Book Title: Labdhisar Kshapanasar Ek Anushilan
Author(s): Narendra Bhisikar
Publisher: Z_Fulchandra_Shastri_Abhinandan_Granth_012004.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211867/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama khaNDa : 661 zaMkA 17-upacArakA lakSaNa kyA hai ? nimitta kAraNa aura vyavahAranayameM yadi kramazaH kAraNatA aura nayatvakA upacAra hai, to inameM upacAra lakSaNa ghaTita kiijie| samAdhAna-parake saMbaMdhase jo vyavahAra kiyA jAtA hai use upacAra kahate haiM, jaise miTTIke ghar3eko ghIkA ghar3A kahanA upacAra hai / yA jIvako varNAdivAna kahanA upacAra kathana hai| . vastuke bhinna kartA-karmAdi batalAnA vyavahAra yA upacAra hai, kintu abhinna kartA-karma batalAnA nizcaya hai| upacArameM bhI kAraNa zabdakA prayoga isalie kiyA hai ki nimitta aura upacArase sAtha kAryakI bAhya vyApti hai / nimittase kathana hotA hai| kArya nimittakI upasthitimeM upAdAnase hotA hai| jaise sampatti AdikI prApti apane bhAgyase hotI hai, usameM sahayogI nimitta bana jAte hai / ataH vyavahAra isalie abhUtArtha kahA jAtA ki jaisA vaha kahatA hai, vastukA vaha asalI svarUpa nahIM hai aura nizcaya isalie bhUtArtha kahA jAtA hai kyoMki usakA viSaya hI vastukA asalI svarUpa hai| isa prakAra khAniyA carcAke adhyayana-mananase jJAta hotA hai, jitane bhI kucha tathya vivAdAspada banA diye gaye / yadi madhyastha hokara zAntise unakA nirNaya kareM to sabhI vivAda sulajha sakate haiN| pUjya AcArya zrI zivasAgara mahArAjane isIlie isa tatvacarcAke Ayojana karanekI preraNA dI thii| isa tattvacarcA meM AdaraNIya paNDita phUlacandra jI siddhAntazAstrIkI cAroM anuyogoMke adhikAra pUrNa vidvattAkA paricaya mila jAtA hai / aise vidvAn kama hI dekhaneko milate haiM, jinakA cAroM anuyogoMkA itanA sulajhA huA suspaSTa agAdha jJAna ho / tattvajJAnakA yathArthajJAna prApta karaneke lie jijJAsU baMdhuoMko khAniyA tattvacarcAkA adhyayana-manana avazya hI karanA caahie| labdhisAra-kSapaNAsAra : eka anuzIlana ___paM0 narendrakumAra bhisIkara, zolApura cAra anuyogoMke rUpameM upalabdha jinAgamameM Atma-tattva aura usakI vizuddhikA hI mukhyatA se varNana kiyA gayA hai| karaNAnuyogakA mUlasAra lekara "labdhisAra" meM samyagdarzana aura samyakcAritra tathA usakI utpattike phalakA sAMgopAMga vivecana kiyA gayA hai| aupazamika, kSAyopazamika aura kSAyika tInoM prakArake samyagdarzanoMmeM Atmavizuddhi hI mukhya hai| yathArthameM samyagdarzana ke tIna bheda nimittakI apekSA vaNita kie gaye haiM / ukta granthameM AtmAke darzana aura cAritra guNa rUpa zaktiyoM ke prakaTa honekI yogyatA rUpa labdhikA vizada vivecana kiyA gayA hai| isaliye isakA nAma "labdhisAra" sArthaka hai| makhya rUpase darzanalabdhi aura cAritralabdhikA svarUpa aura unake bhedoMkA tathA unakI kAraNa-sAmagrIkA varNana chaha adhikAroMmeM kiyA gayA hai| adhikAroMkA vibhAjana isa prakAra kiyA gayA hai : (1) prathamopazama samyaktva labdhi, (2) kSAyika samyaktva labdhi, (2) dezasaMyama labdhi, (4) sakalasaMyama labdhi, (5) aupazamika cAritra labdhi, (6) kSAyika cAritra labdhi / Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 