Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
કવિ રામચંદ્ર અને કવિ સાગરચંદ્ર
સોલંકી યુગના સંસ્કૃત વાયકારોમાં નિર્ચન્થદર્શન–શ્વેતાંબર આમ્નાય–ના રામચંદ્ર નામક બે, તેમ જ સાગરચંદ્ર નામના કેટલાક કવિ-મુનિવરો થઈ ગયા છે. આથી અલગ, પણ એક નામધારી આ કર્તાઓની કૃતિઓ અને કાળ વિશે સાંપ્રતકાલીન લેખનોમાં સંભ્રમ વરતાય છે. પ્રસ્તુત કર્તાઓની નિર્ણત થયેલ પિછાન તેમ જ સમય-વિનિશ્ચય વિશે એ કારણસર પુનરવલોકન થવું જરૂરી બને છે. કવિ રામચંદ્ર
રામચંદ્ર' અભિધાન ધરાવતા એક તો છે સિદ્ધરાજ-કુમારપાલકાલીન, સુપ્રસિદ્ધ પૂર્ણતલ્લગચ્છીય હેમચંદ્રાચાર્યના શિષ્ય. એમની સ્તુતિઓ, પ્રબંધો, નાટકો, આદિ અનેક ઉચ્ચ કોટીની રચનાઓના સંદર્ભો મળે છે, અને તેમાંની કેટલીક તો આજે ઉપલબ્ધ પણ છે'. મુદ્રિત કૃતિઓમાં જૈન સ્તોત્ર સંદોહ (પ્રથમ ભાગ) અંતર્ગત પ્રકટ થયેલી ૧૦ દ્વાત્રિશિકાઓ, એક ચતુર્વિશતિકા, અને ૧૭ ષોડશિકાઓ પ્રસ્તુત પંડિત રામચંદ્રની છે તેવો સંપાદક (સ્વ) મુનિરાજ ચતુરવિજયજીનો અભિપ્રાય છે, જો કે ચતુરવિજયજીની જ વિશેષ નોંધ અનુસાર (સ્વ) મુનિરાજ શ્રી કલ્યાણવિજયજીના મતે તેના કર્તા બીજા જ રામચંદ્ર–બૃહચ્છીય વાદીન્દ્ર દેવસૂરિના પ્રશિષ્ય–છે. પંડિત અંબાલાલ પ્રેમચંદ શાહ પણ કાત્રિશિકાઓ બૃહગચ્છીય રામચંદ્ર સૂરિની માને છે. જ્યારે ત્રિપુટી મહારાજ આ સંબંધમાં ચતુરવિજયજી જેવો મત ધરાવે છે. આથી આ બે નિર્ણયોમાંથી કયો સાચો તેનો નિશ્ચય થવો ઘટે.
ચતુરવિજયજી પોતે પહોંચેલ નિષ્કર્ષના સમર્થનમાં (૧૭ માંથી ૧૬) ષોડશિકાઓમાં મળતા સમાન અને સૂચક પ્રાંત-પદ્ય પ્રતિ ધ્યાન દોરે છે : પ્રસ્તુત પદ્ય આ પ્રમાણે છે :
स्वामिन्ननन्तफलकल्पतरोऽभिरामचन्द्रावदातचरिताञ्चितविश्वचक्र !। शक्रस्तुताघ्रिसरसीरुह ! दुःस्यसार्थे
देव ! प्रसीद करुणां कुरु देहि दृष्टम् ।। આ પદ્યના અંતિમ ચરણમાં કર્તાનું “રામચંદ્ર અભિધાન હોવા ઉપરાંત તેમાં દષ્ટિ – ત્રિપુટી મહારાજના મતે (શ્લેષથી ?) દિવ્યદૃષ્ટિ–પ્રાપ્ત કરવાની આર્જવભરી યાચના વ્યક્ત થયેલી છે, જે તેમના પ્રજ્ઞાચક્ષુ હોવાના તર્ક તરફ ખેંચી જાય છે. રાજગચ્છીય પ્રભાચંદ્રાચાર્યના પ્રભાવક ચરિત (સં. ૧૩૩૪ } ઈસ. ૧૨૭૮) તથા નાગેન્દ્રગચ્છીય મેરૂતુંગાચાર્યના
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
કવિ રામચંદ્ર અને કવિ સાગરચંદ્ર
૧૫૯
પ્રબંધચિંતામણિ(સં. ૧૩૬૧ ( ઈ. સ. ૧૩૦૫)માં આચાર્ય હેમચંદ્રના શિષ્ય રામચંદ્રનું એક લોચન ગયાની અનુશ્રુતિ નોંધાયેલી છે, જે લક્ષમાં લેતાં સંદર્ભસૂચિત સ્તુતિઓના કર્તા તે જ રામચંદ્ર હોવા ઘટે તેવું ચતુરવિજયજીનું કથન છે.
બીજી બાજુ કલ્યાણવિજયજીએ પોતાની ધારણા પાછળ શું યુક્તિઓ પ્રસ્તુત કરેલી તેનો નિર્દેશ ચતુરવિજયજી મહારાજે દીધો નથી; કે કયા લેખમાં સ્વર્ગીય મુનિશ્રીએ પોતાનો એ અભિપ્રાય પ્રકટ કરેલો, તે વિશે પણ તેમણે જણાવ્યું ન હોઈ તે સંબંધમાં તાત્કાલિક તો કંઈ કહી શકાય તેમ નથી. પણ હું માનું છું કે બૃહસ્થને વિધિચૈત્ય રૂપે સમર્પિત સોલંકી સમ્રાટ કુમારપાળ કારિત જાબલિપુર(જાલોર)ના કાંચનગિરિગઢ પરના જિન પાર્શ્વનાથના કુમારવિહારના (સં. ૧૨૬૪ ઈ. સ. ૧૨૦૮ના) લેખમાં ધ્વજ-દંડની પ્રતિષ્ઠા કરનાર મુનિ રામચંદ્રના ઉલ્લેખ પરથી, તેમ જ સંદર્ભગત દ્વાર્ગિશિકાઓ માંહેની કેટલીકના આંતરપરીક્ષણ પરથી તેઓ આવા નિષ્કર્ષ તરફ પહોંચ્યા હોય.
મુનિ રામચંદ્રની સંદર્ભસૂચિત સ્તુતિ-કાવ્ય કૃતિઓ તપાસી જોતાં મારો ઝુકાવ કલ્યાણવિજયજીએ કરેલ નિર્ણય તેમ જ પં. અંબાલાલ પ્રેમચંદ શાહના મત તરફ ઢળે છે : કારણો આ પ્રમાણે છે.
(૧) ૧૦ ધાત્રિશિકાઓમાંથી ૬ જિન પાર્શ્વનાથને ઉદ્દેશીને રચાયેલી છે અને તે સૌમાં સ્પષ્ટ રૂપે જાબાલિપુરના કાંચનગિરિ-સ્થિત પાર્શ્વનાથ ઉલ્લિખિત વા વિવલિત છે : એટલું જ નહીં, એકમાં તો પ્રસ્તુત જિનનો પ્રાસાદ ત્યાં કુમારપાળે બંધાવ્યાનો પણ ઉલ્લેખ છે : આ સંબંધના સ્પષ્ટ સંદર્ભે નીચે મુજબ છે.
