samayase lekara prArambhake kucha samaya aise hote haiM jinameM vaha karmarUpako prApta nahIM hotA, una samayoMko hI AbAdhAkAla kahate haiM / udAharaNake lie, mohanIya karmakA sattara kor3Akor3I sAgarapramANa sthita-bandha hone para bandha-sama sAta hajAra varSa taka sabhI samaya khAlI rahate haiM / pazcAt prathama samayake baTavAremeM jo bhAga AtA hai vaha sabase bar3A hotA hai, anantara hIna-hIna hotA jAtA hai / mohanIyakI jo utkRSTasthiti sattara kor3A-kor3I sAgara kahI gaI hai vaha antima samayake baTavAremeM prApta honevAle dravyakI apekSAse kahI gaI hai| mohanIyakI uttara prakRtiyoM kI apekSA mithyAtvakA utkRSTa addhAccheda mohanIya sAmAnyake samAna sattara koDAkor3I sAgara hai| tathA samyaktva aura samyagmithyAtvakA utkRSTa addhAccheda antarmuhurta kama sattara koDAkor3I sAgara hai, kyoMki ye donoM bandha prakRtiyA~ na hokara saMkrama prakRtiyA~ haiM / isalie jisa jIvane mithyAtvakA utkRSTa sthitibandha karake usakA kANDakaghAta kiye binA antarmuharta kAlake bhItara vedakasamyaktvako prApta kiyA hai, usake vedakasamyaktvako prApta karaneke prathama samayameM antarmuhUrta kama mithyAtvake saba niSekoMkA kucha dravya saMkramaNake niyamAnusAra samyaktva aura samyagmithyAtva rUpase saMkramita ho jAtA hai| isalie ina do prakRtiyoMkA utkRSTa addhAccheda antarmaharta
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcama khaNDa : 615 kama sattara kor3Akor3I sAgara pramANa prApta hotA hai| solaha kaSAyoMkA utkRSTa addhAccheda cAlIsa koDAkoDI sAgara pramANa hai, kyoMki saMjJI paMcendriya paryApta jIvake ina karmoMkA itanA utkRSTa sthitibandha hotA hai / nau nokaSAyoMkA utkRSTa addhAccheda eka Avali kama cAlIsa koDAkor3I sAgara pramANa hai| yadyapi nau nokaSAya bandhaprakRtiyA~ haiM, parantu bandhase inakI ukta pramANa utkRSTa sthiti prApta nahIM hotii| viSaya-paricayake antargata paNDitajIne ukta sabhI vivaraNa diyA hai| ise par3hakara tathA adhyayana kara koI bhI vidvAn unake saiddhAntika jJAnakI gaharAIkA anumAna lagA sakatA hai| itanA hI nahIM, hindI anuvAdake sAtha unhoMne lagabhaga pratyeka pRSTha para jo vizeSArtha diyA hai, vaha vizeSa rUpase mananIya hai / inake adhyayanase jahA~ viSaya spaSTa ho jAtA hai, vahIM anya AcAryoMkA mata, tulanAtmaka TippaNI evaM prakaraNake antargata adhyAhRta bAteM bhI spaSTa ho jAtI hai| udAharaNake lie vizeSArtha hai-kSAyika samyaktvakA utkRSTa kAla sAdhika tetIsa sAgara hai| isalie isameM cAra ghAtikarmoMke utkRSTa anubhAgabandhakA utkRSTa antara sAdhika tetIsa sAgara kahA hai / upazamazreNimeM kSAyika samyaktva bhI hotA hai aura isameM cAra ghAtikarmoke anutkRSTa anubhAgabandhakA antarakAla antarmuhUrta bana jAtA hai / isalie kSAyika samyaktvameM ina karmoke anutkRSTa anubhAgabandhakA utkRSTa antara antarmuhUrta kahA hai / zeSa kathana sugama hai / .. yahA~ para antara-prarUpaNAkI dRSTise nirUpaNa kiyA gayA hai / AcArya yativRSabhane apane cUNi-sUtroMmeM oghase mithyAtvakI tIna vRddhi, cAra hAni aura avasthita sthitivibhaktikA jaghanya aura utkRSTa antarakAla batalAyA hai| AcArya vIrasena svAmIne isakA vistArase vivecana kiyA hai ki vaha antara kAla kaise prApta hotA hai ? "mahAbandha" meM anubhAgabandhake adhikArake antargata bhagavanta bhUtabaline utkRSTa aura jaghanya rUpoMmeM nAnA jIvoMkI apekSA bhaMgavicaya, bhAgAbhAga, parimANa, kSetra, sparzana, kAla, antara AdikI prarUpaNA kI hai| vahAM yaha kathana spaSTa hai ki anubhAgake bandhaka jIvoMkA jaghanya antara eka samaya hai aura utkRSTa antara chaha mahInA hai / anutkRSTa anubhAgake bandhaka jIvoMkA antarakAla nahIM hai / inameM Abhinibodhika jJAnI, zrutajJAnI, avadhijJAnI, manaHparyayajJAnI, saMyata, zukla lezyA vAle, bhavya, samyagdRSTi tathA kSAyika samyagdRSTi jIvoMkI parigaNanAkI gaI hai| bandhake samaya karmakA jo anubhAga prApta hotA hai usakA vipAka jIvame, pudgalameM yA jahA~ kahIM hotA hai, usakA vicAra vipAkadezameM kiyA gayA hai| vipAkakI dRSTise karmoke cAra bheda kiye gaye hai-jIvavipAkI, bhavavipAkI, pudagalavipAkI aura kSetravipAkI / yadyapi sabhI karmokI racanA pariNAmoMse hotI haiM: nimitta-bhedakI apekSA unameM bheda kiyA