Book Title: Kashay aur Pratikraman
Author(s): Amitprabhashreeji
Publisher: Z_Jinavani_002748.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229778/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15.17 navambara 2006 jinavANI, 239 kaSAya aura pratikramaNa sAdhvI DaoN. amitaprabhA (mahAsatI zrI umarAvakuMvara jI ma.sA. 'arcanA' kI ziSyA) - anAdikAla se AtmA va karma kA saMbaMdha kSIra-nIravat banA huA hai| isakA mUla kAraNa kaSAya hai| 'saMsArassa u mUlaM kamma, tassa vi huMti ya kasAyA" arthAt saMsAra kA mUla hai karma aura karma kA mUla hai-kssaay| bhagavatI sUtra meM kaSAya aura yoga ke nimitta se karma kA baMdha batalAyA hai| AtmA jisake dvArA apavitra, bhArI yA malina ho rahI hai, usakA kAraNa kaSAya hai| ___ kaSAya kA zAbdika artha hai- kss+aay| kaSa-saMsAra, Aya-vRddhi arthAt saMsAra-bhramaNa kI vRddhi jisase ho vaha kaSAya / jIva kA cAra gati caurAsI lAkha jIvayoni meM paribhramaNa kaSAya se hotA hai| AtmA ke pariNAmoM ko jo kaluSita karatA hai, vaha kaSAya hai| isake dvArA AtmA kA svAbhAvika svarUpa naSTa hotA hai, yaha Atma-dhana ko lUTane vAlA taskara hai| sUtrakRtAMga ke prathama zrutaskaMdha ke SaSTa adhyayana meM gaNadhara sudharmA svAmI ne kaSAya ko adhyAtma doSa kahA hai| jaina darzana ne jIva ke saMsAra-paribhramaNa evaM sukha-duHkha kI prApti meM karma ko mUla AdhAra mAnA hai| karma ke mUla bheda ATha batalAye haiM- jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya, mohanIya, AyuSya, nAma, gotra aura antarAya / ina aSTa karmoM meM mukhya mohanIya karma hai| isa mohanIya karma ke udaya se kapAya utpanna hotA hai aura isake kAraNa AtmA vItarAga pada ko prApta nahIM kara paataa| kaSAya ke kSINa hone para hI vItarAga-pada kI prApti hotI hai / mohanIya karma ke mUla bheda do haiM- darzana-mohanIya aura caaritr-mohniiy| uttara bheda aTThAIsa haiM mohanIya karma darzana mohanIya cAritra mohanIya mithyAtva-mohanIya samyaktva-mohanIya mizra-mohanIya kaSAya-mohanIya nokaSAya- mohanIya anaMtAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA, lobha apratyAkhyAna krodha, mAna, mAyA, lobha pratyAkhyAna krodha, mAna. mAyA, lobha saMjvalana krodha, mAna, mAyA, lobha hAsya, rati, arati, bhaya, zoka, jugupsA, strIveda, puruSaveda, napusaMkaveda Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinavANI ||15,17 navambara 2006 ukta bheda-prabhedoM kA sArAMza hai ki darzana mohanIya ke udaya se samyaktva kI prApti nahIM hotii| samyagdarzana AdhyAtmika jIvana kA prANa hai| samakita prApti pazcAt cAritra dharma kI prApti hotI hai| cAritradharma kI paripAlanA meM cAritra mohanIya karma sAdhaka kI sAdhanA meM bAdhaka hai| anaMtAnubaMdhI-kaSAya evaM darzana mohanIya ke rahate samakita, apratyAkhyAna kaSAya ke rahate zrAvaka dharma, pratyAkhyAnAvaraNa ke