662 : siddhAntAcArya paM0 phUlacandra zAstrI abhinandana-grantha ukta sampUrNa vivecana "kaSAyaprAbhRta" (kasAyapAhuDa) kI TIkA jayadhavalAke pandraha adhikAroM meM se pazcimaskandha nAmake pandrahaveM adhikArake anusAra kiyA gayA hai| yathArthameM mahAn siddhAnta granthake AdhAra para hI isakI racanA huii| kyoMki SaTkhaNDAgama jIvasthAnako chor3akara zeSa pA~ca khaNDoMkI AdhArabhUta vastu "mahAkammapayaDipAhaDa" hai / jIvasthAnakI sAmagrI anya mUla aMgapUrvakI hai / ataH Agamake anusAra inameM tattvaprarUpaNA / "paTakhaNDAgama" aura "kaSAyaprAbhata" mala Agama sAhitya hai| "labdhisAra"kI saMskRta TIkAse spaSTa ho jAtA hai ki racanAkAra ne mUla Agamake anusAra hI viSayako racanAbaddha kiyA hai / digambara jaina vAGmaya meM Agama-sAhitya guru-paramparAse kramika vAcanAke rUpameM upalabdha hotA hai / "mahAka mmapayaDipAhuDa" meM ATha karmoke vivecanakI prarUpaNA tathA "pejjadosapAhuDa meM kevala mohanIya karmakI vizada prarUpaNA upalabdha hotI hai / inake atirikta AcArya yativRSabha racita "kasAyapAhuDa'kI sUtra-gAthAoM para cUrNisUtroMkI racanA bhI samapalabdha hai| AcArya nemicandra siddhAntacakravartIne ina tInoM siddhAndha-granthoMke AdhAra para tIna racanAeM nibaddha kI, jinake nAma hai-gommaTasAra, labdhisAra aura trilokasAra / "kSapaNAsAra" koI svatantra racanA nahIM hai| isakA antarbhAva 'labdhisAra" meM hI ho jAtA hai| kSapaNAsAra-garbhita "labdhisAra'kI racanA 653 gAthAoM meM nibaddha hai| isa granthake samyak anuzIlanase yaha tathya spaSTa ho jAtA hai ki AcArya nemicandra siddhAntacakravartIne sATha sahana ilokapramANa "jayadhavalA" TIkAkA sAra grahaNa kara 653 gAthAoMmeM saMkalita kara diyaa| AcAryapravarakI yaha mahatI vizeSatA hai ki unhoMne gAgarameM sAgara bhara diyaa| "jayadhavalA"kA koI bhI viSaya isa granthameM nibaddha hone se chUTA nahIM hai| paNDitapravara ToDaramalajIne spaSTa rUpase ullekha kiyA hai ki isa granthakA prakAza dhavalAdi zAstroMke anusAra kiyA gayA hai| isa granthakA mahattva isase bhI spaSTa hai ki isa para saMskRta TIkAeM likhI gaI / kezavavarNIkI saMskRta TIkA prasiddha hai / "labdhisAra"ke chaha adhikAroMmeM se pAMcaveM cAritramohanIya upazamanA adhikAra taka saMskRta TIkA pAI jAtI hai| karma-kSapaNAke adhikArakI gAthAoMkA vizadIkaraNa mAdhavacandra vidyadevake saMskRta gadyarUpa "kSapaNAsAra"ke abhiprAyake anusAra isa granthameM sammilita kiyA gayA hai / isaliye isa granthakA nAma labdhisAra-kSapaNAsAra rakhA gayA hai| samyagjJAnacandrikA TIkA saMskRta TIkAoM kI bhA~ti AcAryakalpa paNDitapravara ToDaramalajI kRta "samyagjJAnacandrikA" mUla AgamAnusAriNI vizada tathA subodha TIkA hai / isa TIkA kA adhyayana karanese paNDitapravara ke talasparzI jJAnakA sahaja hI anumAna ho jAtA hai| siddhAntazAstrI paM0 phUlacandrajIke zabdoMmeM "paNDitajIne apanI TIkAmeM jitanA kucha lipibaddha kiyA hai, use yadi hama ukta saMskRta vRttiyoM aura "kSapaNAsAra''kA mUlAnugAmI anuvAda kaheM, to bhI koI atyukti nahIM hogii| itanA avazya hai ki jahAM Avazyaka samajhA vahA~ bhAvArtha Adi dvArA unhoMne use vizada avazya kiyA hai / "isameM koI