Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvAtriMzikA azA sarvaprathama AcAma sama lokatattvanirNaya : eka samIkSAtmaka adhyayana - jitendra zAha AcArya haribhadrasUri viracita lokatattvanirNaya nAmanI saMskRta bhASAmaya vividha chaMdobaddha kRtimA vividha darzanasaMmata jagatanI utpatti ane tattat darzanasaMmata tattvanI carcA karavAmAM AvI che. A kRti kadamAM laghu hovA chatAM mahattvapUrNa che. temAM aneka matonI mULabhUta mAnyatA aMge carcA karavAmAM AvI che. dArzanika kSetre jaina tattvajJAnIo apekSA kRta bahu moDA pravezyA paNa eka vAra dArzanika kSetre praveza karyA pachI to bhAratanI aneka vicAradhArAonuM pUrvapakSarUpe nirUpaNa karavAmAM AvyuM ane tenI sakSama samAlocanA paNa karI che. Agamika yuga pachI sarvaprathama AcArya siddhasena divAkarasUrie dvAtriMzat dvAtriMzikA ane sanmatitarka jevA graMthomAM gaMbhIra dArzanika ciMtana rajU karela che. tyAra bAda jinabhadragaNi, svAmI samantabhadra, mallavAdI, siMhasUri, Adi jaina dArzanikoe mahattvapUrNa kheDANa karyu che. te ja paMraparAmAM A. haribhadrasUri nAma jaina darzanamAM khUba ja prasiddha che. paraMphsanI mAnyatA anusAra temaNe kula 1444 graMtho racyA hatA. A graMthomAM temaNe aneka dArzanika, saiddhAntika matonI carcA karelI tethI ja temane zrutakevalInI upamA paNa ApavAmAM AvI che. A. haribhadrasUrie aneka graMtho racyA che. temAM dArzanika kSetre zAstravArtAsamuccaya, anekAntajayapatAkA ane SaDdarzana samuccaya vidvatjanamA sarvatra prasiddha graMtho che. jyAre dharmasaMgrahaNI, lokatattvanirNaya, sarvajJasiddhi Adi graMtho alpajJAta che. A uparAMta temaNe aneka Agamo upara vizALa TIkAgraMtho racyA che. Agamika prakaraNa, AcAra ane upadeza-viSayaka graMtho racyA che. yoga upara to temaNe cAra mahattvapUrNa graMtho racyA che. kathA, jyotiSa ane stutiviSayaka sAhityanI paNa racanA karI che. A tamAma kRtiomAM temanI sarvatomukhI vidvattA jhaLake che. teo koI paNa viSayanI carcA kare che tyAre tenAM saMpUrNa pAsAMo rajU karI samyak samAlocanA to kare ja cha paraMtu teno khUba ja suMdara rIte samanvaya rajU kare che te temanI potAnI AgavI zailI che. A. haribhadrasUrinAM jIvana ane sAdhanA vize tathA temanA graMtho vize
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna - 17* 191 paM. sukhalAla saMghavIe samadarzI A. haribhadrasUrimAM tathA pro. hIrAlAla rasikadAsa kApaDiyAe zrIharibhadrasUri nAmaka graMthamAM vistArathI carcA karI che. tethI te aMge ahIM carcA karavAnuM yaLyuM che. tathA temano samaya vikamanI AThamI sadInA uttarArdhano paM. jinavijayajIe A. haribhadrasUri kAlanirNaya graMthamAM aneka pramANo rajU karI nirdhArita karyo hovAthI ahIM te vize paNa carcA karI nathI. A. haribhadrasUrinA graMthonI vizeSatA e che ke teo jaina darzananI carcA karatA hoya tyAre paNa aneka anya darzanakAronI vAto ane temanA graMthonAM uddharaNo rajU karI teno nirNaya kare che. sAthe sAthe anya darzano sAno samanvaya paNa karI Ape che. AdhI ja temane samadarzI