Book Title: Kundalini yoga Ek Vishleshan
Author(s): Kripalvanand
Publisher: Z_Pushkarmuni_Abhinandan_Granth_012012.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210403/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuNDalinI yoga : eka vizleSaNa 171 . O - - - kuNDalinI yoga : eka vizleSaNa .... yogAcArya svAmI kRpAlvAnanda hai| inameM mukhya tIna para 1: yoga kI paribhAna Na kI- 1. yoga kI paribhASA aura usakI spaSTatA yoga kI paribhASAe~ agaNita haiM / inameM mukhya tIna paribhASAe~ atyanta arthapUrNa aura priya pratIta hotI haiM / do paribhASAe~ haiM zrIkRSNa kI-(1) "samatA hI yoga hai|"1 (2) "karmAcaraNa meM nipuNatA kA nAma yoga hai| tIsarI paribhASA hai maharSi pataJjali kI-"cittavRttiyoM ke nirodha kA nAma yoga hai|"3 zrIkRSNa kI do paribhASAe~ indriyanigraha kI prabodhaka haiM aura maharSi pataMjali kI paribhASA manonigraha kI prabodhaka hai| yadi ina tIna paribhASAoM kA samanvaya karake eka hI paribhASA banAyI jAya to isameM indriya-nigraha aura manonigraha kA samAveza ho jaayegaa| yogakuNDalyupaniSad meM kahA hai-"citta kI asthiratA ke do kAraNa haiM-pahalA kAraNa hai vAsanA aura dUsarA hai vAyu / inameM se yadi eka kA vinAza hotA hai to dUsare kA bhI vinAza ho jAtA hai|" vAsanAeM mana meM hotI haiM aura vAyu samasta zarIra meM / zrIkRSNa ne zrImadbhagavadgItA meM do prakAra kI niSThAoM kA nirdeza kiyA hai-jJAnaniSThA evaM karmaniSThA / ' jJAnaniSThA kA sambandha jJAnendriyoM ke sAtha aura karmaniSThA kA sambandha karmendriyoM* ke sAtha hai| isa prakAra niSThAe~ do hI haiM, ataeva yoga bhI do prakAra ke hI ho sakate haiM-jJAnayoga aura karmayoga / jJAnayoga meM mana ko mAdhyama banAnA par3atA hai aura karmayoga meM prANavAyu ko| "to kyA bhaktiyoga kA astitva hI nahIM hai ?" bhaktiyoga kA astitva hai| binA prema ke jJAna evaM karma viphala hI rahate haiM / prema to yoga kI AtmA hI hai| vaha jJAna evaM karma donoM meM anusyUta hai, isa kAraNa use pRthaka nahIM dikhAyA gyaa| jJAnamArgI svAmIbhAva se upAsanA karatA hai, ataH vaha karma kI upekSA karatA hai aura bhakta sevakabhAva se upAsanA karatA hai, ataH vaha karma kI apekSA rakhatA hai| jJAnamArgI aura bhaktimArgI sAdhaka se bhinna eka anya prakAra kA bhI sAdhaka hotA hai| vaha vijJAnapriya hotA hai| vaha Izvara-nirIzvara ke siddhAnta ko taTasthatA kI dRSTi se dekhatA huA karma karatA hai| use karmayogI kahate haiN| sakAma karma kI sAdhanA karane vAlA sAdhaka bhI karmayogI kahalAtA hai| bhogakarma ayajJArthakarma hai ataH vaha bandhana kA aura yogakarma yajJArthakarma hai, ataH mukti kA kAraNa hai| sAdhaka jJAnamArgI ho yA karmamArgI kintu usake lie karma anivArya hai| binA karma kiye koI bhI eka kSaNa nahIM raha sktaa|' aisI avasthA meM jJAnI binA karma kiye kaise raha sakatA hai ? hA~; jJAnI bhI karma to karatA hI hai kintu vaha svayaM ko kartA nahIM mAnatA, kyoMki prakRti hI karmoM kI jananI hai| usI prakAra bhakta bhI karma to karatA hI hai kintu vaha svayaM ko kartA nahIM kAraNa mAnatA hai, kyoMki Izvara hI karmoM ko karAtA hai|' akartRtva hI akarma hai, yajJArtha karma hai| vicAra sUkSmakarma hai aura AcAra sthuulkrm| sUkSmakarma hI sthUla kA kAraNa hotA hai| vicAra vAsanAoM para aura vAsanAeM viSaya-saMsarga para AdhArita haiM, ataH vAsanAoM kA abhAva aura vAyu kA sthairya hI citta kA abhAva hai| isalie yogasAdhaka sarvaprathama prANa ko hI vaza kre|" 2. yoga kA prayojana dharma, artha, kAma aura mokSa--ina cAroM puruSArtha kI siddhi yoga kA prayojana hai| sAdhakoM meM jo sAdhaka vaidika tathA anya darzanoM meM karmendriyA~ pRthaka se mAnI gayI haiM; jabaki jainadarzana ke anusAra karmendriyoM kA antarbhAva sparzendriya meM hI ho jAtA hai| -sampAdaka Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 172 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : navama khaNDa sakAma hote haiM, ve apane apUrNadharma dvArA kAma aura artha kI prApti karate haiM aura jo sAdhaka niSkAma hote haiM ve apane pUrNadharma dvArA mokSa kI prApti karate haiN| anya zabdoM meM yaha bhI kaha sakate haiM ki sakAma sAdhaka preyapaMthI yAnI bhogapaMtha kA pravAsI hotA hai aura niSkAma sAdhaka zreyapaMthI yAnI yogapaMtha kA pravAsI hotA hai| isa prakAra yoga ke do adhikArI haiM-saMsArI evaM sNnyaasii| jaba taka bhoga kA AkarSaNa vinaSTa nahIM hotA taba taka sAdhaka zreyapaMtha kA pravAsI nahIM bana sktaa| 3. yoga ke prakAra _ manuSya ko bandhana aura mukti ke duHkha-sukha kI sAmAnya anubhUti to nirantara hI hotI rahatI hai| vaha jAgratAvasthA meM viSayoM ke samparka meM AtA hai, phalataH usake mana meM sukha-duHkha kA AvirbhAva aura tirobhAva hotA rahatA hai / suSuptAvasthA meM viSayoM kA samparka nahIM raha pAtA isase usako usameM sukha-duHkha kA abhAva pratIta hotA hai| yaha to usake nitya ke anubhava kA vRttAnta hai| isase vaha saralatApUrvaka anumAna kara sakatA hai ki mana kI antarmukhatA hI sukha, zAnti aura mukti kA amogha upAya hai| cittavRtti kA nirodha arthAt nirbIja samAdhi vizva ke samasta yogoM kA antima pariNAma-pUrNavirAma hai / jisa yoga meM indriyanigraha athavA manonigraha nahIM hai usako yoga kahanA bhramaNA hI hai| Izvara sanAtana hai, ata: usakI prApti kA yoga bhI sanAtana hai| sanAtana yAnI avinAzI, amara athavA zAzvata / yoga hI vizvadharma, Izadharma, mAnavadharma, sarvadharma, satyadharma athavA sanAtanadharma hai / yoga ke prakAra nahIM ho sakate kintu manuSya meM prakRtibheda, sAdhanabheda, sAdhanAbheda ityAdi asaMkhya bheda hote haiM / isa prayojana se yoga meM bhI bhedoM kI bhrAnti hone lagatI hai| prakRti triguNamayI hone se sAdhakoM meM koI sAttvika, koI sAttvika-rAjasI, koI rAjasI-tAmasI to koI tAmasI hotA hai, phalataH tarkapradhAna sAdhaka jJAnayoga, bhAvapradhAna sAdhaka bhaktiyoga aura karmapradhAna sAdhaka karmayoga kI sAdhanA karatA hai| zrImadbhAgavata meM zrIkRSNa ne uddhava se kahA hai-"maiMne zreya sAdhanA ke lie jJAnayoga, karmayoga evaM bhaktiyoga-isa prakAra tIna upAyoM kA upadeza kiyA hai| ina upAyoM ke atirikta merI prApti kA anya eka bhI upAya nahIM hai|" yogavAsiSTha meM kahA gayA hai-"yogarUpa pakSI ke jJAna aura bhaktirUpa do paMkha haiN| unake binA vaha vyoma vihAra nahIM kara sakatA hai|" binA jJAna ke karma-bhakti, binA karma ke jJAna-bhakti aura binA bhakti ke jJAna-karma viphala hI hote haiN| jJAnI jJAna ko hI pradhAnatA pradAna karatA hai aura karma evaM bhakti ko gauNa mAnatA hai, yogI karma ko pradhAnatA pradAna karatA hai aura jJAna evaM bhakti ko gauNa mAnatA hai tathA bhakta bhakti ko hI pradhAnatA pradAna karatA hai aura jJAna evaM karma ko gauNa mAnatA hai| isa tathya ko adhika spaSTa karane ke lie yaha kaha sakate haiM ki jJAnayoga meM jJAna senApati aura karma evaM bhakti sainika, karmayoga meM karma senApati aura jJAna evaM bhakti sainika tathA bhaktiyoga meM bhakti senApati aura jJAna evaM karma sainika haiN| yoga eka hI hai, parantu usake sAdhana asaMkhya haiM / isa prayojana ke sAdhanoM kI dRSTi ke kAraNa eka hI yoga ke agaNita nAma saMprApta hote haiN| brahmayoga, akSarabrahmayoga, zabdayoga, jJAnayoga, sAMkhyayoga, rAjayoga, pUrvayoga, aSTAMgayoga, amanaskayoga, asaMprajJAtayoga, nirbIjayoga, nirvikalpayoga, acetanasamAdhi, manonigraha ityAdi nAma jJAnayoga ke paryAya haiN| saMnyAsayoga, vRddhiyoga, saMprajJAtayoga, savikalpayoga, haThayoga, haMsayoga, siddhayoga, kriyAyoga, tArakayoga, prANopAsanA, sahajayoga, zaktipAta, tantrayoga, binduyoga, zivayoga, zaktiyoga, kuNDalinIyoga, pAzupatayoga, karmayoga, niSkAmakarmayoga, indriyanigraha ityAdi nAma karmayoga ke paryAya haiN| karmasamarpaNa yoga, cetanasamAdhi, mahAbhAva, bhaktiyoga, premayoga, prapattiyoga, zaraNAgatiyoga, IzvarapraNidhAna, anugrahayoga, mantrayoga, nAdayoga, surata-zabda-yoga, layayoga, japayoga ityAdi nAma bhaktiyoga ke paryAya haiN| isa prakAra 'yoga' zabda meM samasta yogoM kA samAveza ho jAtA hai| karmayoga prathama sopAna aura jJAnayoga antima sopAna hai| jaba taka indriyanigraha nahIM ho pAtA arthAt indriyA~ antarmukha nahIM hotIM, taba taka manonigraha nahIM kiyA jA sktaa| yadi indriyanigraha kiye binA hI manonigraha kA abhyAsa kiyA jAtA hai to mana ke vikSepoM aura jJAnendriyoM ke maloM kA pratikAra karane meM hI samaya kA apavyaya hotA rahatA hai| Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuNDalinI yoga : eka vizleSaNa sAdhanA hotI hI nhiiN| ataeva sAdhaka ko sarvaprathama indriyanigraha karanA cAhie, tatpazcAt manonigraha / indriyanigraha ko pUrvayoga aura manonigraha ko uttarayoga kahate haiN| pUrvottara yogoM ko yoga kI hI do avasthAe~ mAnanA caahie| yogadarzana sAMkhyadarzana kA anusaraNa karatA hai, ata: vaha jJAnazAstra hai, Izvara kA pratipAdana karatA hai, ataH vaha bhaktizAstra hai, aSTAMga karmoM kA upadeza karatA hai, ataH vaha yogazAstra bhI hai| vedoM meM tIna kANDa haiM-jJAnakANDa, karmakANDa aura upaasnaakaanndd| inameM karmakANDa kA pratipAdana karane vAle upaniSadoM meM karmayoga kI vistArapUrvaka samIkSA kI gayI hai| karmayoga, kriyAyoga, sabIjayoga, saMprajJAtayoga, savikalpayoga athavA cetanasamAdhi samAnArthaka haiM / zANDilya, maNDalabrAhmaNa, varAha, jAbAla, dhyAnabindu, yoga cUDAmaNi, yogazikhopaniSada, zvetAzvatara, saubhAgyalakSmI, yogakuNDalI, ityAdi aneka upaniSadoM meM karmayoga kA upadeza kiyA gayA hai| karmayoga ke svatantra zAstra bhI haiM--yogiyAjJavalkya, gheraNDasaMhitA, zivasaMhitA, gorakSapaddhati, haThayoga pradIpikA, siddhasiddhAMtapaddhati, yogabIja, amanaskayoga ityaadi| jJAnakANDa ke upaniSadoM meM jJAnayoga kI vistArapUrvaka carcA hai| jJAnayoga, nirbIjayoga, asaMprajJAtayoga, nirvikalpayoga athavA acetanasamAdhi samAnArthaka haiN| IzAvAsya, kena, kaTha, prazna, muNDaka, mANDukya, aitareya, taittarIya, chAMdogya, zvetAzvatara ityAdi aneka upaniSadoM meM jJAnayoga kA upadeza kiyA gayA hai| yahA~ yaha bhUlanA nahIM cAhie ki karmayoga kI siddhi ke pazcAta hI jJAnayoga kI upAsanA kI jA sakatI hai / 12 upAsanAkANDa ke upaniSadoM meM bhaktiyoga kI vistRta carcA kI gaI hai / upAsanA, sabIjayoga, samprajJAtayoga, savikalpasamAdhi, mahAbhAva ityAdi zabda samAnArthaka haiN| jisa prakAra karmayoga meM niSkAmakarma hai usI prakAra bhaktiyoga meM bhI prabhuprItyarthakarma-tadarthakarma hai, ataH karmayoga ke upaniSad bhaktiyoga ke hI upaniSad haiM / bhaktiyoga yAnI sezvarasAMkhya-IzvaravAda / 'yogadarzana' sezvarasAMkhya kA samarthana karatA hai; ataH vaha sezvarasAMkhya zAstra hai / aThAraha purANa / usake anugAmI haiN| unameM bhI tInoM kANDoM kI vicAraNA kI gayI hai| yogazAstroM meM kahIM-kahIM trividha yoga kA