sandeha nahIM hai ki vartamAna meM yadi "samyagjJAnacandrikA" TIkA na hotI, to karaNAnuyogakA durUha viSaya vidvAnoMkI samajhake bhI bAhara rhtaa| paNDitapravara ToDaramalajIkI hI dargama ghATImeM praveza kara adhyAtmake AlokakA prakAza kiyA, jise bhAvI pIr3hiyAM satata mArga-darzanake rUpameM 'samyagjJAnacandrikA'ko smaraNa karatI rheNgii| jo mahAn kArya zrImannemicandra siddhAntacakravartIne gAthAoMmeM 'labdhisAra'kI racanAko prakAzita kara kiyA, vahI kArya AcAryakalpa paNDita ToDaramalajIne dezI bhASA vaca nikAke mAdhyama se kiyA / yadi paNDitajIne yaha TokA na likhI hotI, to bIsavIM zatAbdIke vidvAn karaNAnuyogake gahana-gambhIra pArAvArameM praveza nahIM kara pAte / Adhunika yugameM vidvAnoMke guruoMke bhI guru paNDitapravara gopAladAsajI baraiyAse Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama khaNDa : 663 lekara Aja bhI yatra-tatra dRSTigocara hone vAle vidvAn karaNAnuyogakA rahasya samajhane vAle avazya hI "samyagjJAna candrikA" se upakRta hue haiN| paMDitapravara ToDaramala jIkI isa TIkAkI yaha vizeSatA hai ki mUla bhAvako surakSita rakha kara vaha gAthAke artha, bhAvArtha Adiko spaSTa karanevAlI prAcIna paddhatikA anukaraNa nahIM karatI, kintu navIna zailImeM bhAvoMke paratoMko sarala zabdoMmeM na kama aura na adhika padoMkI racanA kara mUla viSayako vyavasthita kramase spaSTa karate hae Age bar3hate haiN| yahI kAraNa hai ki "labdhisAra" kI vacanikAmeM jahA~-kahIM saMskRtavattikI chAyA lakSita hotI hai, vahIM koI bhI aisA sthala nahIM hai jahA~ artha saMdaSTi yA bIjagaNitIya paddhatikA anugamana kiyA gayA ho| sarvatra apanI bolacAlako bhASAmeM bhAvoMko spaSTa kiyA gayA hai / san 1980 meM zrI paramazruta prabhAvaka maNDala, zrImadrAjacandra Azrama, agAsase paM0 phUlacandrajI siddhAntazAstrI dvArA sampAdita labdhisAra (kSapaNAsAragarbhita) kI paNDitapravara ToDaramalajI kRta "samyagjJAnacandrikA" bhASA TIkA sahita prakAzita huI hai| isa TIkAko sarvaprathama dekhakara mujhe yaha kutUhala huA ki samyagjJAnacandrikA TIkAke uparAnta paM0 phalacandrajIke sampAdanakI isameM kyA vizeSatA hai ? kyoMki paNDitapravara ToDaramalajIkI vizeSatA to unakI prastAvanA par3hate hI spaSTa ho jAtI hai| ve kahate haiM-"zaktikA avibhAga aMzatAkA nAma avibhAgapraticcheda hai| bahuri tinake samUha kari yukta jo eka paramANutAkA nAma varga hai / bahari samAna avibhAgapraticcheda yukta je varga tinake samUhakA nAma vargaNA hai / tahA~ stoka anubhAga yukta paramANukA nAma jaghanya varga hai / tinake samUhakA nAma jaghanya vargaNA hai|" isI prakAra cyAryo gati vAlA anAdi vA sAdi mithyAdRSTi sajJI paryApta garbhaja manda kaSAyarUpa jo vizuddhatA tAkA dhAraka, gaNa-doSa vicAra rUpa jo sAkAra jJAnopayoga tA kari saMyukta jo jIva soI pA~cavIM karaNalabdhi virSe utkRSTa jo anivattikaraNa tAkA anta samaya viSaM prathamopazama samyaktvako grahaNa kreN| ihA~ aisA jAnanApaNDitapravara ToDaramalajI ise vizada karate hue kahate haiM "jo mithyAdRSTi guNasthAnateM chUTi upazama samyaktva hoi tAkA nAma upazama samyaktva hai / bahuri upazamazreNI car3hatA kSayopazama samyaktva teM jo upazama