Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ kavi sahajasundarakRta guNaratnAkarachaMda | DaoN. kAntilAla bI. zAha jaina sAdhukavi sahajasundara upakezagacchanA siddhasUri-dhanasAranI paraMparAmAM ratnasamudra upAdhyAyanA ziSya. emaNe racela nAnImoTI kRtionI saMkhyA 25 jeTalI thavA jAya che. e kRtiomAMnI keTalIkamAM maLatAM racanAvarSane AdhAre kavi sahajasundarano jIvanakALa 16mI sadIno pUrvAdha hovAnuM nizcita karI zakAya che. emanI racanAomAM rAsa, chaMda, saMvAda, stavana, sajhAya vagere padya svarUpono samAveza thAya che. RSidattA mahAsatI rAsa, jaMbUsvAmI aMtaraMgarAsa, AtmarAja rAsa, prasannacaMdra rAjarSi rAsa, tetalI maMtrIno rAsa, amarakumAra rAsa, IriyAvahI vicAra rAsa, paradezI rAjAno rAsa, sthUlibhadra rAsa, zukarAja-suDAsAhelI rAsa, guNaratnAkara chaMda, sarasvatI mAtAne chaMda, ratnakumAra-ratnasAra copAI, AMkhakAna saMvAda, yauvana jarAsaMvAda, te uparAMta keTalIka stavano-sajhAyo jevI kRtio sahajasundare racI che. paNa A saumAM uttama racanA kadAca guNaratnAkarachaMda ja che. A kRti I.sa. 1516 (saMvata 1572)mAM racAyelI che. eTale kahI zakAya ke A kavino janma lagabhaga 500 varSa pahelAM thayo che. cheka hamaNAM sudhI A kavinI kevaLa 3 nAnI racanAo ja mudrita thaI hatI. paNa tAjetaramAM zrImatI niraMjanA vorAe A kavinI lagabhaga cauTeka kRtio saMpAdita karelI pragaTa thaI che. paNa emanI uttama racanA guNaratnAkarachaMda to, enI saMkhyAbaMdha hastaprato upalabdha hovA chatAM, hajI aprakaTa ja rahI che. guNaratnAkaraNaMda kRtino mukhya viSaya jaina saMpradAyamAM khUba jANItA evA dhUlibhadra-kozAnA kathAnakano che. AkhI racanA kula 4 adhikAromAM vaheMcAyelI che ane kula 419 kaDI dharAve che. AkhI kRti vAMcatAM eka kathAtmaka kAvyakRti tarIke je pAMceka muddAo paratve ApaNuM lakSa dorAya che te mArI daSTie A pramANe che : 1. A kRtimAM vArtAkathana kavinuM gaNa prayojana rahyuM che. 2. ahIM kathana karatAM bhAvanirUpaNa ane varNana vizeSa dhyAna kheMce che. 3. kRtinA bahiraMganI paNa kavie savizeSa mAvajata karI che. 4. cAraNI chaTAvALA vividha chaMdone kavie khUba lADa laDAvIne emAMthI bharapUra saMgIta UbhuM karyuM che. 5. kavinAM pAMDitya ane bahuzrutatA ahIM pragaTa thAya che. A pAMca muddAomAMthI ApanI samakSa to, A kRtimAM thayelAM bhAvanirUpaNa ane varNana vize, keTalAMka udAharaNo ApIne, thoDIka vAta karIza. guNaratnAkarachaMda 183
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNaratnAkarachaMda kathAtmaka kRti hoI ahIM kathAno dora che kharo, paNa khUba ja pAtaLo. kathAnakane nimitta banAvIne sahajasundara kavitvanI kharI choLo uchALe che te to enAM alaMkRta varNanomAM, kathA e kavinuM mukhya prayojana rahyuM nathI. prathama adhikAra sarasvatIdevInuM mahimAgAna, sthUlibhadra-prazasti ane pADalapura nagarInA varNanamAM samApta thAya che. bIjA adhikAramAM sthUlibhadrano janmotsava, bALa sthUlibhadrano lAlanapAlana sAthe thato uchera, sthUlibhadranI bAlaceSTAo, yauvanamAM emanI saMkrAnti ane pachI yuvAna banelA sthUlibhadrano kozA sAthe bhogavilAsa - Ama eka pachI eka AvatAM