rahate saMyatapanA aura saMjvalana-kaSAya ke rahate yathAkhyAta cAritra prakaTa nahIM hotaa| kaSAya kI utpatti kA mUla kAraNa jAnakara Atma-svabhAva meM sthita hone ke liye kaSAya se mukta honA hogaa| AtmA jJAna kA ghana piNDa aura Ananda kA kendra hai, apane svabhAva se svayaM paripUrNa hai| lekina kucha vikRtiyA~/ vikAroM ke kAraNa vibhAva dazA meM A gaI hai| isa vibhAva dazA se svabhAva meM lauTane ke liye anekAneka mArga haiN| unameM se eka hai- pratikramaNa, Atma-zodhana yA aatm-niriikssnn| ___ adhyAtma pradhAna jinazAsana meM Atma-zuddhi ko sarvopari mahattva prApta hai| pratikramaNa jIvana-sAdhanA 'kI eka prakriyA hai, adhyAtma-sAdhanA kA mUla AdhAra hai| apane andara hI apanI khoja ko pratikramaNa kahA gayA hai| AtmA jaba kSayopazama bhAva se nikalakara udaya bhAva meM praviSTa ho jAtA hai, to usa AtmA ko punaH udaya bhAva se haTAkara kSAyopazamika bhAva meM sthApita karanA arthAt samyak mArga ko chor3akara unmArgagAmI banI AtmA ko unmArga se haTAkara sanmArga para lAnA hI pratikramaNa kahA jAtA hai svasthAnAdyatparasthAnaM pramAdasya vazaMgataH / tasyaiva kramaNaM bhUyaH pratikramaNamucyate / / pratikramaNa para AcAryoM ne bar3I vistRta vyAkhyAe~ kI haiN| bahuta hI sUkSma va gaMbhIra dRSTi se cintanamanana-vivecana kiyA hai| pratikramaNa ke do bheda kiye haiM - dravya pratikramaNa aura bhAva pratikramaNa / dravya pratikramaNa bAhya pariprekSya meM mu~hapatti, Asana, zabdoccAraNa, kAla-vidhi Adi ke dvArA kiyA jAtA hai| bhAva pratikramaNa antarmana se Atmazuddhi kI bhAvanA se kiyA jAtA hai| bhAva-pratikramaNa ke viSayabheda kI dRSTi se sthAnAMgasUtra meM pA~ca prakAra batAye haiM- 'paMcavihe paDikkamaNe paNNatte taM jahA- AsavadArapaDikkamaNe, micchattapaDikkamaNe, kasAya-paDikkamaNe, jogapaDikkamaNe, bhAvapaDikkamaNe!' sAdhanA ke kSetra meM mithyAtva, avrata, pramAda, kaNAya aura azubha yoga ye pA~ca doSa mAne gaye haiN| sAdhaka pratidina sAdhanAkAla meM jAnate-ajAnate doSoM ke pratikramaNa ke daurAna sva-nirIkSaNa karatA hai ki yadi maiM mithyAtva, avrata, pramAda, kaSAya aura azubhayoga meM calA gayA to mujhe punaH samyaktva, vrata, akaSAya, apramAda aura zubha yoga meM pravRtta honA caahiye| ___ sthAnAMga sUtra meM varNita paMca-pratikramaNa evaM sAdhanAkAla meM lage pA~ca doSoM meM kaSAya bhAva bhI AtmA ko kaluSita karane vAle kahe gaye haiN| kaSAya pratyakSa-apratyakSa donoM hI prakAra se AtmA ke upayoga guNa yA zuddha-svarUpa ko AcchAdita karate haiN| uttarAdhyayana sUtra meM bha. mahAvIra ne kaSAya ko agni kahA hai aura usako bujhAne ke liye zruta (jJAna), zIla, sadAcAra aura tapa rUpI jala batAyA hai|' Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115,17 navambara 2006 jinavANI | 241 kaSAya ke mUla bheda cAra batalAye haiM- krodha, mAna, mAyA