उत्तप्तजात्यतपनीयविनिद्रभद्रपीठप्रतिष्ठितविनीलतनुः सभायाम् ।। चामीकरादिशिखरस्थितनीलरत्नसापलकं दधदयं जयताज्जिनेन्द्रः ॥८॥ पार्श्वप्रभोः परिलसत्पुरतस्तमांसि तदुर्मचक्रमचिरान्मुकुलीकरोतु । प्राच्यचलेन्द्रशिखरस्य पुरस्सरं यद् बिम्बं विडम्बयति वारिजबान्धवस्य ॥१३॥ देवः सदा सिततनुः सुमनोजनानां पौरन्दरद्विरदवत् प्रमदं प्रदत्ताम् । स्वर्णाचले कलयति स्म कलां यदीयालानस्य मन्दिरमदः सहिरण्यकुम्भम् ॥२१॥ कल्याणभूधरविभूषण ! तीर्थलक्ष्मीमल्लीमयैकमुकुटे शशिशुभ्रधाम्नि ! कृष्णाभ्रकप्रियसखीं द्युतिमुद्वहन् वस्तीर्थङ्करः सकलमङ्गलकेलयेऽस्तु ||३१||
--उपमाभिः जिनस्तुतिद्वात्रिंशिका
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६०
નિગ્રન્થ ઐતિહાસિક લેખ-સમુચ્ચય-૧
पादौ तवाऽऽसाद्य गुरो ! क्षमाभृतां विश्वं मनो मे न तृणाय मन्यते । उत्तुङ्गधात्रीघरशृङ्गसङ्गतः सर्वं हि खर्व मनुतेतरां न कः ? ||८|| लोकोत्तरः कोऽप्यसि देवदेव ! तत् कस्ते महिम्नः कलने प्रगल्भताम् । को वा दवीयःस्थमहामहीधरोत्सेधं परिच्छेत्तुमतुच्छसाहसः ॥२०॥
-दृष्टान्तगर्भस्तुतिद्वात्रिंशिका स्वर्णक्षोणीधरवरशिरःशेखर ! श्रीजिनेश ! व्यक्तं सेयं परमहिमता काचिदुज्जृम्भते वः ! पुंसां पादास्थितिसमुचिता यत्तडागापगाम्भ:सम्भाराणां परमहिमता स्यादनुद्वेगहेतुः ॥२१॥
–प्रसादद्वात्रिंशिका एकातपत्रामिव शासनस्य लक्ष्मी दधानः फणभृत्फणामिः । आरुढ ‘जाबालि पुराद्रिहस्ती श्रियेऽस्तु वः पार्श्वजिनाधिराजः ॥१॥ महीभृतोऽमुष्य महाप्रभावः प्रासादवर्यस्तिलकीभवंस्ते नेत्रातिगे मेरुगिरौ व्यनक्ति युक्तं सुवर्णाचलराजलक्ष्मीम् ॥३॥ धुलोकलक्ष्मीप्रणयं परत्र कल्याणमत्रापि च दातुकामः । शङ्के प्रभोऽभ्रंलिहचारुचूलं चामीकरक्ष्माधरमध्यरोहः ||६|| जिनाधिनाथ ! प्रतिमा यथा ते कल्याणजन्माकरतां दधाति । चामीकराद्रिप्रतिमस्तथैष मन्येऽस्ति जाबालिपुराचलोऽपि ॥११|| श्रीअश्वसेनक्षितिभृत्कुमार ! सुवर्णधात्रीधरमौलिरत्न ! ! अमोघवाचस्तव पार्थिवत्त्वं सम्प्रत्यनन्यप्रतिमं चकारित ॥१३||
-भक्त्यतिशयद्वात्रिंशिका सुवर्णशैलः किल नायमत्र ते जिनेन्द्र ! नैतद् भवनं च निर्मलम् । असौ कुमारक्षितिभृद्शोङ्कुरः शुभैककन्दाद्भु(दु) दगादपि त्वतः ॥१२।।
-अपहृतिद्वात्रिंशिका येन काञ्चनगिरौ विनिर्ममे शासनोन्नतिवधूकरग्रहः युक्तमेतदथवा कुमारतां बिभ्रतां खलु भुजङ्गसङ्गिनाम् ||४|| यः स्वयं दधदनश्चरात्मतामिष्टसिद्धिघटनामिषुः सताम् । अध्युवास कनकाद्रिचूलिकां शैलवासरतयो हि योगिनः ॥१८॥
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
કવિ રામચંદ્ર અને કવિ સાગરચંદ્ર
यं प्रभुं समधिगम्य धारयत्युच्चकैः कनकभूधरः शिरः । कंः क्षितौ सकलकाङ्घ्रितप्रदं प्राप्य रत्नमथवा न दृप्यति ? २४||
यः सुवर्णगिरिविस्फुरत्यदस्तत्प्रकाशयति वृत्तमात्मनः । कस्य गोप्रकटितप्रभावतः श्लोकसिद्धिरुदयं न याति वा ? ||२७| भारती यदुपदेशपेशलामर्थसिद्धिमनुधावति ध्रुवम् । काञ्चनाचलकलामुपेयुषां सिद्धयो हि वृषलीसमाः सताम् ॥२८॥
-अर्थान्तरन्यासद्वात्रिंशिका
આ સૌ પઘોમાં કાંચનગિરિનો નિર્દેશ એકવિધતા ટાળવા અને છંદમેળ જાળવવા વિવિધ પર્યાયો દ્વારા કર્યો છે. આવી વિશિષ્ટ અને સૂચક સ્તુતિઓની રચના તો જેને જાબાલિપુર-પાર્શ્વનાથ પર ખાસ મમતા અને ભક્તિભાવ રહ્યાં હોય તેવી વ્યક્તિ જ કોઈ કરી શકે. આ કારણસર તેના રચયિતા અણહિલ્લપત્તન-સ્થિત પૂર્ણતલ્લગચ્છના પંડિત રામચંદ્ર હોય તેના કરતાં જાબાલિપુર સાથે સંકળાયેલ બૃહદ્ગચ્છીય મુનિ રામચંદ્ર હોય તેવી સંભાવના વિશેષ સયુક્ત, બલવત્તર, અને સ્વાભાવિક જણાય છે. આખરે કુમારપાળે પ્રસ્તુત જિનાલય વાદિ દેવસૂરિના ગચ્છને સમર્પિત કરેલું તે વાત પણ સ્મરણમાં રાખવી ઘટે. (મંદિર મૂળે સં ૧૨૧૧ / ઈ. સ. ૧૧૬૫માં બનેલું. તેનો સં ૧૨૪૨માં પુનરુદ્વા૨ થયેલો; સં ૧૨૫૬ / ઈ સ ૧૨૦૦માં તોરણાદિની પ્રતિષ્ઠા થયેલ અને સં ૧૨૬૮ / ઈ સ ૧૨૧૨માં સંદર્ભગત રામચંદ્રાચાર્ય દ્વારા સુવર્ણ કલશારોપણ-પ્રતિષ્ઠા થયેલ.)