samyaktva tAkA nAma dvitIyopazama samyaktva hai, tAtai mithyAdaSTikA grahaNa kiyA hai| bahuri so prathamozama samyaktva tiryaMca gati virSe asaMjJI jIva haiM tinakai na ho hai| ara manuSya tiyaMcavirSe labdhi-aparyAptaka ara sammUrchana hai tinakai na ho hai / bahuri cyArayo gati viSa saMklezatA kari yukta jIvaka na ho hai / bahari anAkAra darzanopayogakA dhArIka na ho hai, jAtai tahA~ tattvavicAra na saMbhava hai| bahuri Age tIna nidrAke udayakA abhAva kaheMge, yAta sUtA jIva ke na ho hai, tAteM abhavyakai na ho hai / e bhI vizeSaNa ihAM saMbhavai haiM // 12 // "samyagjJAnacandrikA" ke isa vivecanakA adhika spaSTIkaraNa karaneke nimitta siddhAntazAstrI paMDita phUlacandrajI ne aneka sthaloM para "vizeSa" tathA TippaNIke -pameM hindI bhASAmeM TIkAkI hai| ukta sthala para ve likhate haiM "vizeSa--yahA~ mukhya rUpase tIna bAtoMkA spaSTIkaraNa karanA hai-(1) jisa anAdi mithyAdRSTi bhavya jIvakA saMsAra meM rahanekA kAla adhika-se-adhika addha pudgala parivartanapramANa zeSa rahatA hai, vaha ukta kAlake prathama samayameM prathamopazama samyaktvake yogya anya sAmagrIke sadbhAvameM use grahaNa kara sakatA hai| usa samaya use prathamopazama samyaktvakI prApti niyamase hotI hai, aisA koI niyama nahIM hai| makta honeke pUrva isa kAlake madhyameM kabhI bhI vaha prathamopazama samyaktvako prApta karatA hai| prathamopazama samyaktvake chUTanepara sAdi mithyAdRSTi jIva punaH palyopamake asaMkhyAtaveM bhAga pramANa kAlake jAnepara hI use prApta karaneke yogya hotA hai, isake Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 664 : siddhAntAcArya paM0 phUlacandra zAstrI abhinandana-grantha pUrva nahIM / (:) saMskRta TIkAmeM 'zuddha' padakA zubha lezyArUpa artha kiyA hai| kintu narakagatimeM zubha lezyAoMkI prApti sambhava nahIM hai / jIvasthAna-calikAmeM 'vizuddha' padake sthAnameM 'sarvavizuddha' pada AyA hai / vahA~ isa padakA artha 'jo jIva adhaHpravRttakaraNa Adi tIna karaNa karaneke sanmukha hai' yaha jIva liyA gayA hai / prakRtameM 'vizuddha' padakA yahI artha grahaNa karanA caahie| (3) yahA~ gAthAmeM anivRttikaraNake antima samayameM yaha jIva prathamopazama samyaktvako prApta karatA hai, aisA kahA gayA hai so usakA Azaya yaha lenA cAhie ki anivRttikaraNake antima samayake vyatIta honepara agale samayameM yaha jIva prathamopazama samyaktvako prApta karatA hai| zeSa kathana sugama hai|" isI prakAra paNDitapravara ToDaramalajIne sthitibandhApasaraNake kAlakA mUla gAthAke anusAra yahI artha kiyA-"bahari sthitibandhApasaraNa kAla ara sthitikANDotkaraNa kAla e doU samAna antama harta mAtra haiN|" ise samajhAneke lie paM0 phalacandrajI likhate haiM-"vizeSa-karaNa pariNAmoMke kAraNa uttarottara vizuddhimeM vRddhi hote jAneke kAraNa apUrvakaraNase lekara jisa prakAra eka-eka antarmaharta kAlake bhItara eka-eka sthitikANDakakA utkIraNa niyamase hone lagatA hai, usI prakAra uttarottara sthitibandhameM bhI apasaraNa hone lagatA hai / ina donoMkA kAla samAna antarmaharta pramANa hai| usameM bhI prathama sthitikANDakaghAta aura prathama sthitibandhApasaraNameM jitanA kAla lagatA hai, usase