aura lobh| ye kaSAya punarjanma rUpI bela ko pratikSaNa sIMcate rahate haiM- 'cattAri kasAyA siMcati mUlAI puNabbhavassa tathA ina cAra kaSAyoM- krodha, mAna, mAyA, lobha se kramazaH cAra prIti, vinaya, saralatA, saMtoSa, sadguNoM kA nAza hotA hai| sadguNoM ke nAza hone para AtmA sarvaguNa ko prApta nahIM krtaa| jainAgama meM jahA~ Atma-guNoM ke ghAta kI carcA huI hai, vahA~ Atma-guNoM ke prakaTIkaraNa ke upAya bhI darzAye haiM uvasameNa haNe kohaM, mANaM madayayA jinne| mAyamajjavabhAveNa, lobhaM saMtosa o jiNe / / krodha ko zAnti(kSamA) se, mAna ko mRdutA se, mAyA ko RjutA se aura lobha ko saMtoSa se jItanA caahiye| yadi antarmana se kSamA-zAMti, mRdutA-vinamratA, RjutA-saralatA, saMtoSa-saMyama ko samyag rUpa se dhAraNa kiyA jAye to nizcaya hI jIvAtmA kaSAya rahita ho sakatA hai| 1. krodha ke pratikramaNa se kSamA guNa kA AvirbhAva- krodha AtmA kI eka aisI vikRti hai, kamajorI hai, jisake kAraNa usakA viveka samApta ho jAtA hai| krodha zAMti bhaMga karane vAlA manovikAra hai| yaha mAnasika azAnti ke sAtha hI vAtAvaraNa ko bhI kaluSita aura azAnta kara detA hai| kahA gayA hai'krodhodayAd bhavati kazya na kAryahAniH' arthAt krodha ke udaya meM kisakI kAryahAni nahIM hotI, sabhI kI hAni hotI hai| jaina graMthoM meM anekAneka mahApuruSoM ne krodha-kaSAya se apanI bhava-paramparA bar3hAI hai, lekina jaba svaviveka se svayaM kA nirIkSaNa-parIkSaNa karate haiM to svayaM ke pazcAttApa se saMsAra kI yAtrA samApta yA sImita ho jAtI hai| ullekhanIya hai caNDakauzika kA prasaMga! caNDakauzika ne apanI viSamayI jvAlA se agaNita rAhagIroM ko bhasmAt kara ddaalaa| hajAroM pair3a-paudhe, latAyeM, viSailI phUMkAroM se jalakara rAkha ho giiN| isa kAraNa vaha bhU-bhAga prANimAtra se zUnya ho gyaa| usI vikaTa, bhayAvaha sthAna para prabhu mahAvIra padhAre va bAMbI ke pAsa dhyAnastha ho gye| jaba caMDakauzika ne unheM apane bila ke najadIka dekhA to apanI krodhita viSAkta A~khoM se tIvra jvAlAe~ nikAlane lagA aura krodhAviSTa hokara DaMka mArA to dugdha sI zveta dhArA baha niklii| yaha anupama dRzya dekhakara vaha Azcaryacakita aura bhramita sA ho utthaa| bhagavAn mahAvIra ne 'bujjhasi! bujjhasi!' khaa| yaha zabda sunakara caMDakauzika kI suptAvasthA jAgrata ho uThI aura tatkSaNa jAtismaraNa jJAna se yaha anubhava kiyA ki pUrvabhava ke krodha ke vazIbhUta hokara merI yaha durdazA huii| maiMne tIvra krodha ke kAraNa kitane kaSTa uThAye aura isI kAraNa durgati ko prApta huaa| vaha caMDakauzika zAnta hokara antarmana se pUrvakRta duSkRtyoM kA pazcAttApa karane lgaa| bhagavAn mahAvIra ke samakSa kiye hue pApa (krodha-kaSAya) kI kSamAyAcanA kii| nizcala zAMta mudrA meM sthira ho gyaa| usake zarIra para kIr3iyoM ne Dere DAla diye| zarIra ko chidra yukta kara diyA, para vaha kSamA rUpI acUka