jAtA hai, kintu bandhake samaya prazasta pariNAmoMse jinako anubhAga adhika milatA hai unako prazastakarma aura aprazasta pariNAmoMse adhika anubhAga milane vAloMko aprazastakarma kahA jAtA hai| cAroM ghAtiyA karma aprazasta haiM aura aghAtiyA karma prazasta, aprazasta donoM prakArake hai| vizuddha pariNAmoMkI bahulatAkI dRSTise samyaktvake sanmukha mithyAdRSTi nArakImeM jitanI vizuddhatA ho sakatI hai, utanI vAyukAyika aura agnikAyika jIvoMmeM sambhava nahIM hai| isa prakAra gati, pariNAma, kAla AdikA vicAra ogha aura Adezase kiyA gayA hai| __kahIM-kahIM paNDitajIko vizeSArtha itanA lambA likhanA par3A hai ki mUla bhAga Adhe pRSThako pUre tIna tIna pRSThoM meM spaSTa karanA par3A hai / jinAgamameM kaI apekSAoMse vivecana kiyA gayA hai / akele kAlakI prarUpaNA jaghanya aura utkRSTake bhedase do prakArase kI gaI hai / phira, nirdeza bhI do prakArase hai-ogha aura Adezase / ataH vizeSArthameM vizeSa rUpase spaSTIkaraNa Avazyaka thA / kahA bhI hai
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 616 : siddhAntAcArya paM0 phalacandra zAstrI abhinandana-grantha "saba karmoMkA utkRSTa pradezabandha utkRSTa yogake sadabhAvameM hotA hai| aura utkRSTa yogakA jaghanya kAla eka rahasyamaya aura utkRSTa kAla do samaya hai| isalie yahA~ oghase AThoM karmoke utkRSTa pradezabandhakA jaghanya kAla eka samaya aura utkRSTa kAla do samaya kahA hai| yaha sambhava hai ki anutkRSTa yoga eka samaya taka ho aura anutkRSTa yogake sadbhAvameM utkRSTa pradezabandha sambhava nahIM, isalie oghase AThoM karmAke anutkRSTa pradezabandhakA jaghanya kAla eka samaya kahA hai| aba zeSa rahA AThoM karmoke anatkRSTa pradezabandhakA utkRSTa kAla so usakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai vizeSArthameM yaha dhyAna barAbara rakhA gayA hai ki jo bAta pahale likha Aye haiM usakI punarAvRtti na ho| isalie kahIM-kahIM saMketa yA ullekha bhI kiyA gayA hai| jaise ki kAla-prarUpaNAke prakaraNameM vizeSArtha meM likhA gayA hai 'kAlakA khulAsA pahale jisa prakArakara Aye haiM use dhyAnameM rakhakara yahA~ bhI kara lenA cAhie / mAtra bAdara paryApta nigodoMkA utkRSTa kAla antarmaharta jAnanA caahie|' isa prakAra Agama granthoke satata abhyAsase jinhoMne siddhAntake prarUpaNameM vizadatA prApta kI hai unake sampAdita grantha svataH siddhAntamaya haiM. isameM AzcaryakI kyA bAta hai? tattvArthasUtraTIkA : eka samIkSA DaoN0 pannAlAla sAhityAcArya, sAgara tattvArthasUtra ke pUrva jaina zrutameM tattvoMkA nirUpaNa bhagavanta puSpadanta aura bhUtabalike dvArA pracArita sat saMkhyA Adi anuyogoMke mAdhyamase hotA thaa| isakA ullekha tattvArthasUtrameM 'satsaMkhyA kSetra sparzana kAlAmtara bhAvAlpa bahutvaizca' sUtrake dvArA kiyA hai| isa zailIkA anugamana karanevAlA AcArya nemicandrajIkA gommaTasAra hai| umAsvAmI mahArAjane tatvArthasUtrameM jisa zaMlIko aMgIkRta kiyA, vaha sarala honese sabako grAhya hii| tattvArthasUtrapara digambara aura zvetAmbara donoM sampradAyoMmeM vividha saMskRta TIkAe~ likhI gaI hai| AcArya pajyapAdakI 'savArthasiddhi' akalaMkadeva kA rAjavArtika vidyAnandakA zlokavArtika aura umAsvAtikA tatvArthAdhigamabhASya atyanta prasiddha TIkAe~ haiM / samantabhadra svAmoke gandhahasti mahAbhASyakA ullekha mAtra milatA hai para grantha kahIM upalabdha nahIM ho rahA hai| yaha rahI saMskRta TIkAoMkI bAta. paranta tattvArthasatrakI zailIse tatvoMkA nirUpaNa karanevAle harivaMzapurANa, AdipurANa, padmapurANa tattvArthasAra tathA puruSArthasiddhayapAya Adi aneka svatantra grantha upalabdha hai| tAtparya yaha hai ki yaha tattva-nirUpaNakI zailI granthakAroMko itanI rucikara lagI ki pUrva zailIko ekadama bhulA diyA gayA hai / "tattvArthasUtra" para anekoM vidvAnoMne hindI TIkAe~ likhI haiM jo saMkSipta, madhyama aura vistRta saba prakArakI haiN| paM0 sadAsukharAyajI kAsalIvAlakI 'artha prakAzikA' nAmakI vistRta TIkA hai| usameM prasaGgopAnta aneka viSayoMkA samAveza kiyA gayA hai / Adhunika TIkAoMmeM siddhAntAcArya paNDita phUlacandrajI zAstrIkRta aura varNI granthamAlAse prakAzita TIkA 'tattvArthasUtra' hamAre sAmane hai| isa TIkAmeM paNDitajIne TippaNameM zvetAmbara