evaM vizeSaNa ApavAmAM AvyuM che. graMthanAma : a kRti lokatattvanirNaya nAme prasiddhi pAmela che. paraMtu graMthakAre svayaM A nAma prayojyuM nathI. tethI ahIM prastuta laghukRtinA nAma vize carcA karavI asthAne nahIM gaNAya. graMthakAra maMgalAcaraNamAM jaNAve che ke : praNipatyaikamanekaM kevalarUpaM jinottamaM bhaktyA 1 bhavyajanabodhanArthaM nRtattvanigamaM pravakSyAmi 11 arthAt eka advitIya, anaMtarUpa, kevaLajJAnarUpa ane sAmAnya kevaLImAM uttama zrIvItarAga prabhune praNAma karI bhavyajananA pratibodha mATe A nRtattvanigamane kahIza. ahIM graMthakAra prastuta graMthanuM nAma nRtattvanigama jaNAve che. jyAre pracalita nAma lokatattvanirNaya che. 1902mAM jainadharma prasAraka sabhA bhAvanagarathI prakAzita thayela graMthamAM prastuta zlokano anuvAda karatAM tattvanigamano artha lokatattvanirNaya karyo che. Avo anuvAda kayA AdhAre karavAmAM Avyo te eka vicAraNIya prazna che. bIjA eka anuvAdamAM jaNAvyuM che ke lokatattvanigama eTale lokasvarUpano nirNaya kahIza. nRRno artha manuSya thAya paraMtu teno artha loka evo karI lokatattvanirNaya nAma prayojyuM che te aMge paM. hIrAlAla kApaDiyA jaNAve che ke A nAmAMtara puSpikAmAM --
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna-17. 192 apAyeluM che. A. haribhadrasUrinA uttaravartI koI graMthakAre A kRtino nAmanirdeza karyo hoya to te zI rIte karyo che ane e karanAra keTalA prAcIna che e bAbato dvArA jANavA maLe ke lokatattvanirNaya nAma kyArathI pracalita banyuM. tyArabAda teno nirNayAtmaka uttara ApI zakAya. jo puSpikA e graMthakAranI kalamathI udbhavelI hoya to graMthakArane bane nAma abhipreta hatAM ema kahevAya, vaLI lokatattvanirNaya evo zabdaprayoga padyamAM utArAyo na hovAthI nRtattvanigama nAma prayojyu hoya. jo. ema ja hoya to A kRtinuM nAma lokatattvanirNaya gaNAya. paMDita sukhalAla saMghavI ane mo. da. desAI prastuta kRtinA lokatattvanirNaya nAmane ja svIkAre che. jyAre paM. hIrAlAla kApaDiyA bane nAmono ullekha kare che. pro. rameza beTAI nAma aMge carcA karatAM uparokta maMgalAcaraNano artha karatAM jaNAve che ke-(sAmIpyamAM prakAzita lekha A. haribhadrasUri kRta lokatattva nirNayamAM graMthanAma aMge jaNAve che ke-) "haribhadrasUri maMgala zlokamAM jinazreSTha mahAvIrane vaMdana kare che. mAnavonA jIvananA tAttvika rahasyane nirNIta karavA mATe huM zAstra sjU karUM chu ke jethI sau mAnavo bhaviSyamAM (tenA satya) bAbata jAgrata rahe. maMgala rUpe jina zreSThane vaMdana karatAM temane jinazreSTha, eka chatAM aneka ane kaivalya svarUpa tarIke oLakhAve che ane spaSTatA kare che. tenI ahIM apekSA e che ke e bAbata jagatanA loko jAgrata thAya ane te mAnavajIvananA mUlabhUta tattvano sAco bodha pAme temaNe A zAstra te mATe ja racyu che. jina zreSTha pratyenI bhaktithI ja, temanI kRpA jItIne ja mAnavo A jIvananu, sRSTirnu rahasya pAmI zake. viSayanI A rIte rajUAta karIne haribhadrasUri zIrSakanI spaSTatA karI de che." lekhaka mahodaya graMthanAmanI spaSTatA karatAM maMgalAcaraNanu uparokta vivecana kare che te temanI svakalpanA baLe ja karatA hoya tema jaNAya che. bhavyajana bodhanArthaM nRtattvanigamaM pravakSyAmi / / no artha mAnavonA jIvananA tattvarahasyane nirNIta karavA mATe huM zAstra rajU karuM chu ke jethI sau mAnavo bhaviSyamAM (tenA satya) bAbata jAgrata rahe. Avo artha ko che teno kayo AdhAra ? te to lekhaka mahodaya svayaM ja jANe. bhavyajana e jaina darzanano