zastra se krodha rUpI mahAzatru ko parAsta karatA hai, phalasvarUpa krodha kA Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinavANI ||15,17 navambara 2006 pratikramaNa karake kSamA-bhAva dhAraNa karake AThaveM devaloka sahasrAra svarga meM utpanna hotA hai| 2. mAna kaSAya ke zamana se mRdutA guNa- mAna-kaSAya se Atma-svabhAva meM vidyamAna RjutA kA abhAva hotA hai| krodha evaM mAna donoM dveSa rUpa haiM, lekina donoM kI prakRti meM bhinnatA hai| pratikUlatA meM krodha kA evaM anukUlatA meM mAna kA Agamana hotA hai| asaphalatA krodha aura saphalatA mAna kI jananI hai| isI kAraNa asaphala vyakti krodhI evaM saphala vyakti mAnI hotA hai| ye avasthAe~ AtmA ko vikAramaya banA detI haiN| abhimAna se vinaya, sevA, sahakAritA, mRdutA ityAdi guNa naSTa hote haiN| mAna kI utpatti ke kAraNa tathA isase hone vAlI hAni para ciMtana-manana se AtmA kA para-padArtho se mamatva haTatA hai aura sAmya bhAva prakaTa hotA hai| 'viNaya mUle dhamme paNNatte' arthAt dharma kA mUla vinaya hai, isI kAraNa Abhyantara tapa meM prathama vinaya ko rakhA hai| mAna kaSAya kA pratikramaNa kara mRdutA guNa apanAkara bAhubalI ne mukti prApta kii| prathama tIrthaMkara RSabhadeva ke sau putra tathA do putriyA~ thiiN| RSabhadeva ne apane jyeSTha putra bharata ko apanA uttarAdhikArI banAyA, zeSa ninyAnave putroM ko pRthak-pRthak rAjya dekara svayaM Atma-kalyANArtha sAdhanA-patha para bar3ha gye| bharata ne pUrva bhava meM cakravartI nAmakarma kA upArjana kiyA thaa| phalasvarUpa sabhI bhrAtAoM ko apane adhInastha karane kA saMdeza bhijvaayaa| unameM aTaThAnaveM bhAiyoM ne RSabhadeva ke caraNoM meM saMyama grahaNa kara liyaa| bAhubalI ne bharata kI adhInatA svIkAra nahIM kI aura jyeSTha bhrAtA bharata ke sAtha dRSTi-yuddha, vAk-yuddha, bAhu- yuddha meM vijayI hue| muSTi-yuddha meM jaise hI bAhubalI ne bharata cakravartI para prahAra karane ke lie apanI prabala muSTi uThAI lekina deva (zakrendra)ke manA karane para uThI huI Urdhva muSTi se svayaM kA keza-luMcana kara liyaa| ve aba zramaNa bana gye| pitA RSabhadeva ke caraNa meM jAne kA vicAra karane lage, para mana ke kisI kone se AvAja AI- 'vahA~ gayA to apane se vaya meM choTe, parantu dIkSA vaya meM bar3e apane bhrAtAoM ko vandana karanA hogaa|' mAna-kaSAya para vijaya prApta na hone ke kAraNa bar3hate kadama mur3a gaye aura ekAMta zAMta kAnana kI ora cale, vahA~ jAkara himAlaya kI bhA~ti aDola, nizcala, aTala dhyAna-mudrA meM avasthita (khar3e) ho gye| para unheM lakSya kI prApti nahIM huii| bAraha mAha ke dIrgha kAla taka eka mudrA meM rahane se zarIra para miTTI jama gaI, latAe~ lipaTa gaIM, pakSiyoM ne ghosaleM banA lie, para siddhi prApta nahIM huI, kyoMki mAna-kaSAya kI zuddhi nahIM huii| dhyAnastha bAhubalI ke karNa meM vIrA mhArA gaja thakI