(૨) કવિના અંધત્વના વિષયમાં ષોડશિકાઓ અતિરિક્ત “ઉપમાભિ ઃ દ્વાત્રિંશિકા' કે જે કાંચનગિરિ-પાર્શ્વનાથ સંબદ્ધ છે૪, તેમાં પ્રાંતપદ્યમાં “જન્માંધ' કવિએ (આંતરદૃષ્ટિથી) નિરખેલ જિનના રૂપનો કરુણ અંતઃસ્ફુટ અને હૃદયસ્પર્શી શબ્દોમાં ઉલ્લેખ છે : યથા :
૧૯૧
जन्मान्धेनाऽमृतकर इव त्वं मया नाथ ! दृष्टो दुःस्थेन स्वर्विटपिन इव प्रापि ते पादसेवा ! तन्मे प्रीत्यै भव सुरभिवत् पञ्चमोद्दामगत्या तन्वानस्य श्रुतिमधुमुचं कोकिलस्येव वाचम् ||३२|| - उपमाभि: जिनस्तुतिद्वात्रिंशिका
આ મહત્ત્વપૂર્ણ સ્વ-સંબદ્ધ ઉલ્લેખ પરથી તો સ્પષ્ટ થાય છે કે જાબાલિપુર સાથે સંકળાયેલ બૃહદ્ગચ્છીય રામચંદ્ર મુનિ ‘“અંધ’હતા, શ્રીપત્તનના પૂર્ણતલ્લગચ્છીય રામચંદ્ર અંધ વા અધૂંધ થયાનું તો લાગતું નથી ! મને તો લાગે છે કે પ્રભાવકચરિતકારે તેમ જ પ્રબંધચિંતામણિકા૨ે નામસામ્યથી બૃહદ્ગચ્છીય પૂર્ણદેવ-શિષ્ય રામચંદ્રને વિશેષ પ્રસિદ્ધ
નિ ઐ ભા. ૧-૨૧
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિર્પ્રન્થ ઐતિહાસિક લેખ-સમુચ્ચય-૧
હેમચંદ્ર-શિષ્ય રામચંદ્ર માની લઈ, એમણે એક લોચન ગુમાવ્યાનું કહી, અને એ રીતે એમને અર્ધું અંધત્વ અર્પી, પ્રસ્તુત અંધત્વનો ખુલાસો કરવા એક દંતકથા ઘડી કાઢી છે, યા તો આવી ભ્રાંતિયુક્ત લોકોકિત એમના સમયમાં જૈન વિદ્વદ્ સમાજમાં પ્રચારમાં હોય અને તેની તેમણે માત્ર નોંધ લીધી હોય". જાબાલિપુરવાળા રામચંદ્રની સ્તુતિઓ, રસ, ભાવ, પ્રસાદ અને ઓજની દૃષ્ટિએ અહિલ્લપત્તનના સુવિખ્યાત પંડિત રામચંદ્રના કુમારવિહારશતક સરખી કૃતિઓથી જરાયે ઊતરે તેમ નથી. આમ સંસ્કૃત ભાષા પર સમાન પ્રભુત્વ તેમ જ સમકક્ષ કવિતાસામર્થ્ય ધરાવના૨, અને સમયની દૃષ્ટિએ બહુ દૂર નહીં એવા, બે રામચંદ્ર કવિવરોનું પૃથક્ત્વ પ્રભાચંદ્રાચાર્ય તથા મેરુત્તુંગાચાર્યના ધ્યાનમાં ન આવ્યું હોય તો તે સમજી શકાય તેવું છે.
૧૬૨
જાલોરના કુમારવિહારના સં. ૧૨૬૮ના, તેમ જ સુંધા પહાડી(સુગંધાદ્રિ)ના સં. ૧૩૧૮ । ઈ. સ. ૧૨૬૨ના અભિલેખના આધારે॰, જયમંગલસૂરિના અપભ્રંશમાં રચાયેલા મહાવી૨જન્માભિષેક કિંવા મહાવીરકલશના પ્રાંતપદ્ય અનુસાર, એવં મુનિ સોમચંદ્રની વૃત્તરત્નાકરવૃત્તિ (સં. ૧૩૨૯ / ઈ. સ. ૧૨૭૩)૧૯ અન્વયે, તેમ જ જયમંગલાચાર્યના એક અન્ય શિષ્ય અમચંદ્રના પ્રશિષ્ય જ્ઞાનકલશના સંદેહસમુચ્ચયના આધારે બૃહદ્ગચ્છીય મુનિ ૨ામચંદ્રની પરંપરા આ પ્રમાણે નિશ્ચિત બને છે :
(દીક્ષા-પર્યાય : ઈ. સ. ૧૦૯૬-૧૧૭૦)
વાદીન્દ્ર દેવસૂરિ
।।
પૂર્ણદેવસૂરિ
અમરચંદ્ર
રામચંદ્રાચાર્ય
I
જયમંગલાચાર્ય
સોમચંદ્ર
(ઉપલબ્ધ મિતિ : જાલોર અભિલેખ : સં. ૧૨૪૨ / ઈ સ ૧૧૮૬) (ઉપલબ્ધ મિતિ : જાલોર અભિલેખ : સં. ૧૨૬૮ / ઈ સ ૧૨૧૨)
જ્ઞાનકલશ
(ઉપલબ્ધ મિતિ : સુગાદ્રિ (સુંધા પહાડી) અભિલેખ : સં. ૧૩૧૮ | ઈ. સ. ૧૨૬૨)
(ઉપલબ્ધ : વૃત્તરત્નાકરવૃત્તિ સં ૧૩૨૯ / ઈ સં ૧૨૭૩)
ધર્મઘોષ
1
ધર્મતિલક
સંદેહ સમુચ્ચય (ઈ. સ. ૧૪મી શતાબ્દી મધ્યાહ્ન)
ઉપર્યુક્ત રામચંદ્રાચાર્યની પરંપરામાં આવતા તેમના શિષ્ય જયમંગલાચાર્ય પણ જબરા
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
કવિ રામચંદ્ર અને કવિ સાગરચંદ્ર