varNanonA pravAhamAM bhAvaka taNAya che. trIjA adhikAramAM AraMbhe, sthUlibhadranA pitA zakaTAlanA rAja khaTapaTathI thayelA mRtyuno to kavi saMkSipta ullekha ja kare che. kavine vizeSa rasa che, rAjyanuM teDuM AvatAM sthUlibhadra mAnasika vimAsaNanA citrAlekhanamAM. sthUlibhadrano vairAgya, kozAno pIMkhAyelo manamALo, enI sAthe virahadazA - A varNanomAM trIjo adhikAra rokAya che. 1 cotho adhikAra comAsu gALavA AvelA sthUlibhadranuM mana rIjhavavA mATe kozAnA prayAsonA citra varNanamAM rokAya che. chevaTe sthUlibhadrano kozAne bodha ane kozAnuM hRdaya parivartana - tyAM kRti samApta thAya che. AMtaraprAsa, antyAnuprAsa, zabdAlaMkAra, jhaDajhamaka, svAnusArI zabdaprayojanA, cAraNI chaTAvALo layahilloLa ane kvacit kaMThya-vAdya saMgItanI sUrAvalI-A badhAmAMthI eka viziSTa nAdasaMgIta nIpaje che. keTalAMka varNano ahIM saMgItabaddha banI ApaNane viziSTa layapravAhamAM khecI jAya che. prathama adhikAramAM sarasvatInI prazasti sAMbhaLazo : ghamaghama ghUghara ghamaghama kaMtaya, jhaMjhara rimajhima raNaraNakataya, kari cUDi raNakaMti ki dikhaI, tuha siMgAra kI saha UpaI. kavi sthUlibhadranI prazasti A zabdomAM kare che : 184 pATalIputra nagarInuM varNana citrAtmaka banyuM che. pADalapuranAM prajAjano, enI pauSadhazALAo ane dharmazALAo, bAgabagIcA, vAvasarovarakUpa Adi jaLAzayo, enA rAjavI ane maMtrI - A badhI vigatone samAvI letuM prAsayukata nagaravarNana kavie karyuM che. emAM kyAMka kyAMka kavi zabdacAturIbharyA yamakaprayoga paNa kare che : guNarola lola kalola kIrati capala cihuM disa hiMsae, jhalahalaI siri suha jhAMNa, sIkara zIlabhUSaNa dIsae. moTe maMdira bahU koraNIAM, nayaNi na dIsaI tihAM ko raNIAM, sUra vahaI nitu karI kodaMDaha, kaha tIracheM navi deha ko daMDaha. zrI vijayAnaMdasUri svargArohaNa zatAbdI graMtha
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAla khIIM baIsaI narapAlA, hIMDaI eka valI nara pAlA bIjA adhikArano AraMbha kavi sthUlibhadranA janmotsavathI kare che : paMca zabda vAjaI vila Dholaha, mRganayaNI maMgala mukhi bolaha. dUhA gIta bhaNaI guNagAthA, kuMkama kesaranA ghaI hAthA, navanava nAri vadhAvaI koDe, ropaI keli manohara ToDe. paNa pachI to janmotsavanuM AkhuM citra saMgItamAM saMkrame che : dhaNa gajjaI jima kIraya suva9, vajjaI dhadhikiTa phreMkaTa mahala, cacapaTa cacapaTa tAla taraMgA, thogini tithaeNga nirAkaTa thaugA. tAthogini tAthogini tidhugini tiyugini, sirigama mapaddhami susara saraM, nIsANa ki mati drumama drahakaMti drahadraha brukAra karuM, jhaghari jhaNajhaNakaMti, bheri bhaNakaMti bhau bhau bhUMgala bharahara, ghUgdhara ghamaghamakaMti, raNaNaraNakaMti, sasabada saMgiti saddavara, bAla sthUlibhadra pratye mAtApitAnuM vAtasalya juo : lAlaI pAlaI naI saMsAlaI, suta sAhoMma vali vali nihAlaI. AmAM 'la' varNano prayoga ane kriyApadomAMnA aInAM uccAraNonAM thatAM punarAvartanomAMthI jharatuM nAdasaudarya karNapriya bane che. sthUlibhadranI bAlasahaja ceSTAonA varNanamAM citra ane saMgatanI jugalabaMdhI joI zakAze : lIlA laTakaMtau, kara jhaTakaMtau, kSaNi caTakaMtau, vilakhaMtau, puhavI tali paDatau, putra AkhaDatau, na rahaI raDatau, ThaNakaMtau yuvAna sthUlibhadrane AvatA joIne kozAne pahelAM to ene ThagavAno, dhUtakAravAno bhAva jAge che. te vicAre che : gAgaratnAkarachaMda gADhA dhUta maI ThagyA, chokara chalyA chayada, dhorIkA dhUri petaruM, havaI e karuM bayala. 185
