Book Title: Karmshastra Manovigyan ki Bhasha me
Author(s): Mahapragna Acharya
Publisher: Z_Kailashchandra_Shastri_Abhinandan_Granth_012048.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210364/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmazAstra : manovijJAnakI bhASAmeM yuvAcAryazrI mahAprajJa darzanake kSetrameM zAzvata aura azAzvata-donoM carcanIya rahe haiN| ina donoMke tIna rUpa upalabdha hote haiM-1. zAzvatavAda, 2. azAzvatavAda, 3. zAzvata-azAzvatavAda / jainadarzanane tIsarA vikalpa mAnya kiyaa| jagatmeM jisakA astitva hai, vaha kevala zAzvata nahIM hai, kevala azAzvata nahIM hai, zAzvata aura azAzvatadonoMkA sahaja samanvaya hai| tatvakI daSTise jo siddhAnta hai. usapara maiM kAla-sApekSa vimarza karanA karma bhAratIya darzanameM eka pratiSThita siddhAnta hai| usa para lagabhaga sabhI panarjanmavAdI darzanoMmeM vimarza prastuta kiyA hai| pUrI taTasthatAke sAtha kahA jA sakatA hai ki isa viSayakA sarvAdhika vikAsa jainadarzanameM huA hai| isa viSaya para vizAla sAhityakA nirmANa huA hai| viSaya bahata gaMbhIra aura gaNitakI jaTilatAse bahuta gumphita hai| sAmAnya vyakti usakI gaharAI taka pahu~cane meM kAphI kaThinAI anubhava karatA hai| kahA jAtA hai, AIsTInake sApekSavAdake siddhAntako samajhanevAle kucha birale hI vaijJAnika hai| yaha kahanA bhI satyakI sImAse pare nahIM hogA ki karmazAstrako samajhanevAle bhI samUce dArzanika jagata meM kucha virale hI loga haiN| karmazAstrameM zarIra-racanAse lekara AtmAke astitva taka, bandhanase lekara mukti taka sabhI viSayoM para gahana cintana aura darzana milatA hai| yadyapi karmazAstrake bar3e-bar3e grantha upalabdha hai, phira bhI hajAroM varSa purAnI pAribhASika zabdAvalIko samajhanA svayaM eka samasyA hai| aura jaba taka sUtrAtmaka paribhASAmeM guthe hue vizAla cintanako pakar3A nahIM jAtA, paribhASAse mukta kara vartamAnake cintanake sAtha par3hA nahIM jAtA aura vartamAnakI zabdAvalImeM prastuta nahIM kiyA jAtA, taba taka eka mahAn siddhAnta bhI arthazUnya jaisA ho jAtA hai| _ Ajake manovaijJAnika manakI hara samasyA para adhyayana aura vicAra kara rahe haiN| manovijJAnako par3hane para mujhe lagA ki jina samasyAoM para karmazAstriyoMne adhyayana aura vicAra kiyA thA, unhIM samasyAoM para manovaijJAnika adhyayana aura vicAra kara rahe haiN| yadi manovijJAnake sandarbha meM karmazAstrako paDhA jAe, to usakI aneka gutthiyA~ sulajha sakatI hai, aneka aspaSTatAeM spaSTa ho sakatI hai| karmazAstrake sandarbhameM yadi manovijJAnako par3hA jAe, to usakI apUrNatAko bhI samajhA jA sakatA hai aura aba taka anuttarita praznoMke uttara khoje jA sakate haiN| vaiyaktika bhinnatA hamAre jagata meM karor3oM-karor3a manuSya haiN| ve saba eka hI manuSya jAtise saMbaddha hai| unameM jAtigata ekatA hone para bhI vaiyaktika bhinnatA hotI hai| koI bhI manuSya zArIrika yA mAnasika dRSTise sarvathA kisI dUsare manuSya jaisA nahIM hotaa| kucha manuSya lambe hote haiM, kucha baune hote haiN| kucha manuSya gore hote hai, kucha kAle hote hai / kucha manuSya suDaula hote haiM, kucha bhaddI AkRtivAle hote haiN| kucha manuSyoMmeM bauddhika mandatA hotI hai, kuchameM viziSTa bauddhika kSamatA hotI hai| smRti aura adhigama kSamatA bhI sabameM