Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ karma aura puruSArtha kI jaina kathAe~ 51 jaina Agama sAhitya meM pratipAdita karma aura puruSArtha sambandhI cintana kA prabhAva prAkRta kathAoM meM bhI dekhane ko milatA hai / vaise to prAya: pratyeka prAkRta kathA meM pUrvajanma, karmoM kA phala tathA mukti prApti ke lie saMyama, vairAgya prAdi puruSArthoM kA saMketa milatA hai / kintu kucha kathAe~ aisI bhI haiM jo karmasiddhAnta kA hI pratipAdana karatI haiM, to kucha puruSArtha kA / bhAratIya saMskRti meM cAra puruSArthoM kA vivecana hai- dharma, artha, kAma evaM mokSa / vastutaH prAkRta kathAoM meM inameM se do ko hI puruSArtha mAnA gayA hai kAma aura mokSa ko / zeSa do puruSArtha inakI prApti meM sahAyaka haiM / dharma puruSArtha se mokSa sadhatA hai to artha se kAma puruSArtha arthAt laukika samRddhi va sukha Adi / prAkRta kathAoM meM ina laukika aura pAralaukika donoM puruSArthoM kA varNana hai, kintu unakA prabhAva samAja para bhinna-bhinna par3A hai / prAkRta kathAoM meM karma - siddhAMta ko pratipAdita karane vAlI kathAe~ 'jJAtAdharma kathA' meM upalabdha haiM / maNikumAra seTha kI kathA meM kahA gayA hai ki pahale usane eka sundara vApI kA nirmANa karAyA / paropakAra evaM dAnazIlatA ke aneka kArya kie| kintu eka bAra jaba usake zarIra meM solaha prakAra kI vyAdhiyA~ ho gayIM to deza ke prakhyAt vaidyoM kI cikitsA dvArA bhI maNikumAra svastha nahIM ho sakA / kyoMki usake asAtA karmoM kA udaya thA / isalie use rogoM kA duHkha bhoganA hI thA / isI graMtha meM kAlI AryA kI eka kathA hai, jisameM azubha karmoM ke udaya ke kAraNa usakI duSpravRtti meM buddhi laga jAtI hai aura vaha sAdhvI ke AcaraNa meM zithila ho jAtI hai / Jain Educationa International DaoN0 prema sumana jaina Agama graMthoM meM vipAka sUtra karma siddhAMta ke pratipAdana kA pratinidhi graMtha hai / isameM 20 kathAe~ haiM / prArambha kI dasa kathAe~ azubha karmoM ke vipAka ko evaM antima dasa kathAe~ zubha karmoM ke phala ko prakaTa karatI haiM / miyAputra kI kathA krUratApUrvaka AcaraNa karane ke phala ko vyakta karatI hai to soriyadatta kI kathA mAMsabhakSaNa ke pariNAma ko / isI taraha kI anya kathAe~ vibhinna karmoM ke paripAka ko spaSTa karatI haiM / ina kathAoM kA spaSTa uddezya pratIta hotA hai ki zubha karmoM ko chor3akara zubha karmoM kI ora pravRtta hoM / For Personal and Private Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 334 ] [ karma siddhAnta svataMtra prAkRta kathA-graMthoM meM karmavAda kI aneka kathAe~ haiM / 'taraMgavatI' meM pUrvajanmoM kI kathAe~ haiM / taraMgavatI ko karmoM ke kAraNa pati viyoga sahanA par3atA hai / 'vasudevahiMDI' meM to karmaphala ke aneka prasaMga haiM / cArudatta kI daridratA usake pUrvakRta karmoM kA phala mAnI jAtI hai / isa graMtha meM vasubhUti daridra brAhmaNa kI kathA honahAra kA upayukta udAharaNa hai / vasubhUti ke yajJadattA nAma kI patnI thI / putra kA nAma somazarma tathA putrI kA somazarmA thA / unake rohiNI nAma kI eka gAya thI / dAna meM milI huI khetI karane ke lie thor3I sI jamIna thI / eka bAra apanI daridratA ko dUra karane ke lie vasubhUti zahara jA rahA thA / to usane apane putra se kahA ki maiM sAhUkAroM se kucha dAna-dakSiNA mA~gakara zahara se gA / taba