dUsare Adi sthitikANDakaghAta aura sthitibandhApasaraNoMmeM uttarottara vizeSa hIna kAla lagatA hai| isase yaha spaSTa ho jAtA hai ki sthitikANDakaghAta aura sthitibandhApasaraNoMkA eka sAtha prArambha hotA hai aura eka sAtha samApti hotI hai| prakRtameM upayogI vizeSa vyAkhyAna TIkAmeM kiyA hI hai|" paM0 phUlacandrajIne vizeSa TippaNoMmeM jo khulAsA kiyA hai, usase unake karaNAnuyoga viSayaka viziSTa jJAna tathA jayadhavalAdi granthoMkA yathAvasara prAmANika upayoga bhalIbhA~ti lakSita hotA hai| svayaM paMDitajIne sthAna-sthAna para tulanAtmaka adhyayana prastuta kiyA hai / prastAvanAmeM ve svayaM likhate haiM-"isa prakAra labdhisArakI saMskRta TIkAmeM jahA~ yaha niyama kiyA gayA hai ki tithaMca aura manuSya prathamopazama samyaktvakA prArambha pItalezyAke jaghanya aMzameM hI karatA hai, vahIM 'jayadhavalA' meM 'jahaNNae teulessAe' padakA yaha spaSTIkaraNa kiyA gayA hai ki tiryaMca aura manuSya yadi atimanda vizuddhi vAlA ho to bhI usake kama-se-kama jaghanya pItalezyA hI hogii| isase nIcekI azubha lezyA nahIM hogii| tAtparya yaha hai ki prathamopazama samyaktvakA prArambha karanevAle tiryaMca aura manuSyake kRSNa, nIla aura kApotalezyA nahIM hotii|" itanA hI nahIM, svayaM paNDitajIne apane sampAdanake sambandhameM 'prAkkathana' meM spaSTa kiyA hai-"mujhe sUcita kiyA gayA thA ki saMskRta vRtti aura samyagjJAnacandrikA TIkA sahita hI isakA sampAdana honA hai| Apa jahA~ bhI Avazyaka samajheM, mUla viSayako spaSTa karate jAyeM aura zrI nemicandra siddhAntacakravartIne kisa mUla siddhAnta granthake AdhArase isakI saMkalanA kI hai, use bhI apanI TippaNiyoM dvArA spaSTa karate jaayeN| yaha merI ukta granthake sampAdanakI rUparekhA hai| ataH maiMne ukta granthake sampAdanameM isa maryAdAkA pUrA dhyAna rakhakara hI isakA sampAdana kiyA hai|" nizcita hI paNDitajIne apanI maryAdAkA pAlana kara aise sundara vizeSa TippaNa likhe haiM ki unake AdhAra para eka svataMtra graMtha bana sakatA hai| kahIM-kahIM para ye 'vizeSa' ekase adhika pRSThoMke mudrita rUpameM haiN| jaiseki pR0 32-33, 40, 49-50, 95, 99-100, 135-36, 37, 38, 140-41, 156-57, 16061, 163-64, 175-76, 205, 207, 211-12, 218-15, 261, 271-72-73, 349-50, 38283, 385-86-87, 404-5, 443.44, 476-77, ityAdi draSTavya hai / kahIM-kahIM paNDitapravara ToDaramala Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama khaNDa : 665 jIkI TIkA vizada tathA lambI hai| viSaya ko atyanta spaSTatAke sAtha prastuta kiyA gyaa| jahA~-kahIM adhika spaSTatA Avazyaka pratIta huI hai athavA saMketa mAtra mile haiM, vahIM vizadIkaraNa kiyA gayA hai / udAharaNake lie paM0 ToDaramalajI likhate haiM-ina aThAIsa gAthAnikA artha rUpa vyAkhyAna kSapaNAsAra viSa nAhIM likhyA / ihA~ mokuM pratibhAsyA taise likhyA hai|' paM0 phUlacandrajI isapara vizeSa likhate hue kahate haiM-'isakA cUrNisUtroM aura jayadhavalA TIkA dvArA isa prakAra spaSTIkaraNa kiyA hai-vivakSita samayameM pradezodaya alpa hotA hai| anantara samayameM asaMkhyAtaguNA hotA hai| isI prakAra sarvatra jAnanA cAhie / 'dravyakA saMkrama hotA hai, aisA yahA~ samajhanA caahie|' ye jo karaNAnayogako