samAna nahIM hotI / svabhAva bhI sabakA eka jaisA nahIM hotaa| kucha zAnta hote haiM, kucha bahuta krodhI hote haiN| kucha prasanna prakRtike hote haiM, kucha udAsa rahanevAle hote haiN| kucha niHsvArthavRtti ke loga hote haiM, kucha svArtha 15 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parAyaNa hote haiN| yaha saba vaiyaktika bhinnatA pratyakSa hai| isa viSayameM koI do mata nahIM ho sktaa| karmazAstrameM vaiyaktika bhinnatAkA citraNa milatA hI hai| manovijJAnane bhI isakA vizada rUpameM citraNa kiyA hai / usake anusAra vaiyaktika bhinnatAkA prazna mUla preraNAoMke sambandhameM uThatA hai / mUla preraNAe~ (prAimarI moTivsa) sabameM hotI haiM, kintu unakI yAtrA sabameM eka samAna nahIM hotii| kisImeM koI eka pradhAna hotI hai to kisImeM koI dUsarI pradhAna hotI hai| adhigama kSamatA bhI sabameM hotI hai, kisImeM adhika hotI hai aura kisImeM kama / vaiyaktika bhinnatAkA siddhAnta manovijJAnake pratyeka niyamake sAtha jur3A huA hai| manovijJAnameM vaiyaktika bhinnatAkA adhyayana AnuvaMzikatA (heriDiTI) aura pariveza (envAiranameMTa) ke AdhAra para kiyA jAtA hai| jIvanakA prArambha mAtAke Dimba aura pitAke zukrANuke saMyogase hotA hai| vyaktike AnuvaMzika guNoMkA nizcaya kromosomake dvArA hotA hai| komosoma aneka jInoM (jInsa) kA eka samuccaya hotA hai / eka kromojomameM lagabhaga hajAra jIna mAne jAte haiM / ye jIna hI mAtA-pitAke AnuvaMzika guNoMke vAhaka hote haiN| inhIM meM vyaktike zArIrika aura mAnasika vikAsakI kSamatAe~ (poTensieliTIja) nihIta hotI hai| vyaktimeM aisI koI vilakSaNatA pragaTa nahIM hotI, jisakI kSamatA unake jInameM nihIta na ho| manovijJAnane zArIrika aura mAnasika vilakSaNatAoMkI vyAkhyA AnuvaMzikatA aura parivezake AdhAra parakI hai, para isase vilakSaNatAke saMbaMdhoM uThanevAle prazna samAhita nahIM hote / zArIrika vilakSaNatA para AnuvaMzikatAkA prabhAva pratyakSa jJAta hotA hai| mAnasika vilakSaNatAoMke sambandhameM Aja bhI aneka prazna anuttarita haiM / kyA buddhi AnuvaMzika guNa hai athavA parivezakA pariNAma hai ? kyA bauddhika starako vikasita kiyA jA sakatA hai ? ina praznoMkA uttara prAyogikatAke AdhAra para nahIM kiyA jA sktaa| AnuvaMzikatA aura parivezase saMbaddha prayogAtmaka adhyayana kevala nimna koTike jIvoM para hI kiyA gayA hai yA saMbhava huA hai / bauddhika vilakSaNatAkA sambandha manuSyase hai| isa viSayameM manuSya abhI bhI pahelI banA huA hai / karmazAstrIya dRSTise jIvanakA prArambha mAtA-pitAke Dimba aura zukrANuke saMyogase hotA hai, kintu jIvakA prArambha unase nahIM hotaa| manovijJAnake kSetrameM jIvana aura jIvakA bheda abhI spaSTa nahIM hai| isalie sAre praznoMke uttara jIvanake sandarbhameM hI khoje jA sakate hai| karmazAstrIya adhyAyameM jIva aura jIvanakA bheda bahuta spaSTa hai, isalie mAnavIya vilakSaNatAke kucha praznoMkA uttara jIvanameM khojA jAtA hai aura kucha praznoMkA uttara jIvameM khojA jAtA hai| AnavaMzikatAkA sambandha jIvanase hai, vaise hI sambandha jIvase hai| usameM aneka janmoMke karma yA pratikriyAe~ saMcita hotI haiN| isalie vaiyaktika yogyatA yA vilakSaNatAkA AdhAra kevala jIvanake Adi-bindumeM hI nahIM khojA jAtA, usase pare bhI khojA jAtA hai, jIvanake sAtha pravahamAna karma-saMcaya ( karmazarIra ) meM bhI khojA jAtA hai| karmakA mUla mohanIya karma hai| mohake paramANu jIvameM mUrchA utpanna karate haiN| dRSTikoNa mUchita hotA hai aura caritra bhI mUchita ho jAtA hai| vyaktike dRSTikoNa, caritra aura vyavahArakI vyAkhyA isa mU kI taratamatAke AdhArapara hI kI jA sakatI hai| mekDUgalake anusAra vyaktimeM codaha mUla pravRttiyA~ aura utane hI mUla saMvega hote haiM / mUla pravRttiyA~ mUla saMvega 1. palAyana vRtti bhaya 2. saMgharSa vRtti krodha 3. jijJAsA vRtti kutUhala bhAva 4. AhArAnveSaNa vRtti bhUkha -114 - Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. pitrIya vRtti vAtsalya, sukumAra bhAvanA 6. yUtha vRtti ekAkIpana tathA sAmUhikatAbhAva 7. vikarSaNa vRtti jugupsA bhAva, vikarSaNa bhAva 8. kAma vRtti kAmukatA 9. svAgraha vRtti svAgrahabhAva, utkarSa bhAvanA 10. AtmaladhutA vRtti hInatA bhAva 11. upArjana vRtti svAmitva bhAvanA, adhikAra bhAvanA 12. racanA vRtti sRjana bhAvanA 13. yAcanA vRtti duHkha bhAva 14. hAsya vRtti ullasita bhAva karmazAstrake anusAra mohanIya karmakI aThAisa prakRtiyA~ haiM aura usake aThAIsa hI vipAka haiM / mUla pravRttiyoM aura mUla saMvegoMke sAtha inakI tulanA kI jA sakatI hai / mohanIya karmake vipAka mUla saMvega 1. bhaya bhaya 2. krodha krodha 3. jagupsA jugupsA bhAva, vikarSaNa bhAva 4. strI veda 5. puruSa veda kAmukatA 6. napuMsaka veda ) 7. abhimAna svAgrahabhAva, utkarSa bhAvanA 8. lobha svAmitva bhAvanA, adhikAra bhAvanA 9. rati ullasita bhAva 10. arati duHkhabhAva ___ manovijJAnakA siddhAnta hai ki saMvegake uddIpanase vyaktike vyavahArameM parivartana A jAtA hai / karmazAstrake anusAra mohanIya karmake vipAkase vyaktikA caritra aura vyavahAra badalatA rahatA hai / prANI jagatakI vyAkhyA karanA sabase jaTila hai| avikasita prANiyoMkI vyAkhyA karane meM kucha saralatA ho sakatI hai| manuSyakI vyAkhyA sabase jaTila hai| vaha sabase vikasita prANI hai| usakA nAr3IsaMsthAna sabase adhika vikasita hai| usameM kSamatAoMke avataraNakI sabase adhika saMbhAvanAe~ haiN| isalie usakI vyAkhyA karanA sarvAdhika durUha kArya hai| karmazAstra, yogazAstra, mAnasazAstra (sAikolojI), zarIrazAstra (eneTomI) aura zarIrakriyA zAstra (phijiyolAjI) ke tulanAtmaka adhyayanase hI usako kucha sarala banAyA jA sakatA hai| mAnasika parivartana kevala uddIpana aura parivezake kAraNa hI nahIM hote| unameM nAr3I-saMsthAna, jaivika sidyut, jaivika rasAyana aura antaHsrAvI granthiyoMke srAvakA bhI yoga hotA hai| ye saba hamAre sthUla zarIrake avayava haiN| inake pIche sUkSma zarIra kriyAzIla hotA hai aura usameM niraMtara honevAle karmake spaMdana pariNamana yA parivartanakI prakriyAko cala rakhate haiM / parivartanakI isa prakriyAmeM karmake spaMdana, manakI caMcalatA, -115 - Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIrake saMsthAna-ye sabhI sahabhAgI hote haiN| isalie kisI eka zAstrake dvArA hama parivartanakI prakriyAkA sarvAMgINa adhyayana nahIM kara sakate / dhyAnakI prakriyA dvArA mAnasika parivartanoM para niyaMtraNa kiyA jA sakatA hai, isalie yogazAstrako bhI upekSita nahIM kiyA jA sktaa| apRthaktva anuyogakI zikSApraNAlImeM pratyeka viSaya para sabhI nayoMse adhyayana kiyA jAtA thA, isalie adhyetAko sarvAMgINa jJAna ho jAtA