taka tuma khetI kI rakSA karanA / usakI upaja aura dAna meM mile dhana se maiM terI aura terI bahina kI zAdI kara dU~gA / taba taka apanI gAya bhI bachar3A de degI / isa taraha hamAre saMkaTa ke dina dUra ho jAyeMge / brAhmaNa vasubhUti ke zahara cale jAne para usakA putra somazarma to kisI naTI ke saMsarga meM naTa bana gayA / ArakSita khetI sUkha gayI / somazarmA putrI kisI dhUrta se garbha raha gayA aura gAya kA garbha kisI kAraNa se gira gayA / saMyoga se brAhmaNa ko bhI dakSiNA nahIM milii| lauTane para jaba usane ghara ke samAcAra jAne to kaha uThA ki hamArA bhAgya hI aisA hai / isa graMtha meM isa taraha ke anya kathAnaka bhI haiM / AcArya haribhadra ne prAkRta kI aneka kathAe~ likhI haiM / 'samarAiccakahA' aura 'dhUrtAkhyAna' ke atirikta upadezapada aura dazavaikAlika cUriMga meM bhI unakI kaI kathAe~ karmavAda kA pratipAdana karatI haiM / unameM karma vipAka athavA daivayoga se ghaTita hone vAle kaI kathAnaka haiM, jinake zrAge manuSya kI buddhi aura zakti nirarthaka jAna par3atI hai / 'samarAiccakahA' ke dUsare bhava meM siMhakumAra kI hatyA jaba usakA putra AnaMda rAjapada pAne ke lie karane lagatA hai to siMhakumAra socatA hai ki jaise anAja paka jAne para kisAna apanI khetI kATatA hai vaise hI jIva apane kie hue karmoM kA phala bhogatA hai / upadezapada meM 'puruSArtha' yA 'daiva' nAma kI eka kathA bhI haribhadra ne prastuta kI hai| isameM karmaphala kI pradhAnatA hai | 'kuvalayamAlA kahA' meM udyotanasUri ne kaI prasaMgoM meM karmoM ke phala bhogane kI bAta kahI hai / kaSAyoM ke vazIbhUta hokara jIne vAle vyaktiyoM ko kyA-kyA bhoganA par3atA hai isakA vistRta vivecana lobhadeva Adi kI kathAoM meM isa graMtha meM kiyA gayA hai / rAjA ratnamukuTa kI kathA meM dIpazikhA aura pataMge kA dRSTAMta diyA gayA hai / rAjA ne pataMge ko mRtyu se bacAne ke lie bahuta prayatna kie / aMta meM use eka saMdUkacI meM baMda bhI kara diyA kintu prAtaH kAla taka use eka 2 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ karma aura puruSArtha kI jaina kathAe~ ] [ 335 chipakalI khA hI gyii| rAjA kA prayatna karma-phala ke Age vyartha gyaa| usane socA ki nipuNa vaidya rogI ko roga se rakSA to kara sakate haiM kintu pUrvajanmakRta karmoM se jIva kI rakSA ve nahIM kara sakate / yathA : vejjAkareMti kiriyaM osaha-jIehimaMta-bala-juttA / Neya kareMti basAyA raNa kayaM jaM pugvajammammi / kuva0 140-25 prAkRta kathAoM ke kozagranthoM meM karmaphala sambandhI aneka kathAe~ prApta haiN| 'AkhyAnamaNi koza' meM bAraha kathAe~ isa prakAra kI haiN| karma athavA bhAgya ke sAmarthya ke saMbandha meM aneka subhASita isa grantha meM prayukta hue haiN| RSidattA AkhyAna ke prasaMga meM kahA gayA hai ki karmoM ke anusAra hI vyakti sukha-duHkha pAtA hai / ataH kie hue karmoM (ke pariNAma) kA nAza nahIM hotaa| yathA : jaM jeNa pAviyavvaM suhaM va dukkhaM va kamma nimmaviyaM / taM so taheva pAvai kayassa nAso jano natthi // pR0 250, gA0 151 prAkRta-kathA-saMgraha meM karma kI pradhAnatA vAlI kucha kathAe~ haiM / samudrayAtrA ke daurAna jaba jahAja bhagna ho jAtA hai taba nAyaka socatA hai ki kisI ko kabhI bhI doSa na denA caahie| sukha aura duHkha pUrvAjita karmoM kA hI phala hotA hai / isI taraha prAkRta kathAoM meM parISaha-jaya