nirdeza kiyA hai-(1) ANavayoga, (2) zAktayoga, aura (3) shaaNbhvyog| inameM se ANavayoga meM aSTAMgayoga ke Asana, prANAyAma, mudrA, pratyAhArAdi hote haiN| usakA pradhAna uddezya indriyanigraha hI hotA hai, isalie isameM indriyA~, prANa, mana, buddhi ityAdi kA avalambana liyA jAtA hai| kuNDalinI zakti jAgane ke pazcAt vahI ANavayoga zAktayoga kA svarUpa dhAraNa kara letA hai aura Age calakara zAktayoga bhI zAMbhavayoga kA svarUpa dhAraNa kara letA hai| isase yaha siddha hotA hai ki yoga eka hai kintu usakI avasthAe~ tIna haiN| 4. samasta yogoM kA AdhAra kuNDalinI jo sAdhaka preyArthI nahIM hai parantu zreyArthI hai usako zreya kI siddhi ke lie kuNDalinI ko jagAnA pdd'egaa| kuNDalinI ko jagAye binA iSTasiddhi asambhava hai, kyoMki samasta yogoM kA AdhAra kuNDalinI hai| vahI yoga kA pravezadvAra hai, usake binA samasta upAya nirarthaka haiN| jJAna, bhakti evaM yoga ke vividha sAdhanoM ke anuSThAnoM kA zubhaphala eka hI hai, kuNDalinI kI jAgRti / mokSa ke banda dvAroM ke madhya meM eka vilakSaNa tAlA hai| vaha binA kuJjI ke nahIM khulatA / usakI kuJjI bhI sabake lie sulabha nahIM hai / usa kujI kA nAma hai kunnddlinii|4 manuSya ke zarIra meM kanda ke UrdhvabhAga meM yaha sarpAkAra kuNDalinI suSumnA ke mArga ko rokakara kuNDalI lagAkara soI huI hai| isa kAraNa usa mArga para koI yAtrA nahIM kara sakatA / saMsArI sAdhaka usakA Azraya lekara bhoga bhogate haiM, pariNAmata: ve bandhana se ba~dhate haiM aura saMnyAsI sAdhaka usakA Azraya lekara yoga-sAdhanA karate haiM, pariNAmataH ve mukti prApta karate haiN| 11 adhogAmI zukra roga, vRddhAvasthA, mRtyu aura ajJAna kA kAraNa hai aura UrdhvagAmI zukra Arogya, yuvAvasthA, amaratA aura jJAna kA kAraNa hai / isIlie zrIkRSNa ne kAma ko jJAnI kA zatru kahakara arjuna ko UrdhvaretA banane kA Adeza diyA hai|" kuNDalinI ko jagAne kA sAhasa koI biralA yogI hI kara sakatA hai| sAmAnya sAdhakoM se yaha kArya nahIM ho pAtA / unake lie yaha kArya azakya hI hai| siddhiyoM ke upAsaka to kuNDalinI ko dUra se hI vandana karake vApasa lauTa jAte haiM / hama kuNDalinI ko jAnate haiM-aisA pralApa karane vAle sAdhaka sahasroM kI saMkhyA meM haiM, parantu unameM se eka bhI sAdhaka kuNDalinI ko yathArtha rUpa meM nahIM phcaantaa| jo kuNDalinI ko jAnatA hai, vaha yoga ko jAnatA hai, yaha zAstrabacana mithyA nahIM hai| prANotthAna bhinna hai aura kuNDalinI kI jAgRti bhinna hai| hA~, yaha satya hai ki prANotthAna dvArA Asana, mudrA, prANAyAma, dhyAna, ityAdi apane Apa hote haiM, tathApi unake dvArA cakroM aura granthiyoM kA bhedana nahIM hotA Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Th . 174 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : navama khaNDa tathA tana-mana kI vizuddhi bhI nahIM hotii| yaha kArya to prANotthAna dvArA jaba kuNDalinI jAgrata hotI hai tabhI hotA hai| prANotthAna nirdoSa aura prazaMsanIya hI hai, kyoMki isake binA kuNDalinI ko jAgrata karane kA anya koI bhI upAya nahIM hai| janmAndha ko raMga-paricaya dene kA aura pUrNa badhira ko svara-paricaya dene kA kArya jitanA kaThina hai usakI apekSA anekagunA kaThina kArya ayogI ko kuNDalinI kA paricaya dene kA hai| kuNDalinI ke aneka svarUpa haiM, tathApi ina samasta svarUpoM kA samAveza usake sthUla evaM sUkSma-ina do svarUpoM meM kiyA jA sakatA hai| sthUlakuNDalinI kA sthAna zarIra meM mUlAdhAra aura svAdhiSThAna cakra kI sImA meM Adhunika zarIravijJAna ke anusAra visarjanatantra aura prajananatantra kI sImA meM AyA huA hai| usake dvArA sabIja samAdhi siddha hotI hai| sUkSmakuNDalinI zakti athavA prANarUpa hai / usake dvArA nirbIja samAdhi siddha hotI hai| yogajJa sthUlakuNDalinI ke rUpa meM ziva kI aura sUkSmakuNDalinI ke rUpa meM zakti kI bhAvanA karate haiM, isa prayojana se unake saMyukta svarUpa ko ardhanArIzvara bhI kahA jAtA hai / ziva ke Abhyantara zakti aura zakti ke Abhyantara ziva haiN| donoM meM candra-candrikA sambandha hai / prasAra meM zakti aura saMkoca meM ziva dikhAyI dete haiN| jaba gurukRpA dvArA kuNDalinI jAgrata hotI hai taba zarIrastha cakroM evaM granthiyoM kA bhedana hotA hai|" yahA~ eka bAta ullekhanIya hai ki indriyanigraha meM hone vAlI svAbhAvika zArIrika kriyAe~ karmayoga kI paribhASA meM 'kriyAyoga' kahalAtI haiN| isameM karmadRSTi kI pradhAnatA hone se kuNDalinI kA svarUpa karmadRSTi se abhivyakta kiyA jAtA hai| vahI kriyAyoga bhaktiyoga kI paribhASA meM 'bhagavAna kI lIlA' kahalAtA hai| isameM bhAvadRSTi kI pradhAnatA hone se kuNDalinI ko ArAdhya deva athavA devI ke svarUpa meM svIkRta kiyA jAtA hai| bhAva dvArA saba kucha prApta hotA hai, bhAva dvArA devadarzana hotA hai aura bhAva dvArA hI sarvottama jJAna kI upalabdhi hotI hai / 20 "agaNita japa se, homa se aura kAyA ko atyanta kaSTa dene se kucha bhI prApta nahIM hotA hai, kyoMki binA bhAva ke deva, yantra aura mantra phala pradAna nahIM karate haiM / "21 vahI kriyAyoga athavA bhagavAna kI lIlA jJAnayoga kI paribhASA meM "prakRti kI lIlA" hai| isameM tattvadRSTi kI pradhAnatA hone se kuNDalinI ko tattva ke rUpa meM svIkRta kiyA jAtA hai / 5. adhomukhI evaM UrdhvamukhI kuNDalinI __ kuNDalinI ke do bheda haiM-supta evaM jAgrata / jaba taka manuSya-zarIra meM kuNDalinI supta rahatI hai taba taka ajJAna kA ghora andhakAra vinaSTa nahIM hotA, satya kA sAkSAtkAra nahIM hotA aura janma-mRtyu kA bandhana kaTakara amaratva kI upalabdhi bhI nahIM hotii| mUlAdhArastha adhomukhI kuNDalinI ko 'adhaHzakti' bhI kahate haiN| asaMkhya sAdhaka vividha yogoM ke vividha anuSThAna dvArA isa "kAmapITha" bhUmikA meM praviSTa to ho jAte haiM kintu unako usake yathArtha svarUpa kA bodha na hone se vaha unake patana kA kAraNa bana jAtI hai| yaha bhUmikA vAmamArga kA udgama sthAna hai| adhomukhI kuNDalinI ko jagAnA sAdhAraNa kArya hai, kintu usako UrdhvamukhI banAnA asAdhAraNa kArya hai| isameM satata sAdhanA kI AvazyakatA rahatI hai| kuNDalinI ko uttejita karane ke bAda nirbala sAdhaka bhayabhIta ho jAtA hai, kyoMki usake yogamArga meM viSayavAsanA kA mahAsAgara umar3a AtA hai| usako pAra karanA yAnI vIrya ko UrdhvagAmI banAkara UrdhvaretA bananA, yaha mahAbhArata yuddha se bhI adhika kaThina hai| mUlAdhAra aura svAdhiSThAna cakra ko bhedane para hI yoga meM praveza hotA hai / ye donoM cakra bhoga-kendra bhI haiM aura yoga-kendra bhii| jaise sIr3hI patana-utthAna kA kAraNa hai vaise ye donoM cakra bhI patana-utthAna ke kAraNa haiN| jaba taka pUrvayoga, tArakayoga, samprajJAtayoga, sabIjayoga, savikalpayoga athavA indriyanigraha siddha nahIM hotA, taba taka bhoga-kendra meM hI nirantara kriyA calatI rahatI hai, phalataH vahI dhyAna kA madhyabindu banA rahatA hai / jaba prANa apAna para vijaya pA letA hai aura AjJAcakra dhyAna kA bindu bana jAtA hai taba usa UrdhvaretA yogI ko yogAgnimaya deha, RtaMbharA prajJA aura uttara yoga, amanaskayoga, rAjayoga, asaMprajJAtayoga, nirbIjayoga, nirvikalpayoga, athavA manonigraha kI upalabdhi hotI hai / tantra meM kahA hai-yogI manuSya nahIM, Izvara hI hai / 22 zivajI UrdhvaretA haiM, ataH unakA pratIka UrdhvaliMga hai| liMga ke pUrva meM zakti hotI hai aura uttara meM kUrma / zakti lakSya kA aura kUrma saMyama kA pratIka hai| zrI kRSNa bhI UrdhvaretA haiM, ve kAliyanAga ke phana para jisa mudrA meM khar3e haiM usako AkarSaNImudrA, mohanamudrA, vaiSNavI mudrA, yonimudrA athavA lopAmudrA kahate haiN| zrIkRSNa ke karakamaloM meM vaMzI hai, vaha anAhatanAda kI dyotaka hai|| nAbhistha madhyamA kuNDalinI bodharUpa hotI hai| usa bhUmikA meM sAdhaka ke vairAgya kI vRddhi hotI hai aura 00 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuNDalinI yoga : eka vizleSaNa 175 . RA sattvaguNa samRddha hone se usake antaHkaraNa meM jJAna ke nirjhara jharane lagate haiN| anta meM vaha zakti UrdhvagAminI banakara sahasrAra meM pahu~ca jAtI hai aura yogI saMsAra-bandhana se vimukta ho jAtA hai| adhaHzakti meM adhaHzaktipAta aura UrdhvagAminI zakti meM UrvazaktipAta hotA hai| 6. kuNDalinI kI jAgaraNavidhi bhArata meM jJAna, karma evaM bhakti ke sAmAnya sAdhana to sahasroM varSa se lokasamAja meM pracalita haiN| unameM se kisI eka sAdhana kA zraddhApUrvaka anuSThAna karane se supta kuNDalinI jAgrata ho jAtI hai| yaha bhAratIya dharmoM kI advitIya viziSTatA hai| bhogecchuka saMsArI kI sakAma-sAdhanA kA mArga bhinna hai aura yogecchuka saMnyAsI kI niSkAma-sAdhanA kA mArga bhinna hai| sakAma sAdhaka meM siddhiyoM kI kAmanA hotI hai, ataH usake antaHkaraNa meM vikSepa kA kAraNa surakSita rahane se cittavRttiyoM kA sampUrNa nirodha nahIM ho pAtA aura niSkAma sAdhaka meM kevala zaraNAgati athavA mokSa kI bhAvanA hotI hai, ataH usake antaHkaraNa meM vikSepa kA kAraNa na rahane se cittavRttiyoM kA sampUrNa nirodha ho sakatA hai| sakAma sAdhanA meM saMsArI sAdhaka ko yathAzakti saMyama-brahmacarya kA pAlana karanA par3atA hai aura niSkAma sAdhanA meM saMnyAsI sAdhaka ko UrdhvaretA banane ke lie AtmasamarpaNa karanA par3atA hai arthAt AtmA se viSaya-vikAroM ko pUrNa rUpa se nikAlanA par3atA hai / ina jJAna, karma evaM bhakti ke pracalita sAdhanoM kI dUsarI vizeSatA yaha hai ki unake anuSThAna dvArA kuNDalinI jAgrata to ho hI jAtI hai kintu usakA vega sahya hotA hai, phalataH jaisA anuSThita sAdhana, jaisA adhikArI aura jaisI paristhiti vaisA prayatna karane meM suvidhA hotI hai| mokSaprApti kI icchA na ho aura pAtratA bhI na ho tathApi zaktipAta kI dIkSA lekara jo sAdhaka bhautika siddhiyoM ko prApta karane ke lie sAdhanA karatA hai vaha bahuta bar3e bhrama meM par3A huA hai| usako yaha jJAta nahIM hai ki zaktipAta kI dIkSA saMnyasta dIkSA hI hai, mokSayAtrA hai| isameM to saMprApta siddhiyoM ko bhI zrIhari athavA zrI gurucaraNoM meM samarpita karanA par3atA hai| dUsare zabdoM meM, vaha ina siddhiyoM ko apane svArtha ke lie upayoga nahIM krtaa| sakAma sAdhanA ke anuSThAna se sAdhaka ko Arambha meM bhautika siddhiyA~ prApta hotI haiN| isase usake antaHkaraNa meM zraddhA-bhakti kA abhyudaya hotA hai aura dharmabhAvanA susthira hotI hai, pariNAmataH usako sakAma karmoM kI tucchatA aura niSkAma karmoM kI mahattA avagata hotI hai| niSkAma mArga ke sAdhaka ko Arambha aura madhya meM AdhyAtmika siddhiyA~ upalabdha hotI haiM, isase vaha vairAgyasampanna hotA jAtA hai aura usako dhIre-dhIre vizva kI vismRti hotI jAtI hai| jJAnamArgI saMnyAsI sAdhaka araNya meM rahakara zAstrAdhyayana aura nirantara zAstracintana karatA rahatA hai / itanA hI nahIM, jJAnaprApti ke lie viveka, vairAgya, SaTasaMpatti aura mamakSatA ke prati bhI nirantara abhimukha rahatA hai jisase usakA uttarapatha nirvighna hotA