કવિ હતા. એમણે સંસ્કૃતમાં કવિશિક્ષા નામક કાવ્યશાસ્ત્રનો ગદ્યમય લઘુગ્રંથ, ભટ્ટિકાવ્ય પર વૃત્તિ, જાબાલિપુરના ચાહમાન રાજા ચાચિગદેવની ઉપર કથિત સુંધા ટેકરી પરની પ્રશસ્તિ, અને અપભ્રંશમાં મહાવીરજન્માભિષેક નામક ૧૮ કડીનું કાવ્ય રચ્યું છે. આ જયમંગલાચાર્યના સમય વિશે પણ ભ્રમ પ્રવર્તે છે. એમને બધાં જ પ્રમાણોની વિરુદ્ધ જઈ જયસિંહદેવ સિદ્ધરાજના સમકાલિક માની લેવામાં આવ્યા છે. મેરૂતુંગાચાર્યના પ્રબંધચિંતામણિમાં સહસ્ત્રલિંગ-તટાક સંબંધમાં એમના નામથી ઉફૅકિત એક પ્રશંસાત્મક પદ્ય પરથી એમ ધારી લેવામાં આવ્યું હોય તેમ જણાય છે. પણ પ્રબંધકારો ગમે તે કાળ અને ગમે તે કર્તાની કૃતિનાં પધો ઉઠાવી, પ્રસંગાનુસાર ગમે તેના મુખમાં, કે પ્રાપ્ત પરિસ્થિતિ અનુકૂળ ગમે તે સંદર્ભમાં ગોઠવી દેતા હોવાના પણ દાખલાઓ મળતા હોઈ (કેટલાક તો પ્રબંધચિંતામણિમાં જ છે !) મેરૂતુંગાચાર્યે જે પરિપ્રેક્ષ્યમાં પ્રસ્તુત પદ્ય ગોઠવ્યું છે તે પ્રમાણભૂત. છે તેમ છાતી ઠોકીને કોઈ કહી શકે તેમ નથી ! સિદ્ધરાજના કાળમાં કોઈ બીજા જ જયમંગલાચાર્ય થયા હોય તો તેમનો અન્ય ઉપલબ્ધ કોઈ સ્રોતમાં ઇશારો સરખો પણ મળતો નથી. આ વાત લક્ષમાં લેતાં જયમંગલાચાર્ય સિદ્ધરાજકાલીન હોવાનું કહી શકાય તેમ નથી. સિદ્ધસરોવર સંબંધની કારિકાના રચયિતા કદાચ તેઓ ન પણ હોય; કદાચ હેમચંદ્ર-શિષ્ય રામચંદ્ર પણ હોઈ શકે, કેમકે પાટણથી તેઓ ખૂબ પરિચિત હતા. અથવા તે જયમંગલાચાર્યની રચેલી હોય તો તે જયમંગલાચાર્ય બૃહગચ્છીય હોવા જોઈએ અને તેઓએ તે પોતાના જ કાળમાં, એટલે કે ૧૩મી શતાબ્દીના ત્રીજા ચરણમાં રચી હોવાનું માનવું જોઈએ. સંપ્રાપ્ત પ્રમાણો જોતાં તો એક જ જયમંગલાચાર્યના અસ્તિત્વ વિશે વિનિશ્ચય થઈ શકે છે.
ઉપર ચર્ચિત જયમંગલાચાર્યના શિષ્ય વૃત્તરત્નાકર પર વૃત્તિ રચી છે, જેનો ઉલ્લેખ આગળ થઈ ગયો છે; અને પછી તેમનાથી ચોથી પેઢીએ થયેલ જ્ઞાનકલશે સંદેહસમુચ્ચય ગ્રંથની રચના કરી છે. આમ રામચંદ્રાચાર્ય, તેમના શિષ્ય જયમંગલાચાર્ય, પ્રશિષ્ય સોમચંદ્ર, અને એથીયે આગળ જ્ઞાનકલશ એમ સૌ સંસ્કૃત ભાષા અને સરસ્વતીના પરમ ઉપાસકો રૂપે, એક ઉદાત્ત, વ્યુત્પન્ન, અને વિદ્વદ્ મુનિ-પરંપરાનાં સદશ્યો રૂપે રજૂ થાય છે. કવિ સાગરચંદ્ર
(અજ્ઞાતગચ્છીય) ગોવિંદસૂરિ-શિષ્ય વર્ધમાનસૂરિના ગણરત્નમહોદધિ(સં. ૧૧૯૭ | ઈ. સ. ૧૧૪૧)માં કવિ સાગરચંદ્રનાં થોડાંક પદ્યો અવતારેલાં છે૫, જેમાંના બેએક જયસિંહદેવ સિદ્ધરાજની પ્રશંસારૂપે છે. આ સાગરચંદ્ર આથી સિદ્ધરાજના સમકાલીન ઠરે છે. સિદ્ધરાજના માલવવિજય (આ. ઈ. સ. ૧૧૩૭) પશ્ચાત્ તુરતમાં જ એને બિરદાવતી જે કાવ્યોક્તિઓ રચાઈ હશે તેમાં આ સાગરચંદ્રની પણ રચના હશે તેમ જણાય છે. આથી તેઓ ઈસ્વીસના ૧૨મા શતકના દ્વિતીય ચરણમાં સક્રિય હોવાનું સુનિશ્ચિતપણે માની શકાય.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૪
નિર્ગસ્થ ઐતિહાસિક લેખ-સમુચ્ચય-૧
એમની ગુરુપરંપરા વિશે પ્રસ્તુત ગણરત્નમહોદધિ કે અન્ય પટ્ટાવલિઓમાંથી કશું જાણી શકાતું નથી. બીજી બાજુ રાજગચ્છીય કવિવર માણિક્યચંદ્રસૂરિ પોતાના ગુરુ રૂપે ‘સાગરેન્દુ(સાગરચંદ્ર)નું નામ આપે છે. આથી કેટલાક વિદ્વાનો સિદ્ધરાજ સમયના સાગરચંદ્ર અને રાજગચ્છીય સાગરચંદ્રને એક જ વ્યક્તિ માને છે. આવી સંભાવના તો માણિકયચંદ્રસૂરિના સમયની સાનુકૂળ અને સુનિશ્ચિત પૂર્વ તેમ જ ઉત્તર સીમા પર અવલંબિત રહે. પણ માણિ યચંદ્રના મુનિજીવનનો સમયપટ કેવડો હતો ?