kI aneka kathAe~ upalabdha haiM / vahA~ bhI tapazcaraNa meM hone vAle duHkha ko karmoM kA phala mAnakara unheM samatApUrvaka sahana kiyA jAtA hai| apabhraza ke kathAgraMthoM evaM mahAkosu meM isa prakAra kI kaI kathAe~ haiM / sukumAla svAmI kI kathA pUrva janmoM ke karma vipAka ko spaSTa karane ke lie hI kahI gaI hai / honahAra kitanA balavAna hai, yaha isa kathA se spaSTa ho jAtA hai| karma siddhAMta sambandhI ina prAkRta kathAoM ke varNanoM para yadi pUrNataH vizvAsa kiyA gayA hotA aura bhavitavyatA ko hI saba kucha mAna liyA gayA hotA to laukika aura pAralaukika donoM taraha ke koI prayatna va puruSArtha jaina dharma ke anuyAyiyoM dvArA nahIM kie jaate| isa dRSTi se yaha samAja sabase adhika niSkriya, daridra aura bhAgyavAdI hotaa| kintu itihAsa sAkSI hai ki aisA nahIM huaa| anya vidhAoM ke jaina sAhitya ko chor3a bhI deM to yahI prAkRta kathAe~ laukika aura pAramArthika puruSArthoM kA itanA varNana karatI haiM ki vizvAsa nahIM hotA unameM kabhI bhAgyavAda yA karmavAda kA vivecana huA hogaa| karma aura puruSArtha ke isa antardvandva ko spaSTa karane ke lie prAkRta kathAoM meM prApta kucha puruSArtha sambandhI saMdarbha yahA~ prastuta haiN| 'jJAtAdharmakathA' meM udakajJAtA adhyayana meM subuddhi maMtrI kI kathA hai / isameM usane jitazatru rAjA ko eka khAI ke durgandhayukta apeya pAnI ko zuddha evaM peya Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336 ] [ karma siddhAnta jala meM badala dene kI bAta kahI / rAjA ne kahA- yaha nahIM ho sakatA / taba maMtrI ne kahA ki pudgaloM meM jIva ke prayatna aura svAbhAvika rUpa se parivartana kiyA jA sakatA hai / rAjA ne isa bAta ko svIkAra nahIM kiyA / taba subuddhi ne jalazodhana kI vizeSa prakriyA dvArA usI khAI ke azuddha jala ko amRtasadRza madhura aura peya banAkara dikhA diyA / taba rAjA kI samajha meM AyA ki vyakti kI sadpravRttiyoM ke puruSArtha usake jIvana ko badala sakate haiM / anta meM rAjA aura maMtrI donoM jaina dharma meM dIkSita ho gaye / isI graMtha meM samudrayAtrA Adi kI kathAe~ bhI haiM / jinase jJAta hotA hai ki saMkaTa ke samaya bhI sAhasI yAtrI apanA puruSArtha nahIM tyAgate the / jahAja bhagna hone para samudra pAra karane kA bhI prayatna karate the / aneka kaThinAiyoM ko pAra kara bhI vaNikaputra sampatti kA arjana karate the / 'uttarAdhyayana TIkA' ( nemIcaMdra ) eka kathA hai, jisameM rAjakumAra, maMtrIputra aura vaNikaputra apane - apane puruSArtha kA parIkSaNa karake batalAte haiM / 'dazavaikAlika cUrNI' meM cAra mitroM kI kathA meM puruSArthoM kI zreSThatA siddha kI gaI hai / 'vasudevahiNDI' meM artha aura kAma puruSArtha kI aneka kathopakathAe~ haiM / arthopArjana para hI laukika sukha AdhArita hai / ata: isa graMtha kI eka kathA meM cArudatta daridratA ko dUra karane ke lie aMtima kSaNa taka puruSArtha karanA nahIM chor3atA / 'ucchasirivasati' isa siddhAMta kA pAlanA karatA hai / 'samarAiccakahA' meM laukika aura pAramArthika puruSArthaM kI aneka kathAe~ haiM / udyotanasUri ne 'kuvalayamAlA kahA' meM eka ora jahA~ karmaphala kA pratipAdana kiyA hai, vahA~ caMDasoma Adi kI kathAoM dvArA yaha bhI spaSTa kara diyA hai ki pApI se pApI vyakti bhI yadi sadpravRtti meM laga jAye to vaha sukhasamRddhi ke sAtha jIvana ke antima lakSya ko bhI prApta kara sakatA hai / mAyAdatta kathA meM kahA gayA hai ki loka meM dharma, artha, aura kAma ina tIna puruSArthoM meM se jisake eka bhI nahIM hai, usakA jIvana jar3avat hai / ataH artha kA upArjana karo, jisase zeSa puruSArtha kI siddhi ho ( kuva0 58. 