samajhane ke lie sthAna-sthAnapara paNDitajIne sUtra (kuMjI) die haiM. ve vAstavameM atyanta mahattvapUrNa haiN| usako dhyAnameM lie binA svAdhyAyI zAstra samajha nahIM sakate haiM / yaha avazya hai ki kahIM-kahIM vistArake bhayase tathA eka hI sthAnapara vizada varNana honese paNDitajIne yaha kahakara chor3a diyA hai ki isa bAtoMkA khulAsA amuka granthameM kiyA gayA hai| unake hI zabdoMmeM 'isake antameM kAryavizeSa Adiko sUcita karane vAlI cAra gAthAoMmeM nirdiSTa sabhI bAtoMkA khulAsA 'jayadhavalA' pu0 214-222 meM kiyA hI hai so use vahA~se jAna lenA cAhiye / yahA~ mukhyatayA upazamazreNimeM honevAle upayoga aura vedake viSayameM vicAra karanA hai| 'jayadhavalA' meM upayogake prasaMgase do upadezoMkA nirdeza kiyA gayA hai| vAstavameM prakaraNake anusAra jahA~ jitanA Avazyaka hai, vahA~ utanA hI spaSTIkaraNa, nirdeza tathA saMketa paNDitajIne kiyA hai| jinAgamake apane adhyayanakA pUrA-pUrA upayoga paNDitajIne isa TIkAmeM kiyA hai| aneka sthaloMpara jisa arthameM zabdakA prayoga huA hai, usakA prAmANika rUpase ullekha kiyA gayA hai / arthakA spaSTIkaraNa karate samaya paNDitajIne jayadhavalAdi mUla Agama granthoM, caNisUtroM, saMskRta TIkA tathA samyagjJAnacandrikA TIkAko sabhI sthaloMpara apane sAmane rakhA hai| isa prakArakA tulanAtmaka adhyayana karanevAle bahuta virala hai / yahI isa TIkAkI mahAn upalabdhi hai / gAthA 435 kA vizeSa likhate hue paNDitajI spaSTa karate haiN| unake hI zabdoMmeM 'prakutama hindo TIkAkAra paNDitapravara ToDaramalajI sA0 ne paryApta prakAza DAla hI diyA hai| yahA~ itanA batalA denA Avazyaka pratIta hotA hai ki bandhakI apekSA tInoM vedoMmeMse yahA~ eka puruSavedakA hI bandha hotA hai, kintu jo jisa vedake udayase kSapaka zreNI caDhatA hai. mAtra usIkA udaya rahatA hai| isaliye paruSavedake udayase zreNIpara car3he hae jIvake puruSavedakI apekSA bandha aura udaya donoM pAye jAte haiN| hA~, anya donoM vedoMmeMse kisI bhI vedakI apekSA zreNI para car3he hue jIvake puruSavedakA mAtra bandha ho pAyA jAtA hai| isI prakAra yathAsambhava cAroM saMjvalana kaSAyoMkI apekSA bhI vicAra kara lenA cAhie / ukta kaSAyoMmeMse kisI bhI kaSAyake udayase zreNi-ArohaNa kare, to bhI yathAsthAna bandha cAroMkA hotA hai| isa prakAra ina saba vyavasthAoMko dhyAnameM rakhakara yahA~ antarakaraNa sambandhI anya vyavasthAe~ ghaTita kara lenI caahie| vizeSa spaSTIkaraNa hindI TIkAmeM kiyA hI hai / ' isa prakAra paNDitajIne 'samyagjJAnacandrikA ke bhAvako sthAna-sthAnapara khola kara spaSTa kiyA hai| jahA~-kahIM paNDitapravara ToDaramalajIne saMskRta vRttike bhAvako apane zabdoMmeM likhakara spaSTa kiyA, vahIM paM0 phUlacandrajIne adhika-se-adhika spaSTa tathA vizada karane ke lie cUNisUtroM tathA jayadhavalAdi granthoMke anusAra vizeSa zIrSaka dekara spaSTIkaraNa kiyA hai| yadi zodha va anusandhAnakI dRSTise vicAra kiyA jAe, to paNDitajIne paNDitapravara ToDaramalajIke kAryako hI Age bar3hAyA hai| isameM koI sandeha nahIM hai ki jo sAhityika kArya unhoMne aThArahavIM zatAbdImeM kiyA thA, vahI kArya naI bhASA-zailI meM paM0 phUlacandrajIne kiyA