માણિક્યચંદ્ર અને વસ્તુપાલનું સમકાલવ સૂચવતા બે પ્રબંધો જુદા જુદા મધ્યકાલીન પ્રબંધ સમુચ્ચય ગ્રંથો પરથી પુરાતનપ્રબંધસંગ્રહમાં (સ્વ) મુનિશ્રી જિનવિજયજીએ સંકલિત કરેલા છે. તેમાંનો એક પ્રબંધ, જે “B” સંગ્રહમાંથી લીધો છે, તેની પ્રત ૧૬મી શતાબ્દીની છે. જ્યારે “G” સંગ્રહ મૂળ ૧૪મી શતાબ્દીના ઉત્તરાર્ધમાં સંકલિત થયેલો. (જો કે ભોગીલાલ સાંડેસરા આ પ્રબંધોને (નાગેન્દ્રગથ્વીય ઉદયપ્રભવિનેય) જિનભદ્રની સં. ૧૨૯૦ ઈ. સ. ૧૨૩૪માં રચાયેલ નાનાકથાનકપ્રબંધાવલિનો ભાગ માને છે૦, પણ હસ્તપ્રતો સંબદ્ધ જે તથ્યો મુનિજીએ નોંધ્યાં છે તે જોતાં તો તેવું કહી શકાય તેવી સ્થિતિ નથી. જિનભદ્રવાળા પ્રાકૃત પ્રબંધોમાંથી કેટલાંક “P” સમુચ્ચયમાં (અલબત્ત સંસ્કૃત ભાષામાં રૂપાંતરિત થઈને) સમાવિષ્ટ થયા હશે, જેમકે ત્યાં પ્રતમાં જ એક સ્થળે જિનભદ્રની પુષ્પિકા સંકલિત છે; અને આ “ઝ” પ્રતમાં તો માણિક્યસૂરિ-વસ્તુપાલ સંબદ્ધ કોઈ જ પ્રસંગ નોંધાયો નથી. છતાં ઉપર કહેલ અન્ય પ્રબંધો, જે ઈસ્વીસનના ૧૪મા શતક જેટલા તો પુરાણા જણાય છે, તેમાં વર્ણવેલ માણિજ્યચંદ્ર-વસ્તુપાલ સંબદ્ધ પ્રસંગો શ્રદ્ધેય જણાય છે. અને એથી માણિક્યચંદ્રસૂરિ તથા મહામાત્ય વસ્તુપાલ સમકાલિક હોવાની વાતમાં સંદેહ નથી.
માણિચંદ્રસૂરિની પાર્શ્વનાથચરિત્રની રચનામિતિ સં. ૧૨૭૬ ! ઈ. સ. ૧૨૨૦ની હોઈ ઉપરની વાતને સમર્થન મળી રહે છે. પણ જો તેમ જ હોય તો તેમના ગુરુ સાગરચંદ્ર સિદ્ધરાજના સમકાલીન નહીં પણ અજયપાળ-ભીમદેવ(દ્વિતીય)ના સમકાલીન હોવાનો સંભવ માની શકાય. બીજી બાજુ જોઈએ તો માણિક્યચંદ્રની એક અન્ય સુપ્રસિદ્ધ કૃતિ–મમ્મટના કાવ્યપ્રકાશ પરની સંકેત નામની એમની ટીકા–અંતર્ગત દીધેલ રચનાનું વર્ષ સંદિગ્ધ છે. ગણિતશબ્દ' કિંવા “શબ્દાંક'માં પ્રસ્તુત મિતિ “રસ-વત્ર-રવિ” એ રીતે વ્યક્ત થયેલી છે. ત્યાં રવિ (૧ર) અને રસ (૬) વિશે તો કોઈ સંશય-સ્થિતિ નથી; પણ “વફત્રથી ક્યો અંક ગ્રહણ કરવો તે વાત વિવાદાસ્પદ બની છે. આ સમસ્યાના ઉકેલમાં ભોગીલાલ સાંડેસરા, તેમ જ (સ્વ) રસિકલાલ પરીખ વચ્ચે અભિપ્રાયભેદ છે. ડૉ. સાંડેસરા “વફત્રથી ચાર (બ્રહ્માના ચાર'મુખ) કે છ (સ્કંદ-કુમારના “છ” મોઢાં) એમ બેમાંથી ગમે તે એક અંક લેવાનું પસંદ કરે છે. (શિવ “પંચવર્ક્સ” હોઈ, વકત્રથી પાંચનો આંકડો પણ નિર્દિષ્ટ બને ખરો.) જ્યારે
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
કવિ રામચંદ્ર અને કવિ સાગરચંદ્ર
૧૬૫
(સ્વ) પરીખને “વત્રથી એકનો અંક સૂચિત હોવાનું અભિપ્રેત છે. બન્નેએ પોતાના અર્થઘટનના સમર્થનમાં દલીલો રજૂ કરી છે. “વફત્રને એકાંક માનવાથી નિષ્પન્ન થતા સં. ૧૨૧૬ ઈ. સ. ૧૧૬૦ વર્ષથી ફાયદો એ છે કે માણિક્યચંદ્રના ગુરુ સાગરચંદ્ર એ મિતિથી એક પેઢી પૂર્વના હોઈ સિદ્ધરાજના સમકાલીન બની શકે છે, અને એથી ગણરત્નમહોદધિમાં ઉદ્ધારેલ એમની ઉક્તિઓ કાળના ચોગઠામાં બરોબર ગોઠવાઈ જાય છે, પણ તેમાં આપત્તિ એ છે કે ઈ. સ. ૧૧૬૦માં પ્રૌઢ સંસ્કૃત ગ્રંથની રચના કરનાર માણિજ્યચંદ્રની ઉંમર મંત્રીશ્વર વસ્તુપાલના સમયમાં, ઈ. સ. ૧૨૨૦-૧૨૩૯ના ગાળામાં, કેવડી હોય ? માણિજ્યચંદ્ર ૧૧૬૦માં ત્રીસ આસપાસના હોય તો ઈસ્વી ૧૨૩૦માં તેઓ પૂરા સો વર્ષના હોય ! માણિક્યચંદ્રને (જમ ડૉ. પરીખે માન્યું છે તેમને અતિ દીર્ધાયુષી માનીએ તો પણ આપત્તિ તો એ છે કે માણિક્યચંદ્રથી ચોથી પેઢીએ થયેલા વિદ્યાપૂર્વજ ભરતેશ્વરસૂરિના સાધર્મા વાદીન્દ્ર ધર્મસૂરિ ચાહમાનરાજ અર્ણોરાજ-વિગ્રહરાજના સમકાલીન છે; અને એ કારણસર તેઓ સિદ્ધરાજ-કુમારપાળના પણ સમકાલીન છે ! આથી ડૉ. પરીખની વાત માનીએ તો માણિક્યચંદ્રના ગુર સાગરચંદ્ર અને એમની ચોથી પેઢીએ થયેલા પૂર્વજ ભરતેશ્વરસૂરિ એમ બન્ને મુનિવરો સિદ્ધરાજના સમકાલિક થાય! (જુઓ અહીં રાજગચ્છનું વંશવૃક્ષ), આ વાત સંભવિત નથી, અને ડૉ. સાંડેસરાએ જે વર્ષ સૂચવ્યું છે તે જ યથાર્થતાની સમીપ જણાય છે. “વફત્ર' સૂચિત અંકમિતિને યથાર્થ રીતે ઘટાવતાં વહેલામાં વહેલી સં. ૧૨૪૬ ! ઈ. સ. ૧૧૯૦, અને મોડામાં મોડી સં. ૧૨૬૬ ! ઈ. સ. ૧૨૧૦ હોય તેમ જણાય છે. માણિજ્યચંદ્રનું વસ્તુપાલ મંત્રી સાથેનું સમકાલિકત્વ જોતાં કાવ્યશિક્ષાને સં. ૧૨૬૬ ! ઈ. સ. ૧૨૧૦માં મૂકવી વધારે ઠીક લાગે છે.