13-15) / sAgaradatta kI kathA jJAta hotA hai ki bApa-dAdAoM kI sampatti se paropakAra karanA vyartha hai / jo apane puruSArtha se arjita dhana kA dAna karatA hai vahI prazaMsA kA pAtra hai, bAkI saba cora haiM : : jo deI dharaNaM duharAya samajjiyaM prattaNo bhuya-baleNa / so kira pasaMsaNijjo iyaro coro viya varAzro / / kuva0 103-23 / / isI taraha isa graMtha meM dhanadeva kI kathA hai / vaha apane mitra bhadrazreSThI ko preraNA dekara vyApAra karane ke lie ratna - dIpa le jAnA cAhatA hai / bhadra zreSThI isalie vahA~ nahIM jAnA cAhatA kyoMki vaha sAta bAra jahAja bhagna hojAne se Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ karma aura puruSArtha kI jaina kathAe~ ] [ 337 nirAza ho cukA thA / taba dhanadatta use samajhAtA hai ki puruSArtha-hIna hone se to lakSmI viSNu ko bhI chor3a detI hai aura jo puruSArthI hotA hai usI para vaha dRSTipAta karatI hai / ata: tuma punaH sAhasa karo / vyakti ke lagAtAra prayatna karane para hI bhAgya badalA jA sakatA hai / prAkRta ke anya kathA -graMthoM meM bhI isa prakAra kI puruSArtha sambandhI kathAe~ dekhI jA sakatI haiM / zrIpAla - kathA karma aura puruSArtha ke antardvandva kA spaSTa udAharaNa hai / mainA-sundarI apane puruSArtha ke bala para apane daridra evaM kor3hI pati ko svastha kara punaH sampattizAlI banA detI hai / prAkRta ke graMthoM meM isa viSayaka eka bahuta rocaka kathA prApta hai / rAjA bhoja ke darabAra meM eka bhAgyavAdI evaM puruSArthI vyakti upasthita huA / bhAgyavAdI ne kahA ki - saba kucha bhAgya se hotA hai, puruSArthaM vyartha hai / puruSArthI ne kahA - prayatna karane se hI saba kucha prApta hotA hai, bhAgya ke bharose baiThe rahane se nahIM / rAjA ne kAlidAsa nAmaka maMtrI ko unakA vivAda nipaTAne ko kahA / kAlidAsa ne una donoM ke hAtha bA~dhakara unheM eka aMdhere kamare meM baMda kara diyA aura kahA ki Apa loga apane-apane siddhAnta ko apanAkara bAhara A jAnA / bhAgyavAdI niSkriya hokara kamare ke eka kone meM baiThA rahA jabaki puruSArthI tIna dina taka kamare se nikalane kA dvAra khojatA rahA / aMta meM thakakara vaha eka sthAna para gira pdd'aa| jahA~ usake hAtha the vahA~ cUhe kA bila thA, ata: usake hAtha kA baMdhana cUhe ne kATa diyaa| dUsare dina vaha kisI prakAra daravAjA tor3akara bAhara A gayA / bAda meM vaha bhAgyavAdI ko bhI nikAla lAyA aura kahane lagA ki udyama ke phala ko jAnakara yAvat-jIvana use nahIM chor3anA cAhie / puruSArtha phaladAyI hotA hai / ujjamassa phalaM naccA, viusaduganAyage / jAvajjIvaM na chuDDejjA, ujjamaMphaladAyagaM // yahA~ isa viSaya se sambandhita pA~ca pramukha kathAe~ dI jA rahI haiM / unase karma evaM puruSArtha ke svarUpa ko samajhane meM madada milatI hai / [ 1 ] ATe kA murgA DaoN0 prema sumana jaina yaudheya nAmaka janapada kI rAjadhAnI rAjapura ke caNDamArI devI ke mandira ke sAmane bali dene ke lie choTe-bar3e pazuoM ke kaI jor3e ekatra kara diye gaye haiM / eka manuSya-yugala kI pratIkSA hai / rAjA mAridatta ke rAjya