jAtA hai aura anta meM vaha usakA adhikArI bana jAtA hai| jJAnamArgI saMsArI sAdhaka bhI nagara meM rahakara yathAsambhava zAstrAdhyayana evaM yathAsambhava zAstracintana karatA rahatA hai| itanA hI nahIM, jJAnaprApti ke lie yathAsambhava viveka, vairAgya, SaTsampatti aura mumukSutA ke prati abhimukha rahane kA AyAsa bhI karatA rahatA hai, jisase vaha saMnyAsa athavA pravrajyA kA adhikArI bana jAtA hai|| - yogamArgI saMnyAsI sAdhaka tapovana meM rahakara yogopAsanA, zAstrAdhyayana, zAstracintana aura yama-niyama kA paripAlana karatA rahatA hai / phalataH usake antaHkaraNa meM jJAna-vairAgya kI vRddhi hotI hai aura usako AdhyAtmika siddhiyoM kI saMprApti bhI hotI hai / isa prakAra vaha apane uttarapatha ko prazasta banAtA rahatA hai / jJAna, bhakti athavA karmayoga ho athavA unake antargata Ane vAlA koI bhI yoga ho, usakI siddhi ke lie sAdhaka ko kuNDalinI zakti jAgrata karanI hI par3atI hai| yogamArgI evaM bhaktimArgI sAdhaka nimnokta sAdhanoM ke anuSThAna dvArA kuNDalinI ko jagA sakate haiN| 1. kevala siddhAsana kA niyamita abhyAsa karane se kuNDalinI zakti jAgrata ho jAtI hai / yogI loga zarIrastha cakroM ko zaktikendra yA nAr3I kendra kahate haiN| unameM pradhAna sAta cakra-mUlAdhAra, svAdhiSThAna, maNipUra, anAhata, vizuddha, AjJA, sahasrAra aura gauNa do cakra-somacakra tathA manazcakra--athavA inase bhI adhika gauNa cakra-vyoma cakra, lalanAcakrAdi-mAnate haiN| yadyapi unake sthAna zarIra ke pRSThavaMza meM haiM tathApi una Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 176 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : navama khaNDa sabakA vistAra apane-apane pUrvabhAgoM meM bhI hai| siddhAsana ke abhyAsa dvArA mUlAdhAra cakra kA bhedana hone lagatA hai| tatpazcAt kramazaH zeSa cakroM kA bhI bhedana hotA hai / abhyAsa dvArA mUlAdhAra cakra meM yogAgni prajvalita hone se kuNDalinI jAgrata ho jAtI hai| vividha AsanoM ke niyamita abhyAsa dvArA bhI yahI pariNAma AtA hai| pratyeka Asana kA sambandha kisI na kisI cakra ke sAtha hotA hI hai| udAharaNArtha, jinameM pASNi dvArA gudA kA madhyabhAga pIr3ita kiyA jAtA hai aise mUlabandhAsana, vIrAsana, ardhamatsyendrAsana, vRSAsana, pArvAsanAdi-AsanoM kA sambandha mUlAdhAra cakra ke sAtha hotA hai| jinameM pANiyoM dvArA gudA aura upastha kA madhyavartI bhAga dabAyA jAtA hai aise -siddhAsana, siMhAsana, muktAsana, dhIrAsana, khaMjanAsana, kUrmAsana, gomukhAsanAdi-AsanoM kA sambandha svAdhiSThAna cakra ke sAtha hotA hai| jinameM udara ko sikor3A jAtA hai athavA phulAyA jAtA hai aise-pazcimottAnAsana, bhUnamanapadmAsana, pavanamuktAsana, pRSThAsana, uttAnapAdAsana, karNapIr3anAsana, suptadvipAdazirAsana, halAsanAdi-AsanoM kA sambandha maNipUracakra ke sAtha hotA hai / jinameM vakSa ko dabAyA jAtA hai athavA kuMbhaka karake usako phulAyA jAtA hai aise-sarvAMgAsana, halAsana, karNapIDanAsana, suptadvipAdazirAsana, suptaekapAdazirAsanAdi-AsanoM kA sambandha vizuddha cakra ke sAtha hotA hai| jinameM dRSTi ko apane Apa sthira kiyA jAtA hai aise-mUlabandhAsana, vajrAsanAdi AsanoM kA sambandha AjJAcakra ke sAtha hotA hai| 2. yogokta dasa mudrAoM meM se kisI eka mudrA kA yA isase adhika mudrAoM kA niyamita abhyAsa karane se bhI kuNDalinI zakti jAgrata ho jAtI hai| mulabandhamudrA, uDDIyAnabandhamudrA, zakticAlanamudrA, jAlaMdharabandhamudrA, mahAvedhamudrA, mahAmudrA, mahAbandhamudrA, viparItakaraNImudrA, bajrolImudrA aura khecarImudrA-ye dasa mudrAe~ yoga kI amara anubhUtiyA~ haiM / ucca kakSA ke sabIja yogasAdhaka ko yoga kI samyak sAdhanA dvArA una mudrAoM kA sAkSAtkAra hotA hai / mudrA Asana kA vikasita svarUpa hai| AsanoM meM indriyoM kI pradhAnatA aura prANa kI gauNatA hotI hai| isase viparIta, mudrAoM meM indriyoM kI gauNatA aura prANa kI pradhAnatA hotI hai| eka hI mudrA vividha AsanoM meM kI jA sakatI hai, ataH siddha hotA hai ki Asana gauNa aura prANaprakriyA pradhAna hai, itanA hI nahIM, eka hI Asana meM eka sAtha ekAdhika mudrAe~ bhI kI jA sakatI haiN| sAmAnya mudrAeM asaMkhya haiN| inameM upayaMkta dasa mudrAe~ pradhAna haiN| inakA sambandha bhI cakroM ke sAtha jur3A huA hai| (1) mahAmudrA-bhUmi para baiThakara dakSiNapAda ko lambA karanA tadanantara vAmapAda ko mor3akara usakI pANi dvArA sIvanI ko dRr3hatApUrvaka dabAnA / pazcAt donoM hAthoM dvArA pAda ke paMjoM ko pakar3anA aura nAsikA ke donoM chidroM dvArA Abhyantara kuMbhaka krnaa| anta meM jAlaMdharabandha bA~dhakara aura zarIra ko nIce kI ora jhukAkara mastaka ko ghuTane para rakhanA, isako 'mahAmudrA' kahate haiN| vAmapAda ke sthAna para dakSiNapAda kA upayoga karake usakA dUsarA prakAra bhI banAnA / isa mudrA kA sambandha mUlAdhAra cakra ke sAtha hai| jaba yaha siddha ho jAtI hai taba isakA sambandha sahasrAra ke sAtha ho jAtA hai| (2) mUlabandhamudrA-bhUmi para baiThakara dakSiNapAda kI pASNi dvArA sIvanI ko dabAkara vAmapAda kI pASNi ko liMga ke mUla para sthApita karanA, tadanantara gudA ko saMkocakara tathA nAbhi ko merudaNDa kI ora balapUrvaka AkRSTa karake apAnavAyu ko Upara car3hAnA, isako 'mUlabandhamudrA' kahate haiM / isa mudrA kA sambandha mUlAdhAra cakra ke sAtha hai| (3) zakticAlanamudrA-zakticAlanamudrA samasta mudrAoM kI jananI hai aura yoga kA parama rahasya hai, phalataH usako gupta hI rakhA jAtA hai| guru svayaM usakI zikSA kevala vairAgyasampanna zreSTha ziSya ko hI detA hai, aura kisI ko nhiiN| isakA sAmAnya saMketa isa prakAra hai siddhAsana para ArUr3ha hokara dakSiNa hAtha kI muTThI dvArA nAbhi ke nimna bhAga meM AyI huI kuNDalinI ko dabAnA / pazcAt prANa dvArA apAna ko kramaza: maNipUra, anAhata, vizuddha, AjJA, sahasrAra ityAdi Urdhva cakroM meM cddh'aanaa| yahA~ yaha smaraNIya hai ki jaba taka apAna nirbala nahIM ho pAtA taba taka prANa usako Upara ke cakroM meM nahIM le jA sakatA, ataH prANa-apAna kA saMgharSa kAphI samaya taka calatA hai| anta meM jaba prANa prabala banatA hai taba parAjita apAna Upara ke cakroM meM car3hane lagatA hai| 00 . Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuNDalinI yoga : eka vizleSaNa 177 . uparyukta bhUmikA meM prANa supta kuNDalinI ko bAra-bAra jagAtA hai, kintu vaha prANa ko bAra-bAra parAjita karake punaH so jAtI hai| jaba prANa vijaya prApta karatA hai, taba kuNDalinI UrdhvamukhI hokara sAdhaka ko sabIjasamAdhi prApta karane meM sahAyatA pradAna karatI hai aura suSumnA ke mukha para se khisaka jAtI hai| tadanantara yonimudrA kI bArI AtI hai| binA zakticAlanamudrA ke khecarImudrA aura yonimudrA siddha nahIM hotii| isa mudrA kA sambandha svAdhiSThAna cakra ke sAtha hai / anta meM jaba vaha siddha ho jAtI hai taba usakA sambandha sahasrAra ke sAtha ho jAtA hai| (4) mahAbandhamudrA-siddhAsana athavA muktAsana bA~dhanA arthAt dakSiNapAda ko mor3akara usakI pASNi dvArA sIvanI ko dabAnA, aura vAmapAda ko mor3akara usakI pANi dvArA liMgamUla ko dabAnA, tadanantara tribandhasahita prANAyAma kA abhyAsa karanA isako 'mahAbandhamudrA' kahate haiN| isa mahAbandhamudrA meM jo prANAyAma kiyA jAtA hai usakI saMjJA sagarbha athavA sabIja prANAyAma hai| isa bhUmikA meM sAdhaka prANAyAmasahita zakticAlanamudrA, khecarImudrA, mUlabandhamudrA, uDDIyAnabandhamudrA aura jAlaMdharamudrA kA svAbhAvika abhyAsa karatA hai, phalataH vaha bindu ko kucha aMzoM meM jIta sakatA hai| isa mudrA kA sambandha mUlAdhAra evaM sahasrAracakra ke sAtha hai| yaha mahAbandhamudrA sabIja samAdhi kI upAntya bhUmikA meM hotI hai| Arambha kA sAdhaka usakI samyak sAdhanA nahIM kara pAtA / usake lie yaha mudrA nirupayogI hai| (5) uDDIyAnabandhamudrA-dIrgha recaka karake nAbhi ke Upara-nIce ke bhAgoM ko merudaNDa kI ora AkRSTa karanA, usako 'uDDIyAnabandhamudrA' kahate haiM / mUlabandhamudrA, uDDIyAnabandhamudrA aura jAlaMdharamudrA-ye tInoM mudrAe~ sarvaprathama siddhAsana kA Azraya lekara siddha kI jAtI haiM / tadanantara unako kisI bhI Asana meM kiyA jA sakatA hai| jaba ina tIna mudrAoM ko kramaza: eka sAtha kiyA jAtA hai, taba usa avasthA ko 'tribandha' kahate haiN| yaha tribandha hI tantroM kI bhAvamayI bhASA meM zivajI athavA bhagavatI zakti kA 'trizUla' hai| isa tribandha dvArA jaba jihvAbandhamudrA-khecarImudrA siddha ho jAtI hai, taba tribandha goNa ho jAte haiN| sAmAnya sAdhakoM ko ina mudrAoM kA abhyAsa prANAyAma kA uttama abhyAsa karake hI karanA caahie| isa mudrA kA sambandha maNipUra evaM sahasrAracakra ke sAtha hai| (6) jAlaMdharabandhamudrA-kaNTha ko sikor3akara mastaka ko nIce kI ora jhukAnA aura Thor3I ko vakSa para dRr3hatApUrvaka dabAnA usako 'jAlaMdharabandhamudrA' kahate haiN| yaha mudrA kisI bhI Asana meM pUraka athavA recaka ke anta meM kI jAtI hai / pUraka ke anta meM antaHkumbhaka aura recaka ke anta meM bAhyakumbhaka kiyA jAtA hai| isa mudrA ke abhyAsa se prANa pazcimamadhyamArga kA pravAsI banakara anta meM sahasrAracakra meM susthira hotA hai| bhrAmarI evaM mUrchA nAmaka prANAyAma bhI isake abhyAsa dvArA siddha hote haiN| (7) viparItakaraNImudrA-lambe sokara recaka karate hue donoM bhujAoM ke bala zarIra kA kaTiparyanta kA bhAga UMcA karanA, vAma-dakSiNa hAthoM ke paMjoM se pRSTha bhAgoM ko pakar3akara U~cA rakhanA aura dRSTi ko nAbhi kI dizA meM tathA citta ko maNipUracakra meM sthApita krnaa| anta meM recaka samApta hone para kumbhaka karanA--yaha 'viparItakaraNI mudrA' hai| . yaha viparItakaraNImudrA sarvAMgAsana se bahuta aMzoM meM samAna hai, parantu donoM meM viSamatA bhI hai| sarvAMgasana meM pA~va aura usake Upara ke zarIra ko samAntara rakhA jAtA hai, jabaki viparItakaraNImudrA meM kevala pAMva ko hI hAtha ke samAntara rakhA jAtA hai| sarvAMgAsana sirpha Asana hI hone se usameM koI vizeSa kriyA nahIM kI jAtI, parantu viparItakaraNI mudrA hone se usameM guhyAMga ko bAra-bAra bhItara sikor3A jAtA hai| "zivasaMhitA' meM zIrSAsana ko viparItakaraNI 31-yama- 2-niyama / 3-Asana 4-prANAyAma 45-pratyAhAra 6-dhAraNA 40-dhyAna A8-samAdhi -Izvarapada prApti Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 178 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : navama khaNDa kahA hai aura uparyukta prakriyA karane kA Adeza diyA hai| isase yaha phalita hotA hai ki viparItakaraNI mudrA kA vikasita rUpa zIrSAsana hai / vahI 'pUrNaviparItakaraNImudrA' hai| (8) khecarImudrA athavA jihvAbandhamudrA-Arambha kA sAmAnya sAdhaka isa khecarImudrA kA abhyAsa nahIM kara sktaa| hA~, jisa sAdhaka kA prANotthAna ho cukA hai aura jo zakticAlanamudrA kA uttamarIti se abhyAsa karatA hai vahI khecarImudrA ke nikaTa jA sakatA hai| khecarImudrA kisI bhI Asana meM kI jA sakatI hai| usameM kevala rasanA ko