thaa| Aja kI pRthaktva anuyogakI zikSA praNAlI meM eka viSayake lie mukhyataH tad viSayaka zAstrakA hI adhyayana kiyA jAtA hai, isalie usa viSayako samajhanemeM bahuta kaThinAI hotI hai| udAharaNake lie, maiM karmazAstrIya adhyayanako prastuta karanA cAhatA huuN| eka karmazAstrI pA~ca paryAptike siddhAntako par3hatA hai aura vaha isakA hArda nahIM pakar3a pAtA / paryAptiyoMkI saMkhyA chaha hotI hai / bhASA paryApti aura manaHparyAptiko eka mAnanepara paryAptiyoMkI saMkhyA chaha hotI hai| bhASA paryApti aura manaHparyAptiko eka mAnanepara ve pA~ca hotI hai / prazna hai bhASA aura manakI paryAptiko eka kyoM mAnA jAe ? sthala daSTikoNase bhASA aura mana do pratIta hote haiM / bhASAke dvArA vicAra prakaTa kiye jAte haiM aura manake dvArA smRti, kalpanA aura cintana kiyA jAtA hai| sUkSmameM praveza karanepara vaha pratIti badala jAtI hai| bhASA aura manakI itanI nikaTatA sAmane AtI hai ki usameM bhedarekhA khIMcanA sahaja nahIM hotaa| gautama svAmIke eka praznake uttarameM bhagavAn mahAvIrane kahA-vacanaguptike dvArA manuSya nirvicAratAko upalabdha hotA hai| nirvicAra vyakti adhyAtmayogadhyAnase dhyAnako upalabdha ho jAtA hai| vicArakA sambandha jitanA manase hai, utanA hai| jalpa do prakArakA hotA hai-antarjalpa aura bahirjalpa / bahirjalpako hama bhASA kahate haiN| antarjalpa aura cintanameM dUrI nahIM hotii| cintana bhASAtmaka hI hotA hai| koI bhI cintana abhASAtmaka nahIM ho sktaa| smRti, kalpanA aura cintana-ye saba bhASAtmaka hote hai| vyavahAravAdake pravartaka vaoNTasanake anusAra cintana avyakta zAbdika vyavahAra hai| unake anusAra cintana-vyavahArako pratikriyAe~ vAk-aMgoMmeM hotI haiM / vyakti zabdoMko anukUlanase sIkhatA hai / dhIre-dhIre zAbdika AdateM pakko ho jAtI haiM aura ve zAbdika uddIpakoMse uddIpta hone lagatI hai| baccoMkI zAbdika pratikriyAe~ zravya hotI hai| dhIre-dhIre sAmAjika pariveSake prabhAvase AvAjako dabAkara zabdoMko kahanA sIkha jAtA hai| vyakta tathA avyakta zikSA-dIkSAke prabhAvase zAbdika pratikriyAe~ mauna ho jAtI haiN| vaoNTasanake cintanako avyakta athavA maunavANI kahA hai| satyameM koI dvaita nahIM hotaa| kisI bhI mAdhyamase satyakI khoja karanevAlA jaba gaharemeM utaratA hai aura satyakA sparza karatA hai, taba mAnyatAe~ pIche raha jAtI haiM aura satya ubharakara sAmane A jAtA hai / bahuta logoMkA eka svara hai ki vijJAnane dharmako hAni pahu~cAI hai, janatAko dharmase dUra kiyA hai / bahuta sAre dharma-guru bhI isI bhASAmeM bolate haiN| kintu yaha satya vAstavikatAse dUra pratIta hotA hai| merI nizcita dhAraNA hai ki vijJAnane dharmakI bahuta satyasparzI vyAkhyA kI hai aura vaha kara rahA hai| jo sUkSma rahasya dhArmika vyAkhyA granthoMmeM a-vyAkhyAta hai, jisakI vyAkhyAke srota Aja upalabdha nahIM haiM, unakI vyAkhyA vaijJAnika zodhoMke sandarbha meM bahuta prAmANikatAke sAtha kI jA sakatI hai| karmazAstrakI aneka gutthiyoMko manovaijJAnika adhyayanake sandarbhameM sulajhAyA jA sakatA hai| Aja kevala bhAratIya darzanoMke tulanAtmaka adhyayanakI pravRtti hI paryApta nahIM hai| darzana aura vijJAnakI sambandhita zAkhAoMkA tulanAtmaka adhyayana bahuta apekSita hai / aisA honepara darzanake aneka naye AyAma udaghATita ho sakate haiM / - 116 -