karmacAriyoM ne Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 ] [ karma siddhAnta eka sundara nara-yugala ko lAkara vahA~ upasthita kiyA-sAdhuveza meM eka yuvA sAdhu aura eka yuvA sAdhvI / sira para mRtyu hote hue bhI cehare para apUrva saumyatA, karuNA aura teja / unake sAmane bali dene vAle rAjA kI talavAra acAnaka nIce jhuka gyii| kautUhala jaga gyaa| yaha nara-yugala kauna haiM ? rAjA ne pUchA-'bali dene ke pUrva maiM ApakA paricaya jAnanA cAhatA huuN|' nara-yugala ke muni kumAra ne jo paricaya diyA vaha isa prakAra hai| __ avanti nAmaka janapada meM ujjayinI nagarI hai| vahA~ yazodhara rAjA apanI rAnI amRtamati ke sAtha nivAsa karatA thaa| eka rAtri meM yazodhara ne rAnI amRtamati ko eka mahAvata ke sAtha vilAsa karate dekha liyA / patana kI isa parAkASThA se rAjA kA mana saMsAra se virakta ho gayA / prAtaHkAla jaba usake udAsa mana kA rAjamAtA candramati ne kAraNa pUchA to yazodhara ne eka duHsvapna kI kathA gar3ha dii| kintu rAjamAtA se rAjA ke duHkha kI gaharAyI chipI na rahI / ataH usane apane putra ke mana kI zAnti ke lie kuladevI caMDamArI ke maMdira meM pazu-bali dene kA Agraha kiyaa| kintu yazodhara pazu-bali ke pakSa meM nahIM huaa| taba mAtA ne use sujhAyA ki ATe kA murgA banAkara usakI bali dI jA sakatI hai| yazodhara ne vivaza hokara yaha prastAva mAna liyaa| kintu isa zarta ke sAtha ki isa balikarma ke bAda vaha apane putra yazomati ko rAjya dekara virakta ho jaayegaa| rAnI amRtamati ne jaba yaha saba jAnA to use jJAta huA ki rAtri meM mahAvata ke sAtha kiye gaye vilAsa ko rAjA jAna gayA hai| rAjamAtA bhI isako jAnatI hogI / ataH aba donoM ko rAste se haTAnA hogA / ataH usane apanI caturAI se rAjA aura rAjamAtA ko usI dina apane yahA~ bhojana para Amantrita kiyA aura usI dina bali car3hAye hue usa ATe ke murga meM viSa milAkara prasAda ke rUpa meM mAM aura putra ko usane khilA diyaa| isase yazodhara aura usakI mAM candramati donoM kI mRtya ho gyii| saMkalpapUrvaka kI gayI ATe ke murge kI hiMsA ke kAraNa tIvra karmabandha huaa| usake kAraNa ve donoM mAM-beTe chaH janmoM taka pazu-yoni meM bhaTakate rhe| kuttA, hiraNa, machalI, bakarA, murgA Adi ke janmoM ko pAra karate hue unheM saMyoga se sudatta nAmaka prAcArya ke upadeza se apane pUrva-janma, kA smaraNa ho aayaa| usase pazcAttApa kI agni ne unake kucha duSkarmoM ko jalA diyA / ataH agale janma meM ve donoM yazomati rAjA aura kusumAvali rAnI ke yahA~ bhAIbahina ke rUpa meM utpanna hue / saMyogavaza unhIM AcArya sudatta se jaba yazomati ne apane pUrvajoM kA vRttAnta pUchA to jJAta huA ki usake pitA yazodhara evaM pitAmahI candramati usake yahA~ putra evaM putrI ke rUpa meM paidA hue haiN| yaha kathA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ karma aura puruSArtha kI jaina kathAe~ ] [ 336 sunakara una donoM bAlakoM ko bacapana meM hI saMsAra kA svarUpa samajha meM A gayA / ataH ve bAlyAvasthA meM hI sAdhu evaM sAdhvI bana gaye / 'he rAjA mAridatta ! hama donoM sAdhu-sAdhvI yazomati ke vahI putra-putrI haiM / hamane ATe ke murge kI bali car3hAkara jo saMsAra ke duHkha uThAye haiM, unheM tumhAre sAmane kaha diyA hai / aba tumhArI icchA ki tuma hamAre sAtha ina niraparAdhI mUka pazuoM kI bali do yA nhiiN|' rAjA mAridatta