tAlu ke vivara meM Aye hue chidradazamadvAra meM praviSTa karake dRSTi ko bhUmadhya meM sthira karanA par3atA hai| jo sAdhaka yogazAstroM se khecarImudrA kA varNana par3hakara athavA asiddha guru ke upadeza dvArA rasanA ke zirAbandha ko kisI zastra dvArA kATakara khecarImudrA kA abhyAsa karatA hai vaha kadApi samAdhi siddha nahIM kara sakatA tathA usako kisI prakAra kI yogasiddhi bhI prApta nahIM hotii| AcAryAnugraha dvArA jisa sAdhaka kI kuNDalinI zakti jAgrata ho jAtI hai vahI khecarImudrA kA AviSkAra kara sakatA hai| Arambha meM yogAgni ke bala se rasanA ke nIce kA zirAbandha kaTatA hai| tatpazcAt cAlana aura dohana kI prAkRtika kriyAe~ gatizIla hotI haiN| anta meM rasanA kapAlakuhara-dazamadvAra meM * praveza karane ke lie prayAsa karatI hai aura usameM vijaya pA letI hai| jaba sabIja samAdhi ke anta meM vajrolI athavA yonimudrA kA AvirbhAva hotA hai taba rasanA meM zizna ke samAna prabala jAgRti AtI hai aura vaha apAna ko UrdhvagAmI banAkara brahmagranthi kA bhedana karatI hai, taptazcAta yogI UrdhvaretA banatA hai| khecarI kI siddhi ke anantara yogI ko amRtapAna kA zubhAvasara saMprApta hotA hai| pariNAmata: deha ke purAne paramANuoM kA vinAza hotA hai aura usake sthAna para nUtana paramANuoM kA sarjana hotA hai aura ve hI divyadeha kA nirmANa karate haiN| divyadeha kI prApti ke pazcAt hI nirbIja samAdhi ke mArga kA udghATana hotA hai| khecarImudrA kA sambandha mUlAdhAra, vizuddha evaM AjJAcakra ke sAtha hai| (6) mahAvedhamudrA-mahAbandhamudrA kI sthiti meM baiThie / tadanantara khecarI mudrA dvArA pUraka karake aura dRSTi ko dRr3hatApUrvaka bhrUmadhya meM sthApita karake mastaka ko AkAza kI ora U~cA rkhie| pazcAt donoM hAthoM ko phailAkara rakheM, zarIra ko Age jhukAveM aura anta meM donoM hAthoM kI hatheliyoM ko bhUmi para sthApita kreN| aisA karane para nitamba kucha Upara kI ora utthege| anta meM mUla sthiti meM A jAnA cAhie aura kisI bhI eka pArzva para hAtha kI muTThI se prahAra karanA caahie| jaba mUlabandhamudrA dvArA prANa-apAna kA aikya hotA hai taba plAvinI prANAyAma dvArA sAdhaka yogI ke donoM pAvoM meM vAyu bhara jAtI hai| usa samaya jaba vaha kisI bhI eka pArzva para hAtha kI muTThI se balapUrvaka prahAra karatA hai, taba tatkSaNa usake makha dvArA 'ha' jaisI garjanA svAbhAvika rIti se nikalatI hai| yahA~ yaha smaraNa rahe ki mahAmadrA, mahAbandhamudrA aura mahAvedhamudrA kA abhyAsa eka sAtha karanA par3atA hai| isa mudrA kA sambandha AjJAcakra ke sAtha hai| yaha mudrA bhI sabIja samAdhi kI antima bhUmikA meM hotI hai, ata: sAmAnya sAdhaka ke lie nirupayogI hai| (10) vajrolI athavA yonimudrA-mUtramArga ko nirmala karane ke lie rabar3a ke kaitheTara ko tela lagAkara liMga ke chidra meM dhIre-dhIre car3hAnA caahie| Arambha meM eka iMca, tadanantara kramaza: abhyAsa bar3hAte hue dasa se bAraha iMca taka car3hAnA caahie| isa kriyA kA uddezya kevala mUtramArga kI zuddhi hI hai| mUtramArga se dUdha car3hAnA aura strI-samAgama karake skhalita vIrya ko punaH AkarSita karane kI ceSTA karanA isakA nAma vajrolI nahIM hai| yaha eka bar3A bhArI bhrama hai / siddhAsana bAMdhakara aura prANApAna ko mastaka para car3hAkara vAma-dakSiNa netroM ko tarjanI aura madhyamA aMguliyoM se, vAma-dakSiNa kaNoM ko donoM aMgUThoM se, nAsikA ke vAma-dakSiNa chidroM ko donoM anAmikA aMguliyoM se aura donoM oSThoM ke vAma-dakSiNa bhAgoM ke donoM kaniSThikA aMguliyoM se dabAkara bhrUmadhya meM dRSTi aura cittavRtti ko sthira kare aura anta meM yonimudrA dvArA guhya ndriya ko bhItara sikodd'e| jaba taka yaha mudrA siddha nahIM ho pAtI yAnI vIrya UrdhvagAmI nahIM bana pAtA taba taka usake sAmarthya kI pratIti nahIM hotI / mUlabandha siddha hone para hI yonimudrA siddha hotI hai| prANApAna ke aikya ke lie yogI ko bhagIratha prayatna karanA par3atA hai| jo yogI yonimudrA siddha kara sakatA hai vahI sabIja samAdhi ko siddha karake yogAgnimaya divyadeha kI saMprApti kara sakatA hai| isa mudrA kA sambandha mUlAdhAra evaM sahasrAra cakra ke sAtha hai| yaha madrA sabIja Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuNDalinI yoga : eka vizleSaNa samAdhi kI antima bhUmikA meM hotI hai, ataH sAmAnya sAdhaka ke lie nirupayogI hai| hA~, isake dvArA pratyAhAra kA sAmAnya dhyAna kiyA jA sakatA hai / yadi yoga kI dRSTi se ina dasoM mudrAoM ko krama diyA jAye to vaha isa prakAra ho sakatA hai-mUlabandhamudrA, uDDIyAnabandhamudrA, jAlandharabandhamudrA, zakticAlanamudrA, khecarImudrA, viparItakaraNImudrA, mahAbandhamudrA, mahAmudrA, mahAvedhamudrA aura vajrolI athavA yonimudraa| uparyukta mudrAe~ paJca dhAraNAoM-pArthivIdhAraNA, AMbhasIdhAraNA, AgneyI athavA vaizvAnarI dhAraNA, vAyavI dhAraNA aura AkAzI athavA tattvarUpavatI dhAraNA-meM vibhakta ho jAtI haiN| bhUcarI, agocarI, cAcarI ityAdi paMca mudrAoM kA bhI inameM samAveza ho jAtA hai| inase atirikta anya mudrAe~ bhI haiM-tar3AgI, mAMDavI, zAMbhavI, nabhomudrA, azvinI, pAzinI, kAkI, mAtaMginI, bhujaMginI, saMkSobhiNI, drAvaNI, AkarSaNI, vazI, unmAda, mahAMkuza, mAnDUkI AvAhana ityAdi / AvAhana mudrA sthApana mudrA sannidhAna mudrA sanniropa mudrA avaguMThanamudrA aMjalImudrA astra mudrA visarjana mudrA saubhAgya mudrA parameSThimudrA pravacana mudrA surabhi mudrA 3. prANAyAma yoga kI kuJjI hai| anuloma-viloma prANAyAma kA niyamita abhyAsa karane se kuNDalinI zakti jAgrata ho jAtI hai| jIvita aura mRta zarIra meM kevala eka hI antara hotA hai, vaha yaha ki jIvita zarIra meM prANa hotA hai aura mRta zarIra meM prANa nahIM hotA, ata: siddha hotA hai ki zarIra meM prANa kA hI sarvocca sthAna hai| dUsare zabdoM meM yaha bhI kaha sakate haiM ki AtmA aura zarIra ke madhya meM prANa eka kar3I rUpa hotA hai| usa kar3I ke abhAva meM zarIra nizcetana zava ho jAtA hai| vizva kA koI bhI yoga kyoM na ho, isameM parokSa athavA aparokSa rIti se prANa hI kI upAsanA karanI par3egI tabhI cittavRttiyoM kA nirodha ho skegaa| pRthvI, jala, agni, vAyu aura AkAza-ye paMcamahAbhUta prakRti ke pradhAna tattva haiN| unameM se pRthvI sthUla hai, pRthvI se jala sUkSma, jala se agni, agni se vAyu aura vAyu se AkAza sUkSma hai / vAyu prakRti kA cauthA tattva hai, ataH usake nigraha se samasta tattvoM kI zIghra hI saMzuddhi hotI hai| ___jJAnamArgI sAdhaka bhI prANasaMyama ko atizaya mahatva dete haiN| vedoM aura upaniSadoM meM prANopAsanA kI bhUribhUri prazaMsA kI gayI hai| zaMkarAcAryajI ne bhI zvetAzvataropaniSad ke bhASya meM kahA hai-"prANApAna dvArA jisa sAdhaka ke pApa kSINa ho cuke haiM vahIM sAdhaka brahma meM sthira hotA hai| isalie sarvaprathama nAr3Izodhana karanA cAhie / tatpazcAt hI prANAyAma karane kI pAtratA AtI hai|" anta meM unhoMne maharSi yAjJavalkya ke vacanoM ko uddhRta kiyA hai-"recaka, pUraka aura kumbhaka ke krama se prANAyAma kA abhyAsa karanA caahie| prANa aura apAna kA saMyoga hI prANAyAma kahalAtA hai| he gArgi ! praNava trirUpa hai / isa recaka, pUraka aura kuMbhaka ko hI praNava samajha / "24 4. kevala pratyAhAra se bhI kuNDalinI jAgrata ho jAtI hai| jJAnendriyA~ pA~ca haiM, ataH pratyAhAra bhI pAMca prakAra ke ho sakate haiN| sAdhaka ko Arambha meM jisa jJAnendriya kA pratyAhAra adhika sarala evaM priya pratIta hotA ho usa jJAnendriya kA avalambana lene kI sampUrNa svatantratA hai| tatpazcAt usameM pragati hone para zeSa indriyoM ke pratyAhAra bhI apane Apa hone lgeNge| tadanantara krama kI samasyA upasthita nahIM hotii| mana jJAnendriyoM ke sAtha sambaddha rahatA hai, isalie usako sthira karane ke lie kisI bhI eka jJAnendriya kA Azraya lenA hI par3atA hai| bahirmukha mana ko antamukha banAne kA kArya sulabha ho jAya isalie jJAnendriyoM ko antarmukha banAnA par3atA hai| jisa jJAnendriya ko antarmukha banAne kI icchA ho usakA dvAra banda karanA caahie| isa prakAra dvAroM ko banda karake jo dhyAna kiyA jAtA hai use pratyAhAra kA dhyAna kahA jAtA hai| indriyoM ke dvAra banda kiye binA bhI pratyAhAra ho sakatA hai| aise pratyAhAra meM mana ko kisI bAhya padArtha para kendrita karanA par3atA hai| kintu isameM vaha bAhya vAtAvaraNa se adhika prabhAvita hotA hai, jisase pratyAhAra meM bAra-bAra vikSepa hotA hai| indriyoM ke dvAra banda karane kA prayojana itanA hI hotA hai ki indriyoM dvArA mana meM kSobha na ho| jaise ajJAta va sajJAta avasthA meM agni kA sparza hote hI vaha (Soday Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : navama khaNDa aMga usase dUra ho jAtA hai, usI prakAra avAMchanIya viSaya-sambandha ko rokane ke lie usa indriya ko sikor3A jAtA hai| pA~coM indriyoM ko sikor3ane ke pazcAt kisI mantra bIja athavA ArAdhya deva-guru ke bimba para mana ko lagAyA jAtA hai| mana ke usa bIja para sthira hone ke bAda pratyAhAra siddha hotA hai| pratyAhAra ko siddha kiye binA jo dhAraNA-dhyAna kiye jAte haiM ve AtmAhIna acetana zarIratulya haiN| aisI avasthA meM samAdhi kI to sambhAvanA hI nahIM hai| zabda, sparza, rUpa, rasa aura gandha-ina pA~ca viSayoM ke pRthak-pRthak athavA samUhagata pratyAhAra karate samaya kramaza: karNa, tvacA, netra, jihvA aura nAsikA ke dvAra banda athavA mukta rakhane par3ate haiN| (1) karNa kA pratyAhAra-karNa ke pratyAhAra meM netroM ke dvAra banda karane kI AvazyakatA nahIM hotI, kintu karNa indriya kA pratyAhAra uttama ho aura citta bhI bahirmukha na ho isalie netroM ke dvAra banda kiye jAte haiM / yadi eka indriya ke pratyAhAra meM dUsarI indriya kA pratyAhAra rAhAyaka banatA ho to usakI sahAyatA lene meM bhI kisI prakAra kA pratibandha nahIM hai| pratyAhAra ke samaya bAhya vAtAvaraNa meM uThane vAlI vividha dhvaniyoM dvArA aura dRSTigocara hone vAle vividha dRzyoM dvArA mana meM jitane vikSepa hote haiM utane vikSepa sparza, rasa aura gaMdha dvArA nahIM hote| ataH karNa aura netra ke pratyAhAra Arambha ke sAdhakoM ko sarala evaM priya pratIta hote haiN| ina donoM pratyAhAroM kI viziSTatA yaha hai ki inameM jisa indriya ke dvAroM ko banda rakhanA hotA hai, usa indriya ke dvAroM ko banda rakhakara gRhIta dhyAna meM Asana parivartana bhI kiyA jA sakatA hai / isa pratyAhAra meM mana ko eka hI indriya athavA dhyeya meM kendrita karanA par3atA hai| jaba zramita zarIra eka pratikula avasthA kA parityAga karake dasarI anUkala avasthA prApta karane kI pravRtti karatA hai taba usako rokanA nahIM cAhie, kyoMki sAdhaka ko pratyAhAra kI avasthA meM Asana kI cintA meM nahIM par3anA cAhie / zarIra ko sampUrNa svatantratA pradAna karake hI dhyAna karanA caahie| "dhyAna aura pratyAhAra meM kyA antara hai ?" pratyAhAra dhyAna kI hI eka nimna avasthA hai| isameM prANa aura indriyoM kI pradhAnatA aura mana kI gauNatA