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna-17. 193 pAribhASika zabda che. teno artha mokSa prApta karavAnI yogyatA dharAvatA jIvo thAya che. arthAt yogya jIvonA pratibodha mATe prastuta graMthanI racanA karUM chu. AvA sIdhA-sAdA arthane atyaMta toDamaroDa karIne rajU ko che tethI mULa vAta ja marI jAya che. eTaluM ja nahIM paraMtu lekhaka zuM kahevA mAMge che te paNa spaSTa thaI zakatuM nathI. graMthakAra svayaM A graMthane nRtattvanigama kahe che. nR arthAt mAnava ane te AdhAre manuSyalokanA tattvano nigama arthAt nirNaya karanAra graMtha eTale lokatattva nirNaya yA nRtattvanigama ema kahI zakAya. SaDdarzana samuccaya zloka 1nI tarkarahasyadIpikA nAmanI TIkAmAM taduktaM haribhadrasUribhireva lokatattvanirNaye / evA ullekhapUrvaka lokatattvanirNayanAM be padyo uddhAM che. eTale moDAmAM moDI vikramanI paMdaramI sadImAM to A kRti lokatattvanirNaya tarIke prasiddhi pAmI ema kahI zakAya che. svarUpa : saMskRta bhASAmAM 147 padyamAM vividha chaMdomAM racAyelI A kRti, sahu prathama prakAzita (sane 1902) AvRttimAM traNa vibhAgamA vibhakta karAI che. e Neya vibhAgonAM padyonI saMkhyA anukrame 75, 35 ane 37nI rAkhI che. prathama vibhAgamAM zloka 42-75 dvArA sRSTinuM svarUpa AlekhatI veLA enI utpatti vizenI vividha mAnyatAo rajU karAI che. ___bIjA vibhAgamA 1-11 zlokamAM AtmAnuM svarUpa vicArAyuM che. zloka saM. 12-35mAM ajaina dRSTie karmanA siddhAntanuM nirUpaNa che. ahIM jeo svabhAva, niyati, ke pariNAmane aghaTita mahattva Ape che temanA vicAro darzAvAyA che. trIjA vibhAganA zlo. 1-37mAM ajaina maMtavyornu nirasana karavAmAM Avyu ____ dArzanika kSetre jIva, jagata ane Izvara A traNa mukhya carcAnA viSayo che. jIva, jagata, IzvaranA svarUpa vize vibhinna darzanomAM bhinna-bhinna mAnyatAo pravarte che. A mAnyatAonI samAlocanA prastuta graMthamA karavAmAM AvI che. A badhI carcAo pUrva haribhadrasUri vaktAne / upadezakane sabhAnI parIkSA
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 anusaMdhAna-17 * 194 karavAnI salAha Ape che. teo jaNAve che ke bhavyAbhavya-vicAro na hi yukto'nugraha-pravRttAnAm / kAmaM tathA pi pUrva parIkSitalyA budhaiH pariSad // upakAra karavA mATe pravRtta thayela mahAtmAoe zrotA yogya che ke ayogya che tevo vicAra karavo ucita nathI chatAM buddhimAna puruSoe pahelA sabhAnI parIkSA sArI rIte karavI joIe. A nAnakaDI kRtinA keTalAka zloka bhagavadgItAmAMthI uddhRta karavAmAM AvyA che. zloka a. zloka 13-01 15-01 15-16 05-14 02-23 02-24 06-05 pra. zloka 70-71 sAMkhyakArikAmAMthI (zlo. 22, 3) uddhRta karavAmAM AvyA che. bIjA vibhAgano prAraMbhika bhAga zvetAzvatara upaniSad sAthe (A. 3. 