આ કારણસર માણિક્યચંદ્રના ગુરુ સાગરચંદ્ર તે ગણરત્નમહોદધિ (ઈ. સ. ૧૧૪૧) કથિત સાગરચંદ્ર ન હોઈ શકે. તો પછી આ પહેલાં, સિદ્ધરાજકાલીન, સાગરચંદ્ર કોણ?
એનો ઉત્તર ઈસ્વીસનના ૧૪મા શતકમાં રચાયેલા ચતુરશીતિપ્રબંધ અંતર્ગત “કુમારપાલદેવ-પ્રબંધ” (પ્રતિલિપિ ઈસ્વીસન્ ૧૫મા શતકનો પૂર્વાર્ધ) માંથી મળે છે. તેમાં કહ્યું છે કે (પૂર્ણતલગચ્છીય કલિકાલ સર્વજ્ઞ) હેમચંદ્રાચાર્યને એક સાગરચંદ્ર નામક રૂપવાનું વિદ્વાન્ શિષ્ય હતા. રાજાએ (કુમારપાળે, વારસહીન હોવાથી)" આચાર્ય પાસે રાયાર્થે એમને સોંપી દેવાની માગણી કરી. આચાર્યે આ માગણીને સર્વથા અનુચિત કહી તેનો અસ્વીકાર કર્યો. સાગરચંદ્ર ક્રિયાગુપ્તક ચતુર્વિશતિ-નમસ્કારસ્તવની રચના કરેલી જેનો સંધ્યાપ્રતિક્રમણ સમયે પાઠ કર્યો; જે સાંભળી રાજાએ (કુમારપાળે) ઉદ્દગાર કાઢ્યા “અહો કવિતા ! અહો રૂપ !”૩૭
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬ ૬
નિર્ગસ્થ ઐતિહાસિક લેખ-સમુચ્ચય-૧
રાજગચ્છ-પટ્ટાવલિ
પ્રદ્યુમ્નસૂરિ (દિગંબર જેતા) તર્કસંચાનન અભયદેવસૂરિ (વાદમહાર્ણવના કર્તા) વાદિ ધનેશ્વરસૂરિ (પરમાર મુંજ અને ભોજના સમકાલિક)
અજિતસિંહસૂરિ
વર્ધમાનસૂરિ
શીલભદ્રસૂરિ
દેવચંદ્રસૂરિ
વાદીન્દ્ર ધર્મસૂરિ શ્રીચંદ્રસૂરિ (ચાહમાન અર્ણોરાજવિગ્રહરાજના સમકાલિક આ. ઈ. સ. ૧૧૨૦૧૧૮૦)
પદ્મદેવ જિનદત્ત જિનેશ્વરસૂરિ
ભરતેશ્વરસૂરિ
ચંદ્રપ્રભસૂરિ
વૈરસ્વામિ
ભદ્રેશ્વરસૂરિ
નેમિચંદ્ર
અજિતસિંહસૂરિ હરિભદ્રાચાર્ય
પૂર્ણભદ્રસૂરિ
સાગરચંદ્ર
દેવભદ્ર
ચન્દ્રપ્રભસૂરિ માણિકચચંદ્ર
(પાર્શ્વનાથચરિત્ર સં. ૧૩૩૪ !
ઈ. સ. ૧૨૨૦) પ્રભાચંદ્રાચાર્ય (પ્રભાવકચરિત સં. ૧૩૩૪ ! ઈ. સ. ૧૨૭૮)
સિદ્ધક્સેન (તત્ત્વજ્ઞાનવિકાસિની
સં. ૧૨૭૮ | ઈ. સ. ૧૨૨૨)
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
કવિ રામચંદ્ર અને કવિ સાગરચંદ્ર
૧૬૭
આ ઘટના અલબત્ત કલ્પિત હોઈ શકે છે; પણ એથી એટલું તો સ્પષ્ટ થાય છે કે હેમચંદ્રાચાર્યને સાગરચંદ્ર નામક કવિ-શિષ્ય હતા. પૂર્ણતલ્લગચ્છની પરિપાટીમાં ૧૧મા શતકના ઉત્તરાર્ધથી તો ચંદ્રાન્ત નામો ખાસ કરીને રખાતા. જેમકે હેમચંદ્રાચાર્યના ગુરુનું નામ દેવચંદ્ર, અને જયેષ્ઠ ગુરુબંધુનું નામ અશોકચંદ્ર હતું. હેમચંદ્રાચાર્યના પોતાના શિષ્યોમાં રામચંદ્ર, બાલચંદ્ર, યશશ્ચન્દ્ર, અને ઉદયચંદ્ર નામો જાણીતાં છે*. આ સિલસિલામાં તેમના એકાદ અન્ય જયેષ્ઠ શિષ્યનું નામ સાગરચંદ્ર હોય તો તેમાં આશ્ચર્ય કે સંદેહને અવકાશ નથી. આ વજનદાર સંભવિતતા લક્ષમાં રાખતાં, અને સમયફલક તરફ નજર કરતાં, હેમચંદ્ર-શિષ્ય સાગરચંદ્રની ઉક્તિઓ ગણરત્નમહોદધિ(ઈ. સ. ૧૧૪૧)માં નોંધાઈ શકે; પણ રાજગચ્છીય માણિક્યચંદ્રના ગુરુ સાગરચંદ્ર એમના સમયના ૪૦-૫૦ વર્ષ બાદ થયા જણાય છે૯; અને એથી તેઓ નામેરી, પણ જુદા જ ગચ્છના, અલગ જ મુનિ છે. આ બન્ને એક નામધારી પણ લગભગ અર્ધી સદીના અંતરે થયેલા સાગરચંદ્રો વચ્ચે સાંપ્રત વિદ્ધ૪નોના લેખનોથી ઉપસ્થિત થયેલ ભ્રાંતિ આથી દૂર થાય છે.
ટિપ્પણો : ૧. જેમકે કુમારવિહારશતક (કાવ્ય), ધોળકાની ઉદયનવિહાર-પ્રશસ્તિ (અભિલેખન),
મલ્લિકામકરંદપ્રકરણ ઇત્યાદિ. વિસ્તૃત નોંધ માટે જુઓ ચતુરવિજયજી પૃ. ૪૬-૪૭; તથા મોહનલાલ દલીચંદ દેશાઈ, જૈન સાહિત્યનો સંક્ષિપ્ત ઇતિહાસ, મુંબઈ ૧૯૩૨, પૃ. ૩૨૩-૩૨૫; તથા અંબાલાલ પ્રેમચંદ શાહ, “ભાષા અને સાહિત્ય”, ગુજરાતનો રાજકીય અને સાંસ્કૃતિક ઇતિહાસ, ગ્રંથ ૪,
સોલંકીકાલ, સંશોધન ગ્રંથમાલા-ગ્રંથાંક ૬૯, અમદાવાદ ૧૯૭૬, પૃ. ૨૮૯. ૨. જૈન પ્રાચીન સાહિત્યોદ્ધાર ગ્રંથાવલિ, પ્રથમ પુષ્ય, અમદાવાદ ૧૯૩૨. ૩. એજન, પૃ. ૧૩૦-૧૮૯. ૪. એજન, પ્રસ્તાવના, પૃ. ૪૯. ૫. એજન, પૃ. ૪૮. ૬. જૈનતીર્થ સર્વસંગ્રહ-ભાગ પહેલો, ખંડ બીજો, શેઠ આણંદજી કલ્યાણજી, અમદાવાદ ૧૯૫૩, પૃ. ૧૮૯.