hone ke kAraNa indriyoM aura prANa ko antarmukha banAne ke lie AyAsa kiyA jAtA hai| dhyAna meM prANa aura mana kI pradhAnatA aura indriyoM kI gauNatA hone ke kAraNa prANa aura mana ko sthira karane ke lie AyAsa kiyA jAtA hai| svAnukUla Asana para baiThakara, donoM netroM ko donoM hAthoM kI tarjanI aura madhyamA aMguliyoM se binA bhAra diye dabAkara tathA vAma-dakSiNa karNoM ke chidroM meM vAma-dakSiNa hAthoM ke aMgUThoM ko dabAkara anAhatanAda zravaNa karane kA AyAsa karanA caahie| donoM hAthoM kI anAmikA aMguliyA~ nAsikA ke nIce upari-oSTha ke UrdhvabhAga para aura kaniSThikA aMguliyA~ nimna-oSTha ke adhobhAga para rakhanA caahie| isa prakriyA ko zabda kA pratyAhAra, nAda samAdhi athavA nAdAnusandhAna kahate haiN| isameM dRSTi bhramadhya meM hotI hai aura mastaka AkAza kI ora hotA hai| karNa ke pratyAhAra kI yaha vidhi 'kriyAyoga' kI hai| karNa kA yaha pratyAhAra bhaktajana bhAva kI dRSTi se karate haiN| ve karNoM ke chidroM meM na to aMgUThoM ko dabAte haiM aura na ruI hI DAlate haiN| unako vaisA karanA Avazyaka pratIta nahIM hotaa| ve karNoM meM atyanta AturatA utpanna karake ekAgracitta se sUzIla santa ke mukha se purANavarNita bhagavAna kI avatAra lIlAoM ko zravaNa karate haiM athavA bhagavad bhajana ko sunate haiN| yaha prathama sopAna hai| prANotthAna ke pazcAta ve bhI karNoM ke dvAroM ko bandakara antarnAda sunane kA AyAsa karate haiN| (2) tvacA kA pratyAhAra-samagra zarIra tvacA dvArA AveSTita hai aura tvacA sAr3he tIna karor3a randhroM se paripUrNa hai| aisI karor3oM randhroM athavA romachidroM vAlI tvacA kA pratyAhAra kisa dvAra ko banda karake siddha kiyA jAya? karNa, netra, nAsikA aura jihvA-ina cAra indriyoM ke samasta dvAroM kA samAveza mastaka ke vibhAga meM ho jAtA hai, parantu tvacA kA vistAra to samasta zarIra meM hotA hai| tvacA kA pratyAhAra yAnI pAMcoM indriyoM kA sAmUhika pratyAhAra hai / usako sAmUhika pratyAhAra isalie kahA gayA hai ki jaba viSayavAsanA utpanna hotI hai taba viSayI strI-puruSa ke mana meM pAMcoM viSayoM kI lolupatA eka sAtha utpanna hotI hai| isa prayojana se sabIja samAdhi ke ucca kakSA ke sAdhaka Arambha meM zakticAlanamudrA kA aura anta meM yonimudrA kA avalambana lete haiN| yaha pratyAhAra siddhAsana para ArUr3ha hokara kiyA jAtA hai| dakSiNa athavA vAma pANi dvArA sIvanI ko 0 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuNDalinI yoga : eka vizleSaNa 181 . - --------- dabAkara dakSiNa athavA vAma pASNi dvArA guhyandriya ke mUla ko dabAnA athavA dakSiNa athavA vAma pASNi dvArA gudAdvAra ko dabAkara dakSiNa athavA vAma-pASNi dvArA guhyandriya ke mUla ko dbaanaa| tatpazcAt vAma-dakSiNa netroM ko vAmadakSiNa hAthoM kI tarjanI evaM madhyamA aMguliyoM se, vAma-dakSiNa koM ko vAma-dakSiNa hAthoM ke a~gUThoM se, vAma-dakSiNa nAsApuToM ko vAma-dakSiNa hAthoM kI anAmikA aMguliyoM se aura donoM banda oSThoM ko vAma-dakSiNa hAthoM kI kaniSThikAoM se dabAkara divya sparza ke lie kumbhaka sahita dhyAna karanA caahie| isa pratyAhAra ko yonimudrA aura layasamAdhi kahate haiM / isa pratyAhAra meM guhya ndriya kA AkuMcana bAra-bAra kiyA jAtA hai tathA khecarImudrA dvArA apAnavAyu ko Urdhva , kI ora AkarSita kiyA jAtA hai / yogI isa pratyAhAra ke abhyAsa dvArA vIrya kA adhaHpAta rokakara usako UrdhvagAmI banA letA hai / jaba taka vIrya UrdhvagAmI nahIM bana pAtA taba taka sabIja samAdhi siddha nahIM ho pAtI aura yogI bhI UrdhvaretA nahIM bana paataa| jo yogI UrdhvaretA banatA hai usako divyadeha aura RtaMbharAprajJA kI upalabdhi hotI hai| yaha yogavijJAna hai| tatpazcAt hI nirbIja samAdhi siddha hotI hai / jisako divyadeha aura RtaMbharA prajJA kI saMprApti nahIM huI hai vaha yogI vizvavikhyAta, vizvavaMdya, vizvavaktA Adi kucha bhI kyoM na ho, kevala sAdhaka hI hai| yaha divyadeha aura RtaMbharAprajJA kI saMprApti jJAnayogI, bhaktayogI evaM karmayogI ina sabako hotI hai| yaha sabIja samAdhi ananta vighnoM se paripUrNa hai| isa kAraNa hI krama-mukti evaM sadyomukti aise do mArgoM kI utpatti huI hai| ve hI mArga dakSiNAyana aura uttarAyaNa kahalAte haiN| yatheSTa samaya taka sAdhanA karane ke anantara hI yogI kramamukti kI yAtrA samApta kara sakatA hai| anta meM vaha sadyomukti kA adhikArI banakara vartamAna janma meM hI mukti ko pA letA hai / sabIja samAdhi kI siddhi meM yogya guru ke paramAnugraha kI anivArya AvazyakatA hotI hai / __sAmAnya sAdhaka isa dhyAna meM siddhAsana kA upayoga na kare / vizeSa sAdhaka bhI jaba taka prANotthAna dvArA siddhAsana apane Apa hone na lage taba taka na kre| uparyukta vidhi niSkAma karmayoga-kriyAyoga-kI hai| bhaktimArgI sAdhaka bhAvapradhAna hotA hai, ata: usako apane ArAdhyadeva kI pratIka pUjA meM vilakSaNa Ananda AtA hai| bahuta prayAsa karane para bhI jaba bhagavAn kI mUrti usake mana-mastiSka meM susthira nahIM ho pAtI, to vaha pratIka dvArA apUrti kI pUrti kara letA hai, pariNAmataH usake premabhAva kA sAtatya akhaNDita rahatA hai| mAnava kA jar3a zarIra bhI mUrti hI hai| vaha jaba prANahIna ho jAtA hai taba usase koI sneha nahIM karatA / dhanahIna riktakoza khulA ho to usameM se koI kucha curA le jAyegA yaha bhAva udbhUta hI nahIM hotaa| jaise jar3a zarIra ko bisArakara usameM rahe hue cetana se sneha kiyA jAtA hai, vaise mUrti kI jar3atA ko bisArakara usameM Aropita IzvarabhAva se hI sneha kiyA jAtA hai| sUkSmadarzaka kA~ca para sUrya kI kiraNoM ko kendrita karake tRNa yA ruI ko jalAyA jA sakatA hai| kevala sUrya kiraNoM se athavA kisI bhI kAMca para sUrya kiraNoM ko kendrita karane se agni prajvalita nahIM hotI aura tRNa evaM ruI jalate nahIM haiN| jisa prakAra agni ke prAkaTya ke lie vizeSa prakAra ke kA~ca kI AvazyakatA rahatI hai, usI prakAra pratIka meM Izvara ko dekhane ke lie bhI vizeSa prakAra ke bhAva kI AvazyakatA rahatI hai| isa prakAra bhaktimArgI sAdhaka ArAdhyadeva ke pratIka kA sparza karake tvacA kA pratyAhAra siddha karatA hai kintu Age calakara jaba usakA prANotthAna ho jAtA hai-usakA bhagavatlIlA meM praveza ho jAtA hai taba usake antaHkaraNa meM gopIbhAva athavA anya prakAra kA nirmala premabhAva prakaTa hotA hai aura vaha pUrvavarNita karmayoga vAlA prAkRtika dhyAna karane lagatA hai| jJAnamArgI sAdhaka bhI jJAna ke pratIkatulya zrIsadgurudeva ke zrIcaraNoM kA sparza karake athavA unakA cintana karake tvacA kA pratyAhAra siddha karatA hai| vaha bhI jaba layacintana (yaha jJAnayoga kA pAribhASika zabda hai| usakA paryAya nididhyAsana hai| prANotthAna karmayoga kA pAribhASika zabda hai| vaha 'layacintana' kA samAnArthaka zabda hai|) meM lIna ho jAtA hai, taba tvacA kA pratyAhAra siddha kara letA hai aura UrdhvaretA bana jAtA hai| (3) rUpa kA pratyAhAra-aruNodaya hote hI A~kheM khula jAtI haiM aura unameM asaMkhya dRzyoM kI chaviyA~ aMkita ho jAtI haiN| mAno sarovara ke sthira jala meM pattharoM evaM kaMkar3oM kI akhaNDa varSA hotI hai| usase mana atizaya caJcala ho uThatA hai / isa avasthA ke nigraha ke lie rUpa kA pratyAhAra atyupayogI hai / svAnukala Asana para baiThakara vAma-dakSiNa netroM ko vAma-dakSiNa hAthoM kI tarjanI aura madhyamA aMguliyoM Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ O 182 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : navama khaNDa dvArA adhika bhAra diye binA dabAkara tathA mastaka ko AkAza kI ora rakhakara Atmajyoti ke darzana ke lie mana ko netrendriya meM kendrita karanA caahie| usa samaya vAma-dakSiNa hAthoM kI anAmikAe~ nAsikA ke nIce upari-oSTha ke Urdhva bhAga meM, aura kaniSThikAe~ adharoSTha ke nimna bhAga meM rakhanA cAhie / isa dhyAna ko rUpa kA pratyAhAra athavA jyotirdhyAna kahate haiM / dhyAna meM vikSepa na ho isalie vAma-dakSiNa karNoM ke chidroM meM vAma-dakSiNa hAthoM ke a~gUThoM ko yadi dabAnA cAheM to dabA sakate haiN| isa dhyAna meM pIlA ( pRthvItattva), zveta ( jalatattva), rakta (agnitattva), dhUmratulya (vAyutattva), tathA sammizra vividha raMga (AkAza) dikhAyI dete haiN| bhaktimArgI sAdhaka nirnimeSa dIpajyoti athavA OMkAra kI chavi kA bhI prakAra kA pratIka na rakhakara nirnimeSa netroM se apane ArAdhyadeva ke pratIka kA dhyAna karate haiN| jJAnamArgI sAdhaka nirnimeSa netroM se dhyAna karake rUpa kA pratyAhAra karate haiN| kaI sAdhaka kisI netroM se dhyAna karake rUpa kA pratyAhAra karate haiM / yaha prAthamika sAdhanA hai, kintu jaba jJAnamArgI sAdhaka layacintana ke prAkRtika patha kA pravAsI bana jAtA hai taba vaha uparyukta kriyAyoga' kA rUpa pratyAhAra karane lagatA hai aura bhaktimArgI sAdhaka jaba bhagavatlIlA meM praviSTa ho jAtA hai taba vaha bhI 'kriyAyoga' kA rUpa - pratyAhAra karane laga jAtA hai / (4) rasa kA pratyAhAra-mana rasIlA aura rasanA bhI rasIlI, donoM eka samAna haiN| cAhe jaisA kaThora bandhana bA~dho unako, ve kevala eka hI jhaTake se saba tor3a dete haiN| jaba taka malina mana satsaMga dvArA vizuddha nahIM hotA taba taka usa para jJAna kA zveta, bhakti kA geruA aura yoga kA zyAma raMga kabhI nahIM cddh'taa| kisI bhI eka raMga meM raMga jAne ke pazcAt hI rasanA kA pratyAhAra sarala banatA hai / rasanA evaM tvacA ke pratyAhAra meM eka-sI yoga prakriyA hotI hai / usameM viparIta rasanA ko kaNTha ke UrdhvabhAga meM aura tAlu ke anta meM Aye hue chidra - dazamadvAra- - meM khar3I karake amRtapAna karanA hotA hai / usako rasa kA pratyAhAra athavA rasAnanda samAdhi kahate haiM / bhaktimArgI sAdhaka bhajana gAtA hai, nAmamantra kA maukhika japa karatA hai, ArAdhyadeva ke pratIka kA caraNodaka pItA hai aura usako samarpita kiyA huA prasAda pAtA hai--yaha rasanA kA pratyAhAra hI hai| usa bhUmikA ko lAMghakara jaba vaha bhagavatlIlA meM praviSTa ho jAtA hai taba prApta anAhatanAda dvArA aharniza 'rAma' athavA 'OM' mantra kA japa karane lagatA hai / usa avasthA meM usako rAmarasa athavA amRtapAna karane kA zubhAvasara samprApta hotA hai / usa samaya vaha pUrvavarNita niSkAma karma vAlI yoga prakriyA hI karatA hai / J jJAnamArgI sAdhaka bhI 'OM' mantra kA maukhika japa karatA hai aura sadguru ke caraNodaka kA pAna karatA haivaha bhI rasanA kA hI pratyAhAra hai| usa bhUmikA ko pAra karake jaba vaha layacintana dvArA anAhata 'OM' aura 'rAma' mantra kA aharniza japa karane lagatA hai taba usakI ajJAna kI granthi vicchinna ho jAtI hai aura vaha sarvatra zuddhAtmA athavA paramAtmA kA darzana karatA huA usa amRta kA pAna karane lagatA hai| usa avasthA meM vaha bhI pUrvavaNita niSkAma karmayoga vAlI yoga prakriyA hI karatA hai / stotroM ke gAna dvArA athavA anya dharmazAstroM ke maukhika pATha dvArA bhI layacintana-prANotthAna kI upalabdhi ho sakatI hai / vilambita laya meM