utaro, gaja caDhyA mukti nahIM hosI 3' AvAja aaii| cintana kA pravAha cala par3A ki maiM mAna rUpI gaja para car3hA hU~, ve vAstavikatA ko samajhakara ahaM bhAva kA pratikramaNa karane lage- maiM bAhya rAja-pATa chor3akara saMnyasta ho gayA, lekina antarjagat ke rAjya rUpI mAna ko nahIM tyaagaa| unake isa Atmazodhana ne apane bhItara ke ahaM ko naSTa kara diyaa| azubha bhAva se zubha bhAva evaM tadanantara zuddha bhAvoM kI nirmala dhArA pravAhita ho utthii| namana-vandana hetu jaise hI apane kadama bar3hAe usI kSaNa kevalI avasthA ko prApta ho gae - 'kadama bar3hAtA kevala pAyo' / 3. mAyA pratikramaNa se RjutA- jahA~ krodha aura mAna donoM dveSa ke phala haiM, vahA~ mAyA aura lobha Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||15,17 navambara 2006|| jinavANI rAga ke phala haiN| rAga kA prathama phala- mAyA, chala, kapaTa, jhUTha, corI, dhokhA, dagA, ThagAI Adi vRttiyA~ haiN| isa pravRtti vAlA vyakti sazaMka banA rahatA hai, kyoMki durnIti prakaTa ho jAne kA bhaya rahatA hai| sazaMkita bhayAkrAnta mAnava kadApi nirAkula nahIM rhtaa| jJAnArNava graMtha meM mAyA kaSAya ko avidyA kI janmabhUmi, apayaza kA ghara, pApa rUpI kIcar3a kA garta, mukti dvAra kI argalA, naraka rUpI ghara kA dvAra aura zIla rUpI zAla vRkSa ke vana ko jalAne ke lie agni kahA hai| mAyA ko matsara bhAva kahA hai| jaise macchara madhura rAga kAnoM meM sunAkara DaMka mAratA hai| abhimanyu ko cakravyUha meM mAyA se hI mauta ke ghATa utArA gayA thaa| mAyAvI ke bhAvoM meM virUpatA rahatI hai, lekina AtmArthI mAyA-kaSAya kA tyAga kara 'jahA aMto tahA bAhi, jahA bAhi tahA aMto' ekarUpatA ko svIkAra karatA hai| . ___'sohI ujjUyabhUyassa' zuddhi RjubhUta (sarala) kI hotI hai| spaSTa hai Atma-zuddhi hogI tabhI Atmasiddhi hogii| zuddhi ke abhAva meM siddhi prApta nahIM hotii| tIrthaMkaroM kA janma puruSa ke rUpa meM hotA hai, kintu mallIkumArI (mallInAtha) kA janma mahilA ke rUpa meM honA adbhuta evaM Azcaryajanaka ghaTanA hai| isakA kAraNa thA mallInAtha bhagavAn ne pUrvabhava meM tapa-sAdhanA meM apane sAthiyoM ke sAtha mAyA kaSAya kA AcaraNa kiyA aura usakI bAda meM AlocanA (pratikramaNa) nahIM kI, usake phala rUpa meM tIrthaMkara nAma kA upArjana to huA, para strIliGga meM usakA pratiphalana huaa| 4. lobha pratikramaNa se parama saMtoSa- 'lobhamUlAni pApAni', 'lobha pApoM kA mUla', 'lobha pApa kA bApa' hai| aise sUtroM se spaSTa hai lobha-kaSAya sabase majabUta kaSAya hai| krodha, mAna, mAyA kaSAya ke pUrNataH cale jAne para bhI AtmA meM pUrNa rUpa se pavitratA prakaTa nahIM hotI hai| sAdhaka caudaha guNasthAnoM meM se gyArahaveM guNasthAna meM Akara lobha-kaSAya (saMjvalana) ke punaH udaya hone para mithyAtva dazA-prathama guNasthAna taka bhI A sakatI hai| lobha-kaSAya kI utpatti asaMyama, tRSNA, abhilASA, Asakti