પં. શાહ પ્રસ્તુત દ્વાત્રિશિકાને માટે ૭ નો આંકડો આપે છે. ૭. જૈન પરંપરાનો ઇતિહાસ, ભાગ બીજો, શ્રી ચારિત્રસ્મારક ગ્રંથમાળા ગ્રંક ૫૪, અમદાવાદ ૧૯૬૦, પૃ.
૬૧૯-૬૨૧. ૮. સં. જિનવિજય મુનિ, સિંઘી જૈન ગ્રંથમાલા, ગ્રંથાંક ૧૩, અમદાવાદ-કલકત્તા ૧૯૪૦, તથા ગ્રંથાક ૧,
શાંતિનિકેતન ૧૯૩૩, ૯. એજન, પૃ. ૬૪, જયસિંહ સિદ્ધરાજે મહાકવિ શ્રીપાલ રચિત “સહસ્ત્રલિંગ તટાક પ્રશસ્તિ”ના સંશોધન
માટે બોલાવેલા પંડિત પરિષદમાં પં. રામચંદ્ર પ્રસ્તુત રચનામાં દોષો બતાવેલા. ચરિતકાર તથા
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
નિર્ધન્ધ ઐતિહાસિક લેખ-સમુચ્ચય-૧
પ્રબંધકારના કહેવા પ્રમાણે આ કારણસર રાજાની મીઠી નજર રામચંદ્ર પર પડવાથી, ઉપાશ્રયે આવ્યા બાદ, સુરિના જમણા લોચનમાં પીડા ઉપડી અને અંતે તેમની નેત્રદીપ્તિ નષ્ટ થઈ.
૧૦. ચતુવિજયજી, પૃ ૪૯,
૧૧. (સ્વ) મુનિ કલ્યાણવિજયજીનાં જુદા જુદા સામયિકોમાં વિખરાયેલા લેખો એકત્ર કરી છપાવવા જરૂરી છે. અહીં વારાણસીમાં મારી પાસે તેમનું લખેલું કેટલુંક સાહિત્ય ઉપસ્થિત છે, કેટલુંક નથી, ૧૨. સં૰ જિનવિજય, પ્રાચીન જૈન લેખ સંગ્રહ (ભાગ બીજો), પ્રવર્તક કાંતિવિજયજી જૈન ઇતિહાસ ગ્રંથમાળા પુષ્પ છઠ્ઠું, શ્રી જૈન આત્માનંદ સભા, ભાવનગર ૧૯૨૧, પૃ ૨૧૧, લેખાંક ૩૫૨.
૧૩. જિનવિજય, પ્રાચીન, પૃ. ૨૧૧.
૧૪. સાંપ્રત લેખમાં પાછળ મૂળ પદ્ય ઉદ્ધત થયું છે.
૧૫. પ્રબંધકારો પંડિત રામચંદ્રનું જમણું લોચન ગયાની જ વાત કરે છે. અંધ થયા તેવું કહેતા નથી. કવિતાઓમાં તો સ્પષ્ટપણે અંધત્વ (લિખિત હોઈ, તેમાં દૃષ્ટિદાનની અભ્યર્થના વ્યક્ત થઈ હોઈ, તે વાત કંઈ જુદી જ, અને એથી જુદા જ રામચંદ્ર અનુષંગે છે તેમ માનવું ઘટે.
૧૬. પંડિત રામચંદ્રની અણહિલ્લપત્તનના કુમારવિહાર અનુલક્ષે રચાયેલ કુમારવિહારશતક તથા ધોળકાની હ્રદયનવિહારમશસ્તિની શૈલીને મુનિ રામચંદ્રની દ્વાત્રિંશિકાઓ, પોડશિકાઓ સાથે સરખાવતાં થોડુંક શૈલીગત ને થોડુંક સમયગત વૈભિન્ય વરતાય છે.
૧૭.F. Keilhar, “The Cahmanas of Naddula", cf. Sundha Hill inscription of Cacigadeva; [Vikrama] Samvat 1319' Epigraphia Indica, Vol. IX-1907-18, p. 79. 12. H. R. Kapadia, Descriptive Catalogue of the Government Collections of Manuscripts Library, Vol. XVII, Pt. IV, Bhandarkar Oriental Research Institute, Poona 1918, pp. 216 217; તથા Catalogue of Sanskrit and Prakrit Manuscripts : Muniraja $1 Punyavijayaji's Collection, Part II, .. D. Series No. 5, Ed. Ambalal F, Shah, Ahmedabad 1965, p. 362.
કાપડિયાએ જયમંગલસૂરિને સ્થાને “મંગલસૂરિ"વાંચ્યું છે. પણ કર્તાએ સોળમી કડીમાં જઈ મંગલસૂરિ ખુલ્લઈ''એમ સ્પષ્ટ નોંધ્યું છે.
12. Catalogue of Sanskrit and Prakrit Manuscripts, Ac. Vijayadevasuri's and Ac. Ksantisuri's Collections, Part IV, L. D. Series No. 20 Ed. Pt. Ambalal P. Shah, Ahmedabad 1968, p. 95.
૨૦. Catalogue of Sanskrit and Prakrit Manuscripts : Muniraj Sri Punyavijayaji's Collections, Part 1, L. D. Series No 2, Ed. Pt. Ambalal P. Shah, Ahmedabad 1962, p. 182.
૨૧.વિગત માટે જુઓ પાદટીપ ૧૮,
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
કવિ રામચંદ્ર અને કવિ સાગરચંદ્ર
૨૨. જુઓ મોઢે દ દેશાઈ, જૈન સાહિત્યનો, પૃ ૨૫૩, તથા દુર્ગાશંકર કેવળરામ શાસ્ત્રી ગુજરાતનો મધ્યકાલીન રાજપૂત ઇતિહાસ, સંશોધન ગ્રંથમાળા, ગ્રંથાંક ૪૧મો, સંસ્કરણ રજુ, અમદાવાદ ૧૯૫૩, પૃ. ૩૦૭. શાસ્ત્રીજી નોંધે છે : “...વાગ્ભટ કવિએ વાગ્ભટાલંકાર તથા જયમંગલાચાર્યે કવિશિક્ષા નામના ગ્રંથો સિદ્ધરાજના રાજ્યકાળમાં રચ્યા છે.” (જયમંગલાચાર્યના સંદર્ભમાં આમ કહેવા માટે એમનો આધાર એમણે ટાંકેલ “પીટર્સનનો રિપોર્ટ ૧૮૮૨-૮૩, પૃ. ૮૦, ભૂમિકા પૃ ૩૧ હોય તેમ જણાય છે) આ સિવાય જુઓ હરિપ્રસાદ ગં. શાસ્રી, “સોલંકી રાજ્યની જાહોજલાલી”, ગુજરાતનો રાજકીય, પ્રકરણ ૪, પૃ. ૫૬.