svarAbhyAsa athavA rAgAbhyAsa saMgIta to yoga kA hI AviSkAra hai, ataH isakI gaNanA nAdayoga, layayoga vinduyoga athavA haThayoga meM ho sakatA hai| anAhatanAda ke sAtha svayaMbhU nRtya bhI saMlagna hai| ataeva usakI gaNanA bhAratIya saMskRti meM kI jAtI hai| usakA evaM guhAoM meM bhI deva deviyoM kI asaMkhya pratimAe~ dRSTigocara haiM ki yaha kArya zilpa, nRtya ityAdi kalAoM kI surakSA tathA pUrNa tathya nahIM hai / hamAre mahApuruSoM ne isa kArya ko preraNA dekara dharma jJAna, bhakti evaM yoga ke satvapUrNa anubhava para AdhArita hai| gayA hai| mUrtiyAM yoga ke nigUr3ha grantha hI haiN| inameM jJAna, yoga evaM bhakti ke sUtroM tathA prakriyAoM ke rahasya pracchanna rUpa se aMkita haiM / saMgIta aura nRtya kA viniyoga saMskRti aura dharma ke lie karanA cAhie na ki kevala bhoga-vilAsa ke lie / karane se prANotthAna ho sakatA hai| bhAratIya zAstrIya bhAratIya saMskRti meM kI jAtI hai| saMgIta kA antarbhAva bhaktiyoga kA yaha sarvokRSTa sAdhana hai| yahI 'rAsalIlA' hai| vaha yoga kA hI AviSkAra hai, antarbhAva bhI uparyukta yogoM meM ho jAtA hai / mandiroM hotI haiN| inako dekhakara kaI loga yaha anumAna lagAte vikAsa ke lie kiyA gayA hai, kintu isa anumAna meM AzayapUrvaka karavAyA hai| saMskRti kA mUla hai dharma / ina anubhavoM kA jalana mUrtiyoM meM kuzalatApUrvaka kiyA Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuNDalinI yoga : eka vizleSaNa 183 zivajI kA eka nAma hai-'naTezvara' aura zrIkRSNa kA eka nAma hai 'nttvr'| donoM ke ye ekArthI nAma sArthaka haiN| ubhaya nRtyakAra bhI haiM aura saMgItakAra bhii| zivajI kA 'tANDavanatya' aura zrIkRSNa kA 'rAsanRtya' suprasiddha hai| yoga dvArA anAhatanAda kI upalabdhi hotI hai| vahI zakti hai / durgA, rAdhA ityAdi deviyoM ko bhI nRtya aura saMgIta atIva priya hai, kyoMki vahI unakA svarUpa hai| (5) gandha kA pratyAhAra-gandha kI lolupatA bhI ati prabala hotI hai| vaha bhI mAnava ko viparIta patha kA pravAsI banA detI hai / sAdhaka ko isa gandha ke sAgara ko bhI vivekabuddhi kI sahAyatA dvArA tairanA par3atA hai| svAnukUla Asana para sthita hokara nAsikA ke dakSiNarandhra ko dakSiNa hAtha ke aMgUThe se dabAkara vAmarandhra se vAyu ko yathAzakti dhIre-dhIre bhItara AkarSita karanA caahiye| jaba vaha sampUrNa AkarSita ho jAya taba vAma chidra ko dakSiNa hAtha kI tarjanI aura madhyamA aMgaliyoM se dabAkara Abhyantara kumbhaka karanA caahie| yathAzakti kumbhaka karake dakSiNa randhra dvArA vAyu ko dhIre-dhIre bAhara nikAlanA cAhie / isa prANAyAma ko anuloma-viloma prANAyAma kahate haiN| uparyukta kramAnusAra prANAyAma karane se usakI eka AvRtti hotI hai| prANAyAma karate samaya iSTamantra kA mAnasika japa karanA caahie| isa gandha ke pratyAhAra se sAdhaka ko divyagandha kI anubhUti hotI hai| isa prakriyA ko ajapAjapa, haMsayoga, haThayoga athavA prANopAsanA bhI kahate haiN| ajapAjapa kA eka viziSTa prakAra aura bhI hai| usakI vidhi yaha hai| sira, grIvA aura kAyA ko sIdhA rakhakara svAnukUla Asana para baiThanA aura dRSTi ko nAsAgra para saMsthApita karake zvAsocchvAsa kI gati kA nirIkSaNa karate rhnaa| jaba donoM nAsApuToM dvArA vAyu bhItara praveza kare taba mana meM 'om' bolanA aura bAhara nikale taba 'eka' / isa prakAra zvAsa kI ginatI svasthacitta se karate rhnaa| yaha kriyA karate samaya yaha bhI dekhanA ki vAyu jaba bhItara praveza karatI hai taba vaha kina-kina avayavoM ko prabhAvita karatI hai / hA~, yaha satya hai ki Arambha meM vAyu kI gati uthalI hai yA gaharI yaha ekadama jJAta nahIM hogA kintu jaise-jaise abhyAsa bar3hatA jAyegA vaise-vaise nirIkSaNa sthira aura sUkSma hotA jAyegA aura vAyu kI gati ko samajhane meM kaThinatA pratIta nahIM hogii| yadi zvAsoM kI saMkhyAoM kA madhya meM vismaraNa ho jAya to om eka, om do, om tIna-isa prakAra punaH ginatI karanA caahie| jaise-jaise mana kI ekAgratA bar3hatI jAyegI vaise-vaise ginatI kA avalambana apane Apa hI chUTatA jAyegA aura tandrA Ane lgegii| 'om' mantra ke sthAna para rAma, so'ham, ahama, ityAdi mantroM kA bhI prayoga ho sakatA hai| isa prakriyA ko ajapAgAyatrI, ajapAjapa, haMsamantra athavA japa kahate haiM / _ yoga ke anya sAdhanoM kI apekSA prANAyAma dvArA ati zIghra pragati ho sakatI hai, kintu isameM yoga pAraMgata guru ke mArgadarzana kI anivArya AvazyakatA rahatI hai| usake abhAva meM sAdhaka agaNita upadravoM se ghira sakatA hai| bhaktimArgI sAdhaka bhajana-kIrtana karatA hai aura paNDita zAstroM evaM zAstra meM varNita mantroM kA pATha karatA hai isameM bhI prANasaMyama hotA hai, ataH isa pratyAhAra kA samAveza gandha-pratyAhAra meM kiyA jAtA hai| dhyAna ke abhyAsa se bhI kuNDalinI zakti jAgrata ho jAtI hai| yogapAraMgata buddhimAna AcArya sakAma sAdhakoM ko acaladhyAna aura niSkAma sAdhakoM ko caladhyAna kI zikSA dete haiN| ve acaladhyAna meM indriyoM ko sthira rakhane kI aura caladhyAna meM indriyoM ko svatantratA pradAna karane kI AjJA karate haiN| isa caladhyAna kA eka udAharaNa gamanayoga bhI ho sakatA hai| 7. zaktipAta aura prANotthAna tantroM meM jisako 'zaktipAta' athavA 'zaktisaMcAra' kahate haiM usI ko bhakti aura jJAnayoga meM 'anugraha' kahate haiM / samartha guru dRSTi, zabda, sparza athavA saMkalpana ina cAra prakAroM meM se kisI eka prakAra dvArA zaktipAta karate haiN| zaktipAta dvArA prANotthAna hotA hai| prAcInakAla ke yogAcArya AvazyakatA pratIta hone para hI ucca koTi ke mumukSu para zaktipAta karate the, jisase sAdhaka ke zarIra meM vividha yogaprakriyAe~ apane Apa kramazaH udbhUta hotI thIM, phalataH usako una yogaprakriyAoM ko kisI guru se vidhipUrvaka sIkhane kI AvazyakatA nahIM rahatI thii| isa prakAra usakI sAdhanA Atmanirbhara ho jAtI thii| prANotthAna kisI bhI yoga kI anivArya AvazyakatA hai| usake binA yogayAtrA nahIM kI jA sktii| hAM, yaha satya hai ki yaha prANotthAna jJAna, yoga athavA bhakti ke kisI bhI eka yA ekAdhika sAdhanoM ke samucita anuSThAna Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : navama khaNDa dvArA bhI ho sakatA hai, arthAt kuNDalinI zakti binA guru ke bhI jagAyI jA sakatI hai, kintu aisA sAdhaka apanI anubhUtiyoM ko samucita rUpa meM samajha nahIM pAtA, pariNAmataH usakI pragati zaMkAoM kI bAdhAoM se ruka jAtI hai| isa mArga meM pUrNa anubhavI guru ke mArgadarzana kI anivArya AvazyakatA hai| yahA~ eka bAta ullekhanIya hai ki jo guru zaktipAta kI dIkSA pradAna kara sakatA hai vaha pUrNayogI hI hotA hai, aisA nahIM hai / zaktipAta kI dIkSA dene vAle hara yogI ko pUrNayogI mAna lenA, yaha bahuta bar3A bhrama hai| yadi guru prasanna hokara 'zaktipAta-vidyA' kisI bhI sAmAnya ziSya ko, jisake prANotthAna ko kevala cAra hI dina hue hoM usako, detA hai to vaha bhI sahasroM manuSyoM ko eka sAtha zaktipAta kI dIkSA de sakatA hai, kintu usako svalpa bhI yogAnubhava na hone se vaha kisI ucca kakSA ke sAdhaka ko mArgadarzana nahIM de sktaa| sAmprata meM jo yogI ziSyoM ko zaktipAta kI dIkSA de rahe haiM unameM se adhikAMza yogI aisA hI mAnate hai ki prANotthAna hI kuNDalinI kI jAgRti hai; vaha unakA kevala bhrama hI hai| hA~, prANotthAna dvArA kuNDalinI jAgrata hotI hai, yaha satya hai; kintu jisa sAdhaka ko AcAryAnugraha athavA IzvarAnugraha samprApta hotA hai usake zarIra meM uThA huA zuru kA adhogAmI prANa kuNDalinI nahIM hai, vaha to usako jAgrata karane meM sahAyatA pahu~cAne vAlA sanmitra hai| sthUlakuNDalinI kA kArya cakrabhedana aura granthibhedana hai| usakI samApti ke pazcAta UrdhvagAmI prANApAna suSumnA meM nirantara pravAhita hote haiN| usa bhUmikA meM sthUlakuNDalinI kA kArya UrdhvagAmI prANApAnarUpa sUkSmakuNDalinI apane sira le letI hai| usa samaya 'zakticAlanamudrA' bhI apane mUla svarUpa kA parityAga karake 'yonimudrA' kA svarUpa dhAraNa kara letI hai| nimnokta zaktipAta dhyAnavidhi meM 'zabda' evaM 'saMkalpa' ina do dIkSA-vidhiyoM kA samAveza kiyA gayA hai| isakA prayoga kevala ucca kakSA ke sAdhaka hI kareM-yaha merA vizeSa sUcana hai| (1) sira, grIvA aura kAyA ko sIdhA rakhakara svAnukula Asana para baiThe, kintu dhyAna rahe ki zarIra sIdhA hone para bhI tanA huA na ho| (2) tadanantara kucha samaya zrI sadguru athavA bhagavAna ina donoM meM se jisa para Apako adhika anurAga ho usakI premapUrvaka mUka prArthanA kareM-"prabho! maiM ApakA dhyAna uttama prakAra se kara sakaM isalie Apa mujha para kRpA kreN|" "asato mA sadgamaya / tamaso mA jyotirgmy| mRtyormA amRtaMgamaya / he dayAnidhe ! (kRpA karake) mujhe asatya se satya kI ora, andhakAra se prakAza kI ora aura mRtyu se amaratA kI ora le jaaiye|" yaha dUsarI prArthanA bhI kreN| (3) prArthanA ke pazcAta dIrghaprANAyAma, bhastrikA athavA anuloma-viloma prANAyAma meM se kisI eka prANAyAma kI paccIsa AvRtti kreN| (4) tatpazcAta zarIra para se mana kI sattA uThA leM yAnI zarIra ko sampUrNa DhIlA chor3a deM-zithilIkaraNa kreN| jaba zarIra apane Apa kriyA karane laga jAya taba use rokiye mata / (5) prApta avasthA meM jo anubhava ho rahA ho usameM hI mana ko kendrita kareM athavA zrI gurudeva va zrI prabhujI kI lIlAoM kA cintana kareM athavA mahAvIra, rAma, ityAdi nAmoM meM se jo nAma adhika priya ho usakA mAnasika japa kreN| gurumaMtra kA japa bhI kara sakate haiN| maiMne gandha ke pratyAhAra meM ajapAjapa kI vidhi-zvAsa kI ginatI-dikhAI hai yadi usakA avalambana lenA cAheM to le sakate haiM / (6) dhyAna kI samAptiparyanta A~kheM banda hI rkheN| pratidina eka ghaNTe kA dhyAna paryApta hai| (7) dhyAna dhIre-dhIre chor3eM, zIghratA na kreN| (8) aMta meM punaH asato mA sadgamaya vAlI prArthanA kreN| uttama dhyAna isalie nahIM hotA ki sAdhaka apane zarIra ko sIdhA aura sampUrNa tanA huA rakhane ke lie satata AyAsa karatA rahatA hai| itanA hI nahIM, usa para mana kA kaThora paharA bhI lagA detA hai, ataH mana ko AtmA kI gahanatA meM utarane ke lie avakAza hI nahIM milatA hai| jaise kinAre se ba~dhI huI naukA meM baiThakara cappU calAne se vaha dUsare kinAre para nahIM pahu~catI, usI prakAra zarIra para mana kA paharA lagA dene se mana aMtarmukha nahIM bana paataa| manuSya gAr3hanidrA meM eka do bAra pAvoM ko badalatA hai tathApi usako usakA bodha nahIM hotaa| jAgratAvasthA meM bhI aise asaMkhya udAharaNa upalabdha hote haiN| gAyaka, vAdaka, citrakAra, zilpakAra, vaktA, lekhaka ityAdi kalAkAra athavA abhISTa kArya meM nimagna bane hue strI-puruSa ajJAta avasthA meM kaI bAra AsanoM ko badalate rahate haiN| usI prakAra uttama sA isalie amRtaMgamaya / aura aura matyA 0 0 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuNDalinI yoga : eka vizleSaNa 185 . dhyAna meM sAdhaka bhI prAkRtika rIti se Asana badalatA rahatA hai| zarIra ko kaSTarahita