15) sAthe yasmAt paraM (3.9) sAthe sAmya dharAve che. tadejati tannajati tad dUre tadu antike / tadantarasya sarvasya tadu sarvasyAsya bAhyataH // padya IzAvAsya upaniSad (zlo.5)mAMthI levAmAM Avela che. bIjA bhAgano etAvAneva loko'yaM thI zarU thato 33mo zloka SaDdarzana samuccayano 81mo zloka che. graMthanA bAhya svarUpa saMbaMdhI ukta carcA bAda have graMthanA AMtarika svarUpa
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna - 17* 195 saMbaMdhI carcA karIzuM. graMthakAre AdimAM maMgalAcaraNa karyA bAda tarata ja zrotAnI yogyatA aMge carcA karI che, Ano sIdho saMbaMdha adhikArI sAthe che. teo zrI jaNAve che ke upakAra karavAne tatpara mahAtmAoe bhavya - abhavyano vicAra karavo yogya nathI chatAM sabhAnI parIkSA karavI Avazyaka che. kema ke ayogya zrotAne upadeza Apavo eTale jaLane valovavuM baherAne upadeza Apavo ane aMdha samakSa nATaka bhajavavA jevuM che. tethI ja jeo vraja jevA kaThaNa hRdayavALA hoya, cAlaNInI peThe haMmezA khAlI thaI jatA hRdayavALA hoya, pADAnI mAphaka upadezane DahoLI nAkhanAra hoya, gaLaNInI mAphaka mAtra doSagrAhI hoya tevA zrotAne upadeza na Apavo. paraMtu yogya zrotAne upadeza Apavo. ayogya zrotAne upadeza Apavo te AcAryanI ja ajJAnatA gaNAya, mATe zrotAnI parIkSA bAda e ucita upadeza Apavo ja kuzaLa vaktAnuM kartavya che. naMdIsUtramAM zrotA - vaktanA prakAro mATe AvA prakAranI ja vAta jaNAvavAmAM AvI che. 2 pakSapAta rahita upadeza Apavo ja vaktAnuM kartavya : zrotAnI parIkSA karyA bAda yogya zrotAone vaktAe Agraha ke durAgraha rahita upadeza Apavo joIe. pakSapAta choDIne yuktiyukta vacano dvArA ja Atmahita karanArI vAto jaNAvavI joIe. te mATe temaNe be suMdara zloka rajU karyA che. d Agamena ca yuktyA ca yo'rthaH samabhigamyate parIkSya hemavad grAhyaH, pakSapAtAgraheNa kim // Agamane AdhAre ane yuktine AdhAre je artha samajAya te artha jevI rIte sonAnI parIkSA karAya che tevI parIkSA karI grahaNa karavo. temAM pakSapAta zA mATe karavo ? te uparAMta jaNAve che ke : pratyakSato na bhagavAnRSabho naM viSNurAlokyate, na ca haro na hiraNyagarbhaH / teSAM svarUpaguNamAgamasampra bhAvAt, jJAtvA vicArayata ko'tra parApavAdaH //
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna-17* 196 atyAre to sAkSAt RSabhadeva, viSNu, mahAdeva ke brahmA dekhAtA nathI. mAtra temanAM svarUpa ane guNa- varNana te te zAstromAM varNavavAmAM Avyu che. te jANI temAM devatvano vicAra karavo joIe. temAM niMdAno Azraya zA mATe levo ? Ama AcAryazrI pakSapAta rahita thaI yuktiyukta vicAraNA karavAnuM jaNAve che. ane tevI vicAraNAne aMte je niSpanna thAya te grahaNa karavU joIe. Ama temaNe dArzanika kSetre samadarzI banavA ane anyanA vicArAne jANavA samajavAna AhvAna ApyuM che. potAnA darzanasammata vicArone satya mAnI vaLagI na rahetAM tenI paNa vicAraNA karI pachI ja svIkAra karakho joIe. devasaMbaMdhI vibhinna