yaha vRttAnta sunakara muni yugala ke caraNoM meM gira par3A aura usane nivedana kiyA ki hamAre dvArA kie gae apamAna ko kSamA kareM bhagavan ! hameM bhI apane usa kalyANa mitra guru ke pAsa le cleN|' [2] siyArinI kA badalA DaoN0 prema sumana jaina jambU dvIpa ke bharatakSetra meM ujjayinI nagarI hai| vahA~ subhadra seTha apanI patnI jayA ke sAtha rahatA thaa| unake dhana-dhAnya evaM anya sukhoM kI kamI nahIM thii| kintu koI saMtAna na hone se ve donoM duHkhI the / kucha samaya bAda unake eka putra huA, jo atyanta sukumAra thA ataH usakA nAma sukumAla rakha diyA gyaa| kintu karmoM kA kucha aisA saMyoga ki putra-darzana ke bAda hI seTha ne dIkSA le lii| ataH jayA seThAnI bahuta du:khI huii| usane eka jJAnI muni se apane putra ke bhaviSya ke sambandha meM pUchA / muni ne kahA-'sukumAla ko saMsAra ke saba sukha mileMge / kintu jaba kabhI bhI kisI muni ke upadeza isake kAnoM meM par3eMge taba yaha muni bana jaayegaa|' yaha sunakara jayA seThAnI ne apane mahala ke cAroM ora aisI vyavasthA kara dI ki dUra-dUra taka kisI muni kA Agamana na ho aura na hI unake upadeza sunAI pdd'e| samaya Ane para jayA seThAnI ne sukumAla kA 32 kumAriyoM se vivAha kara diyaa| unake sabake alaga-alaga mahala banavA diye| vahA~ sukha-suvidhAoM ke sabhI sAdhana upalabdha karA diye tAki sukumAla ko kabhI bhI una mahaloM kI paridhi se bAhara na AnA pdd'e| eka bAra jayA seThAnI kI samRddhi aura sukumAla kI sukumAratA kI prasiddhi sunakara usa nagara kA rAjA seThAnI ke ghara AyA / jayA seThAnI ne rAjA kA pUrA satkAra kiyA evaM use apane putra se milaayaa| usake sAtha bhojana 1. dazavIM zatAbdI ke yazastilakacampU kI pramukha kathA kA saMkSipta rUpAntara / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340 ] [ karma siddhAnta kraayaa| kintu isa bIca rAjA ne anubhava kiyA ki sukumAla kI A~khoM meM AMsU Aye / vaha siMhAsana para adhika dera taka ThIka se baiTha nahIM sakA / bhojana karate samaya bhI usane kevala kucha cAvaloM ko cuna-cunakara hI khAyA / ataH rAjA ne seThAnI se isa sabakA kAraNa pUchA / seThAnI ne kahA-"mahArAja ! merA putra bahuta sukumAra hai ! usane kabhI diye kA prakAza nahIM dekhA ! jaba maiMne Apako diye se AratI kI to usakI lau se kumAra ke prAMsU A gaye / jaba maiMne sarasoM ke dAne Apake Upara DAlakara ApakA satkAra kiyA to sarasoM ke dAne siMhAsana para gira jAne se unakI cubhana se vaha ThIka se Apake sAtha nahIM baiTha skaa| aura sukumAla kevala kamala se suvAsita kucha cAvaloM kA hI bhojana karatA hai / isalie usane unhIM cAvaloM ko bIna-bIna kara khAyA hai| Apa usakI bAtoM kA burA na maaneN|" rAjA, sukumAla kI sukumAratA se aura seThAnI ke satkAra se bahuta prabhAvita huA / usane seThAnI kI sahAyatA karate hue sAre nagara meM muniyoM ke Agamana para pratibandha lagA diyaa| seThAnI apane putra kI surakSA se nizcinta ho gyii| kintu saMyoga se sukumAla ke pUrvajanma ke mAmA muni sUryamitra ne apane jJAna se jAnA ki sukumAla kI Ayu aba kevala tIna dina zeSa raha gayI hai / ataH ve rAjAjJA kI cintA na karate hue nagara ke bAhara seThAnI ke mahala ke bagIce ke samIpa meM Akara Thahara gaye / vahIM para ve zrAvakoM ko upadeza dene lge| eka dina prAtaHkAla sukumAla apane mahala kI chata para bhramaNa kara rahA