rakhane kA kArya prANa kA hai, usameM mana ke Adeza kI AvazyakatA hI nahIM hai| 8. kuNDalinI jAgrata hone para kyA-kyA hotA hai ? zaktipAta kI dIkSA se sAdhakoM ke zarIra meM prANotyAna hotA hai| usa samaya dhyAnastha sAdhakoM ko vividha anubhava hone lagate haiN| yathA (1) kisI ko romAMca ho jAtA hai| (2) koI kA~pane lagatA hai| (3) koI Dolane lagatA hai| (4) koI vividha Asana karatA hai / (5) koI vividha mudrAe~ karatA hai| (6) koI baiThe-baiThe cakkI kI taraha golagola ghUmane lagatA hai| (7) koI meDhaka kI taraha idhara-udhara uchalane lagatA hai| (8) koI nRtya karatA hai| (8) koI vividha prANAyAma karatA hai| (10) koI 'rAma', 'OM' ityAdi mantroM kA uccAraNa karatA hai| (11) koI vedadhvani karatA hai| (12) koI nAma saMkIrtana karatA hai| (13) koI zAstrIya rAgoM kA AlApa karatA hai| (14) koI bar3abar3Ane lagatA hai| (15) koI rotA hai| (16) koI aTTahAsa karatA hai| (17) koI vividha garjanAe~ karatA hai| (18) koI cItkAra karatA hai / (16) koI baiThA huA sAdhaka Age jhukakara 'bhUnamanAsana' para par3A rahatA hai / (20) koI baiThA huA sAdhaka pIche jhukakara matsyAsana, zavAsana ityAdi Asana para par3A rahatA hai| (21) koI AnandadAyaka svapna dekhatA hai| (22) koI bhagavAn kI lIlAoM kA darzana karatA hai| (23) koI bhayAnaka dRzya dekhatA hai| (24) koI prakAza dekhatA hai| (25) koI vividha raMgoM ko dekhatA hai| (26) koI deva-deviyoM ke athavA apane guru ke darzana karatA hai| (27) koI tandrA meM rahatA hai| (28) koI yoganidrA kA AsvAda letA hai| (26) koI mUcchita ho jAtA hai| (30) kisI ko mUtrasrAva ho jAtA hai| (31) kisI ko vIryasrAva ho jAtA hai| isa prakAra vividha zArIrika prakriyAe~ dhyAna kI aparicita dizA kA udghATana karatI haiN| inako yoga kI sAmAnya anubhUtiyA~ bhI kaha sakate haiN| zrImadbhAgavat meM zaktipAta-anugraha-ke dhyAna kA varNana hai / isameM zrIkRSNa bhagavadbhakta ko dhyAna meM kaisI avasthA hotI hai usakA varNana karate haiM- "jaba taka zarIra pulakita nahIM hotA, citta drava kara gadgad nahIM hotA, A~khoM se AnandAtha bahane nahIM lagate tathA aMtaraMga aura bahiraMga bhakti ke pUra meM citta pravAhita nahIM hotA, taba taka usakI zuddhi kI koI saMbhAvanA nahIM hai|"27 "jisakI vANI sneha se gadgad ho gayI hai, citta drava rahA hai, A~khoM se azru baha rahe haiM, aura jo kabhI aTTahAsa karatA hai, kabhI nirlajja hokara uccasvara se gAtA hai kabhI nRtya karatA hai, priya uddhava ! aisA merA bhakta kevala apane ko hI nahIM, samasta saMsAra ko pavitra karatA hai|"28 "bhakta cakrapANi viSNu ke kalyANakAraka evaM lokaprasiddha avatAroM tathA unakI lIlAoM ko sunatA huA tathA una guNoM kA aura lIlAoM kA smaraNa karane vAle nAmoM kA lajjArahita gAna karatA huA saMsAra meM anAsakta hokara vicaratA hai / " "isa prakAra kA vrata dhAraNa karake vaha priyatama prabhu ke nAma-saMkIrtana se una para atyanta sneha utpanna hone ke dravita citta se kabhI unmatta ke sadRza muktahAsya karatA hai, kabhI Akranda karatA hai, kabhI cItkAra karatA hai, kabhI uccasvara se gAtA hai, kabhI nRtya karatA hai-isa prakAra vaha lokamAnyatA se pare ho jAtA hai|" yaha sabIja samAdhi kI bhUmikA hai / yadyapi Arambha kA sAdhaka bhI uparyukta kriyAe~ karatA hai kintu vaha sAkSAtkAra ko pahicAnatA nahIM hai| hA~, dhyAna meM Age bar3hA huA sAdhaka hI usa sAkSAtkAra ko uttama rIti se pahicAnatA hai| . zivapurANAdi purANoM meM, yogavAsiSTha meM, maNDalabrAhmaNAdi upaniSadoM meM, nArada bhaktisUtra ityAdi sUtroM meM aura asaMkhya taMtragraMthoM meM zaktipAta kA varNana upalabdha hotA hai| yogamArga kI vividha anubhUtiyoM se sAdhaka ke antaHkaraNa meM zraddhA, zaurya, dhairya, jJAna, utsAha, gurubhakti, zAstrabhakti aura Izvarabhakti kI vRddhi hotI hai| Arambha meM usako vividha Asana, mudrA, prANAyAma, ityAdi kA paricaya hotA hai| madhya meM nimnacakroM kA aura madhyacakroM kA paricaya hotA hai, anta meM UrdhvacakroM kA abhyAsa dRr3ha hone para brahmagraMthi, viSNugraMthi, rudragraMthi, anAhatanAda, jyoti, pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna aura samAdhi kA paricaya hotA hai| isa prakAra sAdhaka yoga dvArA yoga kA jJAna prApta karatA huA yoga-yAtrA karatA hai| jaise-jaise sAdhaka yogAbhyAsa-pragati siddha karatA jAtA hai vaise-vaise eka hI purAnI anubhUti nUtana svarUpoM ko dhAraNa karake sAdhaka ke yoga-mArga meM bAra-bAra upasthita huA karatI hai, ataH Arambha ke sAdhaka ko sAvadhAna rahanA cAhie aura kisI bhI prApta anubhUti ko aMtima anubhUti nahIM mAnanA caahie| hA~, hama yogAnubhUtiyoM ko aneka vargoM meM vibhakta kara sakate haiM, parantu unake samasta vargoM ko hameM uttama, madhyama aura kaniSTha-ina tIna vargoM meM samAviSTa Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : navama khaNDa kara lenA cAhie / uttama anubhUtiyA~ aMtima pariNAma hone ke kAraNa unakI upalabdhi samAna rUpa meM huA karatI hai, parantu madhyama evaM kaniSTha anubhUtiyoM kI upalabdhi sarva ko nyUnAdhika rUpa meM athavA parivartanayukta prApta hotI hai| yoga ke suprasiddha graMthoM meM samasta Asana mudrAoM, prANAyAmoM, pratyAhAroM, dhAraNAoM aura dhyAnoM kA vistRta varNana prApta nahIM hotA, kevala saMkSipta aura atimahatva kA varNana hI prApta hotA hai / ve hI yoga kI aMtima anubhUtiyA~ haiM / itanA hone para bhI yaha smaraNIya hai ki Izvara anivarcanIya hone se yogAnubhava bhI anivarcanIya hai / hA~, yadi Izvara nirvacanIya hotA to yogAnubhava bhI nirvacanIya hote| mana sAnta aura sImita hai, Izvara anaMta aura asImita hai| jahA~ mana kI hI gati na ho vahA~ vANI kI gati kaise sambhava hai ? ataH vANI indriyoM ke anubhavoM ko abhivyakta kara sakatI hai, indriyAtIta anubhavoM ko abhivyakta nahIM kara sakatI / 'zaktipAta kI dIkSA' saMnyAsa kI hI dIkSA hai / isameM karmaphala kA parityAga karanA par3atA hai| isa dIkSA ko 'niSkAma karmayoga' kI dIkSA bhI kahate haiM, kyoMki isameM sAdhaka ko UrdhvaretA bananA par3atA hai| sakAma sAdhaka kA yogamArga isase bhinna hai jisameM sAmAnya brahmacarya athavA maryAdita saMyama hotA hai / zaktipAta kI dIkSA se dIkSita sAdhaka yogagranthoM kA paThana karake unameM nirdiSTa kI huI yogaprakriyAoM kA anuSThAna nahIM karatA hai / vaha to unameM mAtra dRSTinikSepa karatA hai aura unakI anubhUtiyoM ke sAtha apanI anubhUtiyA~ milatI haiM yA nahIM, itanA hI dekhatA hai| aisA sAdhaka jaba apanI yogAnubhUtiyoM ko zAstroM meM dekhatA hai taba usake Ananda kI sImA nahIM raha pAtI / isa prayojana se usakI upAsanA vegapUrvaka Age bar3hatI hai aura usako zAstra cintana meM bhI avarNanIya Ananda AtA hai| jaba taka sAdhaka ko aisA anubhava nahIM hotA, taba taka usako 'zAstrakRpA' kA satya sahasya avagata nahIM hotA / jo pracAraka prAcIna zAstroM ke dRSTikoNa ko binA samajhe unakI nindA karatA hai aura apane anubhavoM ko hI gupta rIti se adhika mahatva pradAna karatA hai vaha bAhara se kitanA bhI vinamra kyoM na ho kintu bhItara se abhimAnI hI hotA hai / vaha satya kI nahIM apitu svayaM kI pratiSThA karanA cAhatA hai / satya kA sammAna cAhane vAlA sAdhaka pUrvAcAryoM ke anubhavoM kA guNagAna karane lagatA hai aura zreSTha zAstroM kI samAja meM supratiSThA karatA hai / zAstroM kA astitva unakI apanI vizeSatAoM para aura satya para nirbhara hai / pUrvakAla meM aise kaI sAmAnya granthoM kI racanA huI thI aura unakI surakSA bhI kI gaI thI phira bhI ve naSTa ho gaye haiM, Aja una granthoM ke nAma taka koI nahIM jaantaa| isase viparIta, Aja prAcIna aprApya zAstroM ko prApta karane ke lie athAha prayatna kiyA jAtA hai / mAna leM ki prAcIna zAstroM meM sampUrNa asatya hI bharA huA hai to bhI ve atyupayogI hai, kyoMki satya ke anveSaNa meM asatya upalabdha hone ke kAraNa sahAyaka hotA hai| hA~, satyAsatya kA nirNaya tarka para avazya AdhArita hai kintu usa tarka ko bhI prayoga kI kasauTI para bAra-bAra kasanA par3atA hai| yoga tarka nahIM hai, zraddhA bhI nahIM hai, yoga hai una donoM kI kasauTI kA nAma / 6. samAdhi Arambha meM anuSThAna dvArA kuNDalinI zakti jAgrata hotI hai, madhya meM vaha UrdhvamukhI hotI hai aura anta meM sahasrAra cakra meM pahu~cakara ziva se milatI haiN| rAjayoga, unmanI, manonmanI, amanatva, laya, tattva zUnyAzunya, paraMpada, advaita, amanaska nirAlamba, nirajjana, jIvanmukti, sahajAvasthA, turyAvasthA ityAdi nAma samAdhi ke hai 3. samAdhi meM prANa kSINa ho jAne se mana kA laya hotA hai yAnI cittavRttiyoM kA nirodha hone se jIva apane sva-svarUpa meM tadrUpa ho jAtA hai| yoga kA aMtima aMga hai samAdhi | maharSi gheraNDa ne kahA hai- " samAdhi se bhinna koI yoga nahIM hai| jo yogI samAdhi siddha karatA hai usake samAna koI bhAgyazAlI nahIM hai / yaha samAdhi sadguru kI bhakti aura unake anugraha dvArA siddha hotI hai / 31 yogIzvara yAjJavalkyajI ne kahA hai- "jIvAtmA aura paramAtmA kI samatA kA nAma samAdhi hai / samAdhi to eka hI hai kintu usakI avasthAe~ do haiM / pahalI avasthA ko sabIja, saMprajJAta, savikalpa, kriyAyoga athavA cetana samAdhi kahA jAtA hai / vaha samAdhi kA pUrvAMga hai| yogadarzana meM dhAraNA, dhyAna aura samAdhi ina tInoM ke ekatrarUpa ko 'saMyama' kI saMjJA dI hai / " 132 vAsanA kA bIja hai mn| isa samAdhi meM usakA astitva rahatA hai, ataH usako sabIja samAdhi kahate haiM / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuNDalinI yoga : eka vizleSaNa 187 * isa samAdhi dvArA dhyeya svarUpa kA saMzaya tathA viparyayarahita yathArthabodha hone ke kAraNa usako samprajJAta samAdhi va vetana samAdhi kahate haiN| saMprajJAta samAdhi kI cAra bhUmikAe~ hai-savitarka, savicAra, sAnanda aura sAsmitA prANotthAna ke pazcAt kuNDalinI jAgrata ho jAtI hai aura usake jAgrata hone para savirtaka samAdhi kA Arambha hotA hai / usa avasthA meM sAdhaka kA mana ' kSipta' ho jAtA hai, kyoMki vaha jaba-jaba sAdhana ke lie baiThatA hai taba-taba usa para kAmavAsanA ArUr3ha ho jAtI hai| usa bhUmikA meM yadi sAdhaka ko anubhavI yogI guru kA samucita mArgadarzana milatA hai to usakI sAdhanA akSuNNa raha pAtI hai, varan usakI pragati avaruddha ho jAtI hai yA vaha anya mArga kA avalambana le letA hai / isI bhUmikA meM guruhIna bhAvuka sAdhaka yogabhraSTa hokara unmata ho jAte haiM / savicAra samAdhi dUsarA sopAna hai| usameM prathama sopAna kI kSiptatA kucha aMzoM meM nyUna ho jAtI hai kintu isake sthAna para 'mUr3hatA' kA AkramaNa hotA hai| isa bhUmikA meM sAdhaka kA adhika samaya yoganidrA meM vyatIta hotA hai / sAnanda samAdhi tIsarA sopAna hai| usameM rajoguNa aura tamoguNa kSINa hote haiM aura satvaguNa samRddha hotA hai, phalataH zarIra meM sphUrti aura mana meM prasannatA utpanna hotI hai / sAsmitA samAdhi cauthA sopAna