vicAradhArAo : dArzanika kSetre carcAnA mukhya viSayo jIva, jagata ane Izvara che. jIva, jagata ane Izvara eka che ke aneka, nitya che ke anitya ? jevA aneka prazno upasthita karavAmAM AvyA che. temAMthI vibhinna vicAradhArAo udbhavI che. A. haribhadrasUrie ahIM temanA samaya sudhInI aneka vicAradhArAono ullekha karyo che. samyak vicAraNA karavI joIe ema jaNAvyA pachI te darzana sammata devonI mAnyatA aMge khUba ja saMkSepamA ullekha karyo che. devatattva- svarUpa dayALu, kRpALu, saMrakSaka jevA divyaguNo yukta che. te devatattvamAM bhayaMkaratA, saMhArakatA, nirdayatA, krUratA kema ghaTI zake ? jo AvAM bhayaMkara tattvo temAM hoya to tene deva kema kahI zakAya ? te ja vAtane ahIM graMthakAre jaNAvI che. viSNu, mahAdeva, zakrAdi devo, balabhadra, kArtikasvAmI, aMbikAdevI, gaNapati, sUrya, agni, caMdra, Adi devonuM svarUpa ja rAgayukta ke dveSayukta jaNAya che to temane deva kema kahI zakAya ? jenAmAM rAgarahitatA, doSa-virahitatA, sarvajJatva, samabhAva Adi guNo hoya te ja sAcA deva che. devanuM svarUpa jaNAvatAM kahe che ke jeo hamezA prANIonuM kalyANa icchanAra che, jeo niraMtara upakAra karanAra che, ghaNI badhI vyAdhio ane pIDAothI vyAsa A jagatane sukhI karavAnI eka mAtra kAmanAvALA che, jJeya padArthane sAkSAt joI zake che, je yathArthavAdI hoya tene ja deva mAnavA joIe. Ama devanI vyAkhyA karI AvA guNo
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna-17 * 197 dharAvanAra koIpaNa hoya te amArA mATe deva che tema jaNAvyuM che. A ja vAtane temaNe nIcenA be zloka dvArA rajU karI che. pakSapAto na me vIre, na dveSaH kapilAdiSu / yuktimadvacanaM yasya, tasya kAryaH parigrahaH // mane mahAvIra svAmI pratye pakSapAta nathI ke kapilAdi pratye dveSabhAva nathI paraMtu jenuM vacana mane yuktivALu lAge che te devono mAre svIkAra karavo yogya jaNAya che. tathA yasya nikhilAzca doSA, na santi sarve guNAzca vidyante / brahmA vA viSNurvA, haro jino vA namastasmai // " je devomAM sarva doSono abhAva hoya, ane sarva sadguNo hoya tevA deva pachI te brahmA hoya, viSNu hoya, mahezvara hoya ke jina arihaMta hoya tene mArA namaskAra ho. Ama deva mATe ukta guNonI AvazyakatA darzAvI devatattva saMbaMdhI prakaraNa samApta karyu che. jagata saMbaMdhI vividha mAnyatA : dArzanika kSetre bIjo mahattvano prazna jagatanA svarUpa saMbaMdhI che, jagata ketuM che ? sAdi che ? sAMta cha ? nitya che ? anitya che ? kRtrima che ? ke akRtrima che ? jevA aneka praznomAMthI aneka aneka vicAradhArAo udbhavI che. te vicAradhArAono ullekha karI A. haribhadrasUri temanI samabhAvayukta dRSTinI parIkSA kare che. paurANika mato ane dArzanika matono ahIM saMgraha karavAmAM Avyo che. sRSTivAdI jagatane kRtrima mAne che. mAhezvarAdi matavALA samasta jagatane sAdisAMta mAne che. IzvaravAdIo jagatane IzvarakRta mAne che. paurANikamata mAnanArAo jagatane caMdra ane agnithI niSpanna thayeluM mAne che. vaizeSika dravyAdi cha bhedavALu mAne che. keTalAka kAzyapotpanna, keTalAka brahmA, viSNu ane mahAdeva kRta, keTalAka manuSya dvArA nirmita, keTalAka kALathI utpanna, sAMkhya matAvalaMbIo prakRti ane puruSomAMthI banela, bauddha matAvalaMbIo zUnyamAMthI udbhavela mAne che to keTalAka bauddho A jagatane vijJAnamAtra mAne che. keTalAka AtmAmAMthI banela, daivanA prabhAvathI utpanna,