Adi hai| bAhara se jalatI huI agni ko thor3e se jala se zAnta kiyA jA sakatA hai, kintu tRSNA rUpI agni ko samasta samudra ke jala se bhI zAnta nahIM kiyA jA sakatA hai| ye icchAe~ AkAza ke samAna anaMta hai, asIma haiN| tRSNA rUpI bela ke kAraNa jIvAtmA duHkha prApta karatI hai| yadi yaha nirAsakti, saMyama, saMtoSa Adi ko apane sva-svabhAva meM lekara A jAye to kSaNa mAtra meM parama sukha ko prApta karatI hai| kapila brAhmaNa do mAsA svarNa prApta karane ke lie arddharAtri meM ghara se nikala gyaa| nagara-rakSakoM ne madhyarAtri meM ghUmate dekha pakar3a liyaa| prAtaHkAla rAjA ne arddharAtri meM rAjapatha para akele ghUmane kA vAstavika kAraNa jAnanA cAhA to kapila ne nirbhayatA, saralatA se spaSTa bAta kaha dii| jisase prasenajita rAjA ne prasanna hokara kahA- niHsaMkoca jitanA dhana mA~goM, maiM tumheM duuNgaa| kapila rAjodyAna meM baiThakara cintana karane lagA- do mAsA sone se kyA hogaa| sau svarNa mudrAe~, lAkha, karor3a mudrAe~ mA~ga letA huuN| isase bhI saMtuSTa na hokara rAjya Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | 244 jinavANI |15,17 navambara 2006 mA~gane kI icchA karatA hai| tRSNA bar3hatI gaI, lekina tRpti nhiiN| jaise hI antarmana meM jhAMkA kI do mAsA se rAjya taka pahu~ca gayA phira bhI saMtoSa nahIM paayaa| lAbha ke sAtha lobha bar3ha rahA hai jahA lAho tahA loho, lAhA loho pavaDDhai / do mAsakayaM kajja, koDIe vi na niTThiyaM / / yaha jAnakAra kapila brAhmaNa jJAnacakSu se lobha kaSAya ko hitakArI na jAnakara, AtmaglAni pUrvaka pazcAttApa kara apane bhAvoM ko pariSkRta kara Atma snAna kara kevalajJAna kevaladarzana prApta kara lete haiN| kaSAya ke duSpariNAma se jIvAtmA kI saMsAravRddhi hotI hai aura apane svabhAva se haTa jAtI hai| kaSAya ke kAraNa bhautika aura AdhyAtmika donoM hI taraha se saMtrasta AtmA divya bhAvoM meM nahIM pahu~ca paatii| svasthAna meM lauTAne kA eka mArga pratikramaNa hai| kaSAya pratikramaNa dvArA sAdhaka svayaM atIta kAla meM lage doSoM kA zodhana kara vartamAna meM pazcAttApa kara, bhaviSya meM naye pApa karma na karane kA saMkalpa karatA hai- 'chu, pichalA pApa se, nayA na bA~dhU koy|' Atmazuddhi meM yadi utkRSTa rasAyana A jAya to tIrthaMkara nAma karma kA baMdha ho jAtA hai| ra Atma-sAdhaka apane jIvana kA konA-konA pratikramaNa ke prakAza se prakAzita karatA hai| pratikramaNa kara lene se AtmA meM apramattabhAva jAgrata hokara apUrva Atmazuddhi kA patha prazasta hotA hai aura ajJAna, aviveka kA anta hotA hai| saMdarbha1. AcArAMganiyukti, 189 2.sthAnAMgasUtra 5/3 3. uttarAdhyayana sUtra 23/53 4. dazarvakAlika sUtra 8/40 5. dazarvakAlika sUtra 8/38 6. AtmAnuzAsana 216 7. jJAtAdharmakathA, 1/5 8. jJAnArNava, sarga 15, zloka 58, 59 9. uttarAdhyayana sUtra 9/48 10. uttarAdhyayana sUtra 8/18