hai / yaha sabIja samAdhi kI antima bhUmikA hai| isameM kevala 'ekAgratA' hI hotI hai| RtaMbharA prajJA, aparavairAgya, yogAtimaya divyadeha kI prApti aura nirbIja samAdhi karane kI yogyatA ve isakI siddhiyA~ hai zarIra paMcamahAbhUtoM se nirmita huA hai| yogI yoga sAdhanA dvArA una paMcamahAbhUtoM ko zuddha karatA hai, una para vijaya pAtA hai| tadanaMtara usako aSTa siddhiyA~ - aNimA, laghimA, mahimA, prApti, prAkAmya, vazitva, Izitva aura yatra kAmAvasAyitA prApta hotI haiM / sabIja samAdhi meM citta kSipta, mUr3ha, vikSipta aura ekAgra--ina cAra avasthAoM kI yAtrA karatA hai| nirbIja samAdhi meM citta pA~cavIM niruddha avasthA meM praveza karatA hai| yaha usakI aMtima avasthA hai / sabIja samAdhi meM mana ko zarIra se pRthak kiyA jAtA hai| isameM svataMtra prANa bahirindriyoM ko aMtarmukha banAne kI satata pravRtti karatA rahatA hai| isa prakAra kaI varSoM kI sAdhanA ke pazcAt indriyanigraha siddha hotA haiN| OM nirbIja samAdhi meM mana ko AtmA se pRthaka kiyA jAtA hai| haThayoga kI sImA kA vistAra mUlAdhAracakra se lekara vizuddhaca paryanta hai| rAjayoga kI sImA kA vistAra AjJAcakra se lekara sahasrAra paryanta hai| yahA~ se manonigraha kA Arambha hotA hai / jo sAdhaka niSkAma karmayoga dvArA suSumNA nAr3I kA mArga zuddha kiye binA hI dhyAna karatA hai usako samAdhi kI prApti nahIM hotI, vaha mUrcchita ho jAtA hai| sabIja samAdhi kI apAra mahattA hone para bhI vaha nirbIja samAdhi kI apekSA sAmAnya hai| prANotthAna vAle sAdhaka varSoM paryanta cetana samAdhi kA abhyAsa karate rahate haiM / anta meM ve mAna lete haiM ki yaha cetana samAdhi hI aMtima samAdhi hai, parantu yaha unakA bhrama hai / jaba prANa aura bindu susthira ho jAte haiM taba yogI ko nirbIja samAdhi prApta hotI hai| usa avasthA meM yogI zabda, sparza, rUpa, rasa aura gaMdha ko tathA svadeha athavA paradeha ko nahIM jAnatA hai / 5 yoga kA aMtima pariNAma hai kaivalya / usameM jIvAtmA sva-svarUpa meM avasthita hotA hai| usa guNAtIta jIvAtmA ko pravRtti kA koI bandhana nahIM rhtaa| kaI karmayogI samAdhikrama ko cAra avasthAoM meM vibhakta kara dete haiM--nAdayoga, rasAnandayoga, layayoga aura bhaktiyoga kaI karmayogI samAdhikrama ko nAda kI cAra avasthAoM meM vibhakta kara dete haiM- -ArambhAvasthA, ghaTAvasthA, paricayAvasthA aura niSpattyAvasthA / jJAnayoga ke anuSThAna dvArA jIvAtmA sva-svarUpa meM avasthita hotA hai| usa avasthA ko jIvanmukti kahate haiN| yoga kI asaMprajJAta samAdhi hI jJAna kI aparokSAnubhUti hai| bhakti kA aMtima pariNAma prabhuprApti hai| yahI mukti hai| isa mukti kI pA~ca avasthAe~ mAnI gayI haisAlokya, sAmIpya, sAyujya, sArUpya aura sASTryaM / sAlokyamukti meM bhakta satsaMga, kathAzravaNa, kIrtana, smaraNa ityAdi karatA hai / sAmIpyamukti meM usako bhagavAn ke vividha avatAroM kI divya lIlAoM ke darzana hote haiN| sAyujyamukti meM vaha bhagavAn kA ananya bhakta banatA hai isa bhUmikA ko yogamArgI kuNDalinI kI jAgRti kahate haiN| sAhayyamukti meM bhakta bhagavAn ke sadRza rUpa prApta karatA hai| isa bhUmikA ko yogamArgI saMprajJAta samAdhi kahate haiM / usameM bhakta ko yogAgnimaya vizuddha zarIra, RtaMbharA prajJA aura aparavairAgya kI upalabdhi hotI hai| sASTryamukti meM vaha bhagavAn ke C Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samasta adhikAra prApta kara letA hai / arthAt vaha paramAtmarUpa ho jAtA hai| isa bhUmikA ko yogamArgI asaMprajJAta samAdhi kahate haiM / uparyukta samasta yogiyoM ko RtambharA prajJA, divyadeha aura aparavairAgya kI prApti hotI hai| hA~, una saba kI abhivyaktiyoM meM antara pratIta hotA hai kintu yoga prakriyA to samAna hI hotI hai / yoga kI ina sabhI kriyAoM arthAt prArambhika sAdhanA se lekara kuNDalinI jAgaraNa aura sabIja-nirbIja samAdhi tathA kaivalya prApti kI saMprApti taka sAdhAraNa sAdhaka ko aneka varSa laga jAte haiM, kisI-kisI ko to aneka janmoM taka sAdhanA karanI par3atI hai| jainadarzana kI dRSTi se mokSa kI sAdhanA mahAyAtrA kahI jAtI hai, kintu kucha aise sAdhaka bhI hote haiM, jo isa mahAyAtrA ko alpakAla arthAt kucha hI varSoM meM pUrNa kara lete haiN| yaha unake viziSTa vIrya aura tanmayatA kA pariNAma hotA hai / koI-koI sAdhaka yogya guru kI saMprApti ke kAraNa drutagati se ina saba sthitiyoM aura sopAnoM ko pAra kara jAte haiM aura koI-koI sAdhaka to aise viziSTa koTi ke hote haiM jo svayaMbuddha hokara svayaM hI apanA mArga taya kara lete haiM / satya tathya yaha hai ki sAdhanA sAdhaka kI apanI nijI lagana, samyak zraddhA, samyakjJAna aura isa jJAna dvArA jAne gaye mArga para samyak prakAra se AcaraNa para nirbhara karatI hai| yadi sAdhaka kI zraddhA samyak aura pragAr3ha hai, usakA jJAna nirmala aura yathArthagrAhI hai to usakA AcaraNa bhI dRr3hatApUrNa aura drutagAmI hogA / 188 zrI puSkara muni abhinandana grantha : navama khaNDa tInoM hI dvArA ho sakatA hai| jaba ye tInoM ke rUpa meM samanvita evaM ekAkAra ho jAte haiM jaisA ki Upara batAyA gayA hai ki kuNDalinI jAgaraNa bhaktiyoga dvArA bhI ho sakatA hai, jJAnayoga dvArA bhI ho sakatA hai aura niSkAma tathA sakAma yoga dvArA bhI ho sakatA hai aura yadi samanvita rUpa se kahA jAya to ina yogamArga samyak zraddhA (bhakti evaM vizvAsa ) samyakjJAna aura samyakcAritra to sAdhaka drutagati se apane iSTa arthAt kaivalya ko prApta kara letA hai / asato mA sadgamaya / tamaso mA jyAtirgamaya / mRtyormA amRtaMgamaya / sandarbha tathA sandarbha sthala 1 2 3 5 da S 10 11 -gItA 2/47 / samatvaM yoga ucyate / / yogaH karmasu kauzalam yogazcittavRttiniroSaH / hetu dvayaM cittastha vAsanA ca samIraNaH / tayo vinaSTe ekasmistad dvAvapi vinazyataH // 1 // - yogakuNDalyupaniSad, prathama adhyAya / -gItA a. 3 / loke'smin dvividhA niSThA purA proktA mayAnaghaH ! jJAnayogena sAMkhyAnAM karmayogena yoginAm || 3 || ArurukSormuneryogaM karma kAraNamucyate / yogArUDhasya tasyaiva zamaH kAraNamucyate // 3 // yajJArthAtkarmaNo'nyatra loko'yaM karmabandhanaH / tadarthaM karma kaunteya ! muktasaGgaH samAcaraH // na hi kazcitkSaNamapi jAtu tiSThatyakarmakRt / kAryate hyavazaH karma sarvaH prakRtijairguNaiH // 5 // -gItA a. 3 / - gItA a. 3 / (ka) naiva kiMcit karomIti yukto manyeta tattvavit ||8|| - gItA a. 5 / (kha) indriyANIndriyArtheSu vartanta iti dhArayan // 6 // gItA a. 5 / - gItA 2/50 / yogasUtra, samAdhipAda sUtra 2 / - gItA a. 6 / IzvaraH sarvabhUtAnAM me'rjuna tiSThati / bhrAmayansarvabhUtAni yantrArUDhAni mAyayA // 61 // gItA a. 18 / tayorAdau samIrasya jayaM kuryAnnaraH sadA || 2 || - yogakuNDalyupaniSad, prathama adhyAya / yogastrayo mayA proktA nRRNAM zreyovidhitsayA / jJAnaM karma ca bhaktizca nopAyo'nyo'sti kutracit // 6 // - zrImadbhAgavat skandha. 11, a. 20 / Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuNDalinI yoga : eka vizleSaNa 186 17 12 ArurukSormuneryogaM karma kAraNamucyate / yogArUDhasya tasyaiva zamaH kAraNamucyate / / 3 / / -gItA a. 3 / 13 sa zailavanadhAtrINAM yathAdhAro'hi nAyakaH / sarveSAM yoga taMtrANAM tathAdhAro hi kuMDalI ||1||-htthyogprdiipikaa, tRtiiyopdeshH| udghATayetkapATaM tu yathAM kuMcikayA haThAt / kuMDalinyA tathA yogI mokSadvAraM vibhedayet // 10 // -haThayogapradIpikA, dvitIyopadezaH / kaMdordhva kuMDalIzaktiH suptA mokSAya yoginAm / baMdhanAya ca mUDhAnAM yastA vetti sa yogavit // 107 / / -haThayogapradIpikA, dvitIyopadezaH / AvRtaM jJAnametena jJAnino nityavairiNA / kAmarUpeNa kaunteya duSpUreNAnalena ca // 36 / / tasmAttvamindriyANyAdau niyamya bharatarSabha / pApmAnaM prajahi hyanaM jJAnavijJAnanAzanam / / 41 / / -gItA a. 3 / yastA vetti sa yogavit // 107 // -haThayogapradIpikA dvitIyopadeza / zivasyAbhyantare zaktiH zakterabhyantare zivaH / antaraM naiva pazyAmi candracandrikyoriva / / prasaraM bhAsate zaktiH saMkocaM bhAsate zivaH / / -siddhasiddhAMta saMgraha / suptA guruprasAdena yadA jAgarti kuNddlii| tadA sarvANi padmAni bhidyante granthayo'pi ca ||2||-htthyogprdiipikaa tRtIyopadezaH / 20 bhAvena labhate sarva bhAvena devadarzanam / bhAvena paramaM jJAnaM tasmAd bhAvAvalambanam / -rudrayAmalataMtra / bahu japAt tathA homAt kaaykleshaadivistraiH| UrdhvaretA bhaved yastu sa devo na tu mAnuSaH / -tantra / nAnAvidhairvicArastu na sAdhyaM jAyate manaH / tasmAt tasya jayaH prAyaH prANastra jaya eva hiH / / -yogabIja / prANAyAmakSapitamano malasya cittaM brahmaNi sthitaM bhavati / prathama nADIzodhanaM kartavyam / tata: prANAyAme adhikAraH / prANAyAmaM tataH kuryAda recaka pUraka kumbhakaiH / prANApAna samAyogaH prANAyAmaH prakIrtitaH / / praNava trayAtmakaM recaka pUraka kumbhakam // -zvetAzvataropaniSad zAMkarabhASya a.2| yat kiMcinnAdarUpeNa zrUyate zaktireva saa| yastattvAMto nirAkAraH sa eva paramezvaraH // 102 // -haThayogapradIpikA, caturthopadezaH / teSAM satatayuktAnAM bhajatAM prItipUrvakam / dadAmi buddhiyogaM taM yena mAmupayAnti te // 10 // teSAmevAnukampArthamahamajJAnajaM tamaH / nAzayAmyAtmabhAvastho jJAnadIpena bhAsvatA // 11 // --gItA a. 10 / nAyamAtmA prabacanena labhyo na medhayA na bahanAzrutena / yamavaiSa vRNute tena labhyastasmeSa AtmA vRNute tanuM svAm / / -kaThopaniSad / 27 kathaM binA roma harSa dravatA cetasA binaa| vinA''nandAthakalayA zudhyed akatyA vinA''zaH / / 23 / / -zrImadbhAgavata 11 skaM, 14 a.| 28 vAga gadgadA dravate yasya citaM rudatyabhIkSNaM hasati kavacicca / vilajja udgAyati nRtyate ca madbhaktiyukto bhuvanaM punAti // 24 // -zrImadbhAgavata 11 skaM, 14 a.| 26 rAjayogaH samAdhizca unmanI ca manonmanI / amanatvaM layastattvaM zUnyAzUnyaM paraM padam / / 3 / / amanaska tathA dvataM nirAlambaM niraMjanam / jIvanamuktizca sahajA turyA cetyekavAcakAH // 4 // -haThayogapradIpikA caturthopadezaH / 22 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : navama khaNDa 30 tadA draSTuH svarUpe'vasthAnam / / 3 / / -pAtaMjala yogasUtra, samAdhipAda / 31 samAdhizca paraM yogaM bahu bhAgyena labhyate / guro kRpA prasAdena prApyate gurubhaktitaH // -ghernnddsNhitaa| 32 samAdhi samanAvasthA jiivaatmaaprmaatmnoH| -yogiyAjJavalkya / trayamekatra saMyamaH // 4 // -yogadarzana, vibhUtipAda / 34 bhruvormadhye zivasthAnaM manastatra vilIyate / jJAtavyaM tatpadaM turya tatra kAlo na vidyate // 48 // -haThayogapradIpikA, caturthopadezaH / 35 na gaMdhaM na rasaM rUpaM na ca sparza na niHsvanam / nAtmAnaM na paraM vetti yogI yuktaH samAdhinA // 106 // -haThayogapradIpikA, caturthopadeza / *** subodhaM bAlajIvAnAM, yadvividhaH kathAnakaiH / mAhAtmyaM sAmyatatvasya, tajjJeyaM paNDitairapi // AdimatIrthakRnmAturbharatacakriNastathA / prasannacandrarAjarSezcilAtiputrayoginaH // -gi. pa. zAha 'kalpeza' ____