२३. अथ कदाचिद्राला प्रथिलाचार्या जयमङ्गलसूरयः पुरवर्णनं पृष्टा ऊचुः
एतस्यास्य पुरस्य पौरवनिताचातुर्यतानिर्जिता,
मन्ये हन्त सरस्वती जडतया नीरं वहन्ती स्थिता । कीर्तिस्तम्भमिषोच्वदण्डरुचिरामुत्सृज्य बाहोर्बलात्
तन्त्रीक गुरुसिद्धभूपतिसरस्तुम्बां निजां कच्छपीम् ॥ (જિનવિજયજી, પૃ. ૬૩)
૨૪, સિદ્ધરાજ સંબંધી તેમના કોઈ કાવ્યમાં વા અન્ય કોઈ કૃતિમાં હોય.
૨૫. મો દ. દેશાઈ, જૈન સાહિત્યનો, પૃ ૨૫૫માં દેશાઈ સૂચવે છે કે “મુનિરત્નસૂરિના અમમચરિત્રની પ્રથમાદર્શપ્રત લખનાર સાગરચંદ્ર તે જ આ હોય’” (એજન, પાદી૫ ૨૮૮.) આ વાત સંભવિત નથી. અમમચરિત્રનો રચનઃ કાળ સં. ૧૨૫૨ / ઈ સ. ૧૧૯૬ છે. જ્યારે સાગરચંદ્રની ઉક્તિઓ તો તેનાથી ૫૫ વર્ષ પૂર્વે રચાઈ ગયેલા વર્ધમાનસૂરિના ગણરત્નમહોદધિમાં મળે છે. વધુમાં વધુ તેમને રાજગચ્છીય માણિક્યચંદ્રના ગુરુ માની શકાય, પણ તે શક્યતા મને તો લાગતી નથી. આ કોઈ ત્રીજા જસાગરચંદ્ર જણાય છે. ૨૬. અંબાલાલ પ્રેમચંદ શાહ, “ભાષા અને સાહિત્ય”, ગુજરાતનો રાજકીય, પ્ર૰૧૨. પૃ. ૨૯૭. ૨૭. સં. જિનવિજય મુનિ, સિંઘી જૈન ગ્રંથમાલા, ગ્રંથાંક ૨, કલકત્તા ૧૯૩૬, પૃ॰ ૭૬-૭૭. ૨૮. એજન. જુઓ ત્યાં “પ્રાસ્તાવિક વક્તવ્ય", પૃ. ૧૦-૧૧.
૨૯. એજન, પૃ ૧૮-૧૯.
૧૬૯
30. Literary Circle of Mahamatya Vastupala, Shri Bahadur Singh Singhi Memories Volume No. 3, Bombay 1953, pp. 72, 81, and 144.145.
૩૧, મો૰ ૬ દેશાઈ, જૈન સાહિત્યનો, પૃ॰ ૩૯૨. પ્રવચનસારોદ્ધારવૃત્તિ સં. ૧૨૯૫ / ઈ. સ. ૧૨૩૯માં માણિક્શસૂરિના વચનથી લખવામાં આવી તેની નોંધ મળે છે. મિતિ જોતાં આ માણિક્યસૂરિ પ્રસ્તુત માણિક્યચંદ્રસૂરિ જ જણાય છે. (જુઓ-New Catalogue of Sanskrit and Prakrit Manuscripts Jesalmer Collection, L. D. Series 36, Col. Muni Shri Punyavijayaji, Ahmedabad 1972, p. 71.
૩૨. Literary Circle., pp. 79-81.
૩૩. Kāvyaprakāśa of Mannata, Part second, “Introduction, Rajasthan Puratata
નિ.. ઐ. ભા. ૧-૨૨
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 નિર્ચન્ય ઐતિહાસિક લેખ-સમુચ્ચય-૧ Granthamala, No. 47, Jodhpur 1959, pp. 12-13. 34 એજન, 35. સે, આચાર્ય જિનવિજય મુનિ, સિધી જૈન ગ્રંથમાલા, ગ્રંથાંક 41, મુંબઈ 1956, “નરવર્મપ્રબંધ”, પૃ. 112-117. 36. એજન. ત્યાં કુમારપાળના પુત્ર નૃપસિંહના મરણની વાત કહી છે જે અન્યત્ર કયાંય નોંધાયેલી નથી. 37. એજન. આ સ્તોત્ર મળી આવ્યું છે અને નિર્ચન્હ અંક ૩(અમદાવાદ ૨૦૦૧)માં જિતેન્દ્ર શાહ અને મારા દ્વારા સંપાદિત થયું છે. 38. દ્રવ્યાલંકારટીકા (સં. 1202 ઈ. સ. 1149) અને વિવૃત્તિ સહિતના નાટ્યદર્પણમાં પં. રામચંદ્રના સહલેખક રૂપે જે ગુણચંદ્ર આવે છે તે રામચંદ્રના ગુરુબંધુ છે કે તેમના પોતાના શિષ્ય તે વાત ચોક્કસ નથી. સં. 1241 ( ઈ. સ. ૧૧૮પમાં પૂર્ણ થયેલ સોમપ્રભાચાર્યના જિનધર્મપ્રતિબોધના પ્રથમ શ્રવણ વખતે આ ગુણચંદ્ર ગણિ ઉપસ્થિત હતા. 39, આ ઉપરથી તો નિ:શંક નિશ્ચય થાય છે કે માણિકચચંદ્ર વિરચિત સંકેતનો સમય ઈ. સ. 1160 હોવા અસંભવિત છે. ઈ. સ. ૧૨૩૯માં પણ માણિકચસૂરિની વિદામાનતા હોવા વિશે અગાઉ અહીં નોંધાઈ ગયું છે. વિશેષ નોંધ : ઉપર્યુક્ત લેખ પ્રગટ થઈ ગયા બાદ સાંપ્રત લેખક અને શ્રી જિતેન્દ્ર શાહ દ્વારા નિર્ચન્ય 3 (૨૦૦૧)માં એક સાગરચંદ્રનું ‘ક્રિયાતિ ચતુર્વિશતિસ્તવ” સંપાદિત કરવામાં આવ્યું છે, જેમાં તેના કર્તા ઉપરકથિત હેમચંદ્રશિષ્ય સાગરચંદ્ર હોવાનું નિશ્ચિત કર્યું છે. પ્રસ્તુત લેખ આ સંકલનમાં પૃઢ ૨૪પર૫ર પર સમાવિષ્ટ કરેલો છે.