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhAta kharI jau lAgasyaI, tau choDavasyau DrAMma A kSaNa sudhI to kozA koIpaNa puruSano saMga karanArI gaNikA mAtra che. paNa pachI sthUlibhadrane najIkathI nihALIne pote enAthI prabhAvita banI jAya che. kavi enuM A bhAvaparivartana A rIte nodhe che : pahilau ThagavidyA huMtI, dIThau thayau sa-bhAva, sAMhammU lAgI jhUrivA, jala viNa jisyau talAva. atyAra sudhI potAnA bhUbhaMgathI jagatane bhoLavanArI ne lokane chaLanArI kozA sthUlibhadrane joIne emanI kiMkarI-dAsI banI gaI. 186 bhUbhaMgi bhAvaI jaga bholatyau, chalyA loka jIMdA karI, zrI thUlibhadra pekhI karI thaI vize te kiMkarI te vicAre che : have uDAuDa kema hAthi popaTa baIrTAu AMgaNe beThelA popaTane have hAthe karIne kema uDADI mUkuM ? pachI to zRMgAranirUpaNa ghero raMga dhAraNa kare che. kozAnuM dehasauMdarya, enAM vastrAbhUSaNo, ane enA prapaMcI hAvabhAvanAM varNanomAM kavi bhAvakane ghasaDI jAya che. mayamattA mayagala jisyA thaNahara sUra subhaTTa, pekhI nara pAchA paDaI, mehalaI mAna maraTTa. suvanna deha rUpareha, kAMmageha gajjae, urastha hAra, hIra cIra, kaMcukI virajae, kaTaki laMki jhINa vaMka agni khaggi drummae payoharANa pakikha pakikha loka lakakha ghummae anaMgaraMga aMga aMga kosi vesi dakakhae, kaDakakha cakakha tIra tikakha tikikha tikikha mukakae nIcenI kaDImAM kozAne sarovaranA rUpakathI kavi varNave che : nArisarovara sabala sakala mukhakamala manohara, bhamuha bhamahi raNajhaNati, nayanayuga mIna sahodara, prema taNau jala bahula, vayaNa rasahiri latti, kabarI jalasaMvAla, pAli yauvana mayamatti, nava cakravAka thaNaharayugala, karaI raMga rAti ramati, zrI sthUlibhadra jhillaI tihAM, ramaI haMsahaMsI jamati. zrI vijayAnaMdasUri svargArohaNa zatAbdI graMtha
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahIM kozA sarovara, mukha kamaLa, AMkho mInadraya, prema jala, vANI rasalaharI, kezakalApa jalazevALa, yauvana sarovarapALa, stanayugma cakravAkayugala tarIke varNavAyAM che. nAri sarovara sabala sakala mukhakamala manohara' A paMktimAM "sa' ane "ma' zrutinAM Avartano ane sabala, sakala, kamalana zabdAnuprAsa viziSTa jhaDajhamaka UbhI kare che. lalitakomalakAMta padAvalino anubhava ahIM thAya che. pachI to kozAnA zRMgArI hAvabhAva ane kAmakrIDAnAM keTalAMka vyaMjanApUrNa varNano cAle che. eka udAharaNa : popaTa drAkha taNau rasa ghUMTaI, pAsi paDI sUDI navi chUTaI, doIkara pAkhara baMdhana bhIDaI, AMkasa nakha deI tana pIDaI. vezyAno sneha kadI eka vyaktinika hoto nathI, paNa svArthavRttivALo hoya che, ane anekanI sAthe e kevuM phUDakapaTa kare che e vAta kahevA kavie je kalpanAcitra rajU karyuM che e kAvyAtmaka che. A kalpanAcitra ane virala lAgyuM che ane bIje kayAMya