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna-17 * 198 paMcabhUtanA vikAravALU ane keTalAka to A jagatane Akasmika utpanna mAne che. Ama jagatanI utpatti aMge aneka vicAro pravarte che. ___AcArya haribhadrasUri uparokta tamAma siddhAMtonI samIkSA karatAM jaNAve che ke sahu prathama to e vicAra karavo joIe ke A jagatanI utpatti satmAMthI thaI che ke asatmAMthI ? satmAMthI thayela mAnavAmAM Ave to tarka-bAdha Avaze, kema ke sat to traNeya kALamAM samAna rUpe astitva dharAve che. to temAthI utpatti kema saMbhave ? asatmAMthI satnI utpatti to saMbhave ja nahIM. mATe jagatanA badhA ja padArtho sadA kALa hoya ja che. tenA mATe nirmAtAne mAnavAnI jarUra nathI. mAtra apekSAe utpatti ke vinAza thato hoya che. sarvathA utpanna ke nAza saMbhave nahIM. mATe ja padArthane utpAda-vyaya-dhrauvyayukta mAnavo joIe. IzvaravAdIonA matanI AlocanA karatAM jaNAve che ke A jagatanI utpatti koI kartAne AdhIna che to te kartAe arthAt Izvare jagatanuM nirmANa karyu che to Izvarane koNe banAvyA ? jo ema kahevAmAM Ave ke Izvara kartA vinA paNa hoI zake to pachI jagata paNa Izvara vagara kema na hoI zake ? A uparAMta kRpALu Izvare AvA duHkhI jagatanuM nirmANa zA mATe karyu ? vagaire aneka tarka dvArA IzvarakartRtvavAda- khaMDana karI jagatanA sahaja astitvanI siddhi karI che. temaja anya matonuM nirAkaraNa paNa saMkSepamA karavAmAM AvyuM che. tyArabAda Atmatattva ane karmatattvanI carcA karavAmAM AvI che. jevI rote Izvara, jagata saMbaMdhI vividha mAnyatA pravarte che tevI ja rIte Atmatattva vize vibhinna mAnyatA pracalita che. temAMthI jIvanuM zAzvatapaNuM siddha karI saMsAracakanI avirata gatinI paraMparAmAM jIva svayaM potAnA karmane kAraNe sukha ke duHkha pAme che ane sarva karmano kSaya karI aMte mokSagati prApta kare che. tema jaNAvI graMtha samApta karyo che. __A laghu graMthamAM darzanazAstranA mukhya carcAnA viSaya jIva, jagata, Izvara ane karma upara vicAra karavAmAM Avyo che. pUrvapakSa rUpe aneka darzanonI mAnyatAo mUkavAmAM AvI che. tenuM yuktiyukta rIte khaMDana karI jainasammata
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna-17. 199 mAnyatAotuM maMDana karavAmAM AvyuM che. pUrvapakSa rUpe prarUpavAmAM AvelI aneka mAnyatAo Aje to nAmazeSa thaI gaI che. tethI aitihAsika dRSTie adhyayana karavA mATe prastuta graMtha atyaMta upayogI nIvaDe tevo che. A. haribhadrasUrie vaicArika samadarzitA darzAvavA aneka suMdara padyo prayojyAM che, te A graMthanI moTI vizeSatA che. saMdarbha 5. lo. ta. ni. zlo. 3-4. naMdI. sUtra. lo. ta. ni. zloka 18. ejana. ejana, zlo. 23-31. ejana, zlo. 38. ejana, zlo. 40. ejana, zlo. 41-75.