hai| Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 666 : siddhAntAcArya paM0 phUlacandra zAstrI abhinandana-grantha saMkSepameM. paNDitajI dvArA likhita isa TIkAkI nimnalikhita vizeSatAe~ kahI jA sakatI haiM(1) yaha kisI TIkAkI TIkA-TippaNI na hokara TIkAkA vizadIkaraNa mAtra hai| (2) viSayake prAmANika vivecana tathA spaSTIkaraNa hetu sthAna-sthAnapara sIdhe zabdoMmeM yA bhAvoMmeM jinAgamako uddhRta kiyA gayA hai / (3) TIkA-TippaNI karate samaya tulanAtmaka vivecana kiyA gayA hai| isa prakArakI TIkAse bhaviSya meM karaNAnuyogake tulanAtmaka adhyayanako bala milegaa| (4) bhASAzAstrIya honepara bhI sarala hai / karaNAnuyogake kisI eka granthakA samyak svAdhyAyI saralatAse ise samajha sakatA hai| yadyapi paNDitapravara ToDaramalajIne hindI TIkAko bahata sarala banA diyA hai, phira bhI kahIM viSayakI gambhIratA raha gaI hai, to use spaSTa karanemeM paNDitajIkA adhyayana va zrama sArthaka huA hai| (5) jahA~-kahIM artha lagAnemeM vidvAn bhI bhUla karate haiM, vizeSakara unakA spaSTIkaraNa paNDitajIkI isa TIkAmeM ho gayA hai / ataH svAdhyAyI evaM vidvAnoMke lie yaha vizeSa rUpase upayogI hai| (6) apanI cauMtIsa pRSThIya prastAvanAmeM grantha-paricayake sAtha hI 'saiddhAntika carcA' ke antargata mUla viSayakA paricaya tathA arthasaMdRSTikA pRthak vivaraNa diyA gayA hai jo pratyeka svAdhyAyIke lie par3hanA anivArya hai| (7) labdhisArakI vRttikI racanAke sambandhameM paNDitajIkI isa sambhAvanAko nakArA nahIM jA sakatA ki hamAre sAmane aisA koI tathya nahIM hai jisase siddhAntacakravartI nemicandrako isakA racayitA svIkAra kiyA jaae| itanA avazya kahA jA sakatA hai ki isakI racanAkI zailI Adiko dekhate hue usI kAlake ukta bhadrArakoMke sammilita sahayogase isakI racanA kI gaI hogii| yadi kisI eka bhaTTArakakI racanA hotI to anya isakA ullekha avazya krte| (8) mUla gAthAoMke sampAdanameM bhI paNDitajIne apane dAyitvakA pUrNa nirvAha kiyA hai / ata. mudrita pratimeM jahA~-jahA~ saMskRta zabda hai, vahA~-vahA~ paNDitajIne svavivekazAlinI buddhise prAkRta-zabdAntara vAle pAThoMkA adhigrahaNa kiyA hai| mUla gAthAke pAThoMmeM kie gaye isa parivartanakA ullekha paNDitajIne apane 'prAkkathana'meM kiyA hai / chanda tathA bhAvakI dRSTise ina pAThoMmeM adhikatara 'okAra se prArambha hone vAloMke sthAnapara 'ukAra' bahula haiN| (9) gAthA 167 kI saMskRta vRtti aura hindI TIkA donoM nahIM haiM / paNDitajIne inakI pUrti kara dI hai| arthake sAtha hI vizeSa bhI diyA hai| isI prakAra gAthA 475 kA uttarArddha truTita honese paNDitapravara ToDaramalajI samajha meM na Anese usakA artha nahIM likha sake / paM0 phalacandrajIne 'jayadhavalA'se ukta aMzakI pUrti kara vizeSameM sampUrNa gAthAke arthakA spaSTIkaraNa kiyA hai| ina vizeSatAoMko dekhakara yaha nizcita hI kahA jA sakatA hai ki TokAke sampAdanameM tathA TIkATippaNa likhane meM paNDitajIne jisa sUjha-bUjhakA paricaya diyA hai, vaha yathArthameM sampAdanake kSetrameM mAna-daNDa sthApita karane vAlA hai / vartamAna anusandhitsuoMko isase preraNA grahaNa kara zodha va anusandhAna-jagatmeM naye kSitijoMko prakAzita karanemeM isakA bharapUra upayoga karanA cAhie /