vAMcyAnuM jANamAM nathI. sUrija jaLa asthamaI keza tima mUkI rAI, jaLa velA jehanI, tAma hasyauMmana mohaI, kula tAra siri dhaddhi, ramAI caMdA sAthaI, sUra samaI jANevi kula paNi nAMkhaI hAthaI, Ima yuNi phUDa bihucaI karaI, vezi kahIM sAcI nau haI. ahIM sahajasundara kavi vezyAne rajanI sAthe sarakhAvIne kahe che ke jyAre sUraja Athame che tyAre rAtri keza chUTA mUkIne (aMdhakAra mATenuM kalpana) rudana kare che. paNa pachI, jevI jenI veLA, te pramANe tenI sAthe mana lagADe che. rAtri tArA rUpI phUlo mAthAmAM khosIne (zRMgAra sajIne) caMdra sAthe ramata mAMDe che. pachI pAcho sUryane AvavAno samaya jAgIne mAthAmAMthI kula potAne hAthe nAMkhI de che. (divasa UgatAM tArA asta pAme che te mATenuM kalpana) Ama rAtri bannenI sAthe (sUrya ane caMdranI sAthe) kUDakapaTa kare che. e ja rIte vezyA kadI sAcI hoya nahIM. trIjA adhikAramAM rAjyanuM nimaMtraNa AvatAM yUlibhadranI vimAsaNa baLadanA upamAnathI kavie citrita karI che. je hIMDavau mokalavaraI, mAthaI na paDyuM bhAra, te dhori dhuri jotaraI, dhUgaIsIsa apAra. je baLada mokaLo-mukata pharyo hoya, mAthe koI bhAra na paDyo hoya, tene dhUMsarI sAthe jotaravAmAM Ave tyAre tenuM mastaka dhuNAvIne kevo aNagamo-virodha pragaTa kare che. evI ja sthiti sthUlibhadranI guNaratnAkarachaMda 187 ?
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjadarabAre jatA sthUlibhadrano viyoga kozAne zI rIte sahya bane ? enI kAkalUdInuM citra juo : jima jima prIu pagalAM bharaI, tima tima adhika rakaMti, Agali pAchali UtarI, prIu pAlava jhAMlaMti. kozAnA viraha bhAvanA nirUpaNa atyaMta citrAtmaka AlaMkArika, kalpanAsamRddha, jhaDajhamaka pracura ane kavacit zabda zleSayukta banyAM che : kSaNi bAhiri kSaNi UbhI taDakaI, rIsabharI sahIara syauMtaDakaI hAradora dIsaInavi galaI e, bhojana mukhi sarasa navi galaIe! bhamarInI pari pIu guNa gaNatI, kari cUDI nAMkhaI guNagaNatI. kozAno hadayacitkAra juo: manapaMkhI mAlu karaI, hituM ghauMsadeva, te mAlau tujha mAMjatAM, dayA na AvI deva. cothA adhikAramAM palaTAyelI paristhitinuM Alekhana che. sAdhu banelA dhUlibhadra kozAne tyAM cAturmAsa gALavA AvyA che. sthUlibhadranuM mana rIjhavavA kozAnA prayAsonuM varNana zRMgArarasika, prAsAnuprAsayukata ane nAdasoMdaryathI sabhara banyuM che. nAcaInAca karI siMgAraha dhidhikara kaMkaranA dhokAraha, colAIcIra kasI kari caraNA, dhamakAvaI jhamakAvaI caraNA. kozA vezyA ramaNi, keli jaIsA namaNi, haMsalIlA gamaNi, catura caMpakavaraNi, ghUmaI ghUghara pagaNi ja mali jhajhara jhagaNi, nAcaI khelaI taraNi, dhasaI dhaDahAI dharaNi, valavalI lAgaI caraNi, cavaIbola mIThA vyaNi, guNavedha bheda dAkhaI dharaNi, prANanAtha toraIzaraNi. A kRtimAM cAraNI chaMdonI layachaTA, kavinuM pAMDitya, bodhatattvane paNa maLatuM kAvyarUpa, kavinI bhASA-zailI vagere anya muddAo vize paNa ghaNuM kahI zakAya ema che, paNa ahIM kAvyamAM thayeluM keTaluMka bhAvanirUpaNa ane alaMkaraNa-te vize keTalAMka mahattvanAM udAharaNo ApavAnuM ja paryApta gayuM che. A paNa che ke je 4rara zrI vijayAnaMdasari svargArohAga zatAbdI graMtha