thA ki usane muni ke upadeza suna liye| use apane pUrva-janma kA smaraNa ho prAyA / ataH usane munidIkSA lene kA nizcaya kara liyaa| sukumAla cupacApa apane mahala se rassI ke sahAre nIce utarA aura paidala calate hue muni ke samIpa pahu~cakara usane dIkSA le lii| aura Ayu kama jAnakara vaha tapasyA meM lIna ho gyaa| sukumAla kI sukumAratA ke kAraNa mahala se lekara pUre rAste meM sukumAla ke pairoM se rakta bahane ke kAraNa pairoM ke nizAna banate cale gaye / nagara ke bAhara usa samaya eka siyArinI apane baccoM ke sAtha ghUma rahI thii| vaha rakta ke nizAna ke sAtha-sAtha calatI huI muni sukumAla ke pAsa pahuMca gayI / vahA~ use apane pUrva-janma kA smaraNa ho paayaa| taba vaha badalA lene kI bhAvanA se sukumAla ke zarIra ko khAne laga gayI / kintu ve muni parISaha ko sahana karate hue apanI tapasyA meM lIna rahe aura unhoMne zarIra kA tyAga karate hue kevalajJAna prApta kiyaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ karma aura puruSArtha kI jaina kathAe~ ] . [ 341 ___ idhara seThAnI ke ghara meM sukumAla ke niSkramaNa kA samAcAra milate hI saba parijana nagara ke bAhara daur3e / jaba taka ve muni sukumAla ke samIpa pahuMce taba taka usa siyArinI dvArA unakA bhautika zarIra khAyA jA cukA thaa| isa dRzya ko dekhakara sAre loga stabdha raha gaye / taba sukumAla ke dIkSA guru sUryamitra ne unakI zaMkA kA samAdhAna karate hue unheM sukumAla aura siyArinI ke pUrvajanma kI kathA isa prakAra sunaayii| ____ "isI bharatakSetra meM kauzAmbI nagarI hai| vahA~ atibala rAjA apanI madanAvalI rAnI ke sAtha rAjya karatA thaa| usake yahA~ somazarmA nAmaka mantrI thaa| usake kAzyapI nAmaka patnI thii| unake do putra the--agnibhUti aura vAyubhUti / pitA kI mRtyu ke bAda mAtA kAzyapI ne apane donoM putroM ko par3hane ke lie unake mAmA sUryamitra ke pAsa unheM rAjagRhI bhejA / sUryamitra ne mAmAbhAnaje ke sambandha ko chipAkara rakhA aura unheM acchI zikSA dI / kintu jaba donoM putroM ko isa sambandha kI jAnakArI milI to agnibhUti ne socA ki mAmA ne hamAre hita ke lie aisA kiyaa| anyathA hama par3ha na pAte / kintu vAyubhUti ne ise apanA apamAna samajhA aura vaha mAmA sUryamitra ko apanA zatru mAnane lgaa| eka bAra sUryamitra muni ke rUpa meM kauzAmbI meM aaye| taba agnibhUti ne unakA bahuta satkAra kiyA, kintu vAyubhUti ne unakA apamAna kiyaa| isase duHkhI hokara agnibhUti ko bhI saMsAra kI asAratA kA jJAna ho gyaa| usane bhI sUryamitra ke pAsa munidIkSA le lii| jaba yaha bAta agnibhUti kI patnI somadattA ko jJAta huI to vaha bahuta cintita huii| usane apane devara vAyubhUti se bar3e bhrAtA agnibhUti ko ghara lauTA lAne kA anurodha kiyaa| isase vAyubhUti aura krodhita ho gyaa| usane apanI bhaujAI somadattA ke sira para apane pairoM se prahAra kara diyaa| isase somadattA bahuta duHkhI huii| usane kahA ki maiM abhI abalA huuN| isalie tumane mujhe lAtoM se mArA hai| kintu mujhe jaba avasara milegA maiM tumhAre inhIM pairoM ko noMca-noMcakara khAU~gI / isa nidAna ke uparAnta somadattA mRtyu ko prApta ho gii| vahA~ se aneka janmoM meM bhaTakatI huI Aja vaha yahA~ isa siyArinI ke rUpa meM upasthita hai| udhara vAyubhUti kA jIva bhI marakara naraka meM gyaa| vahA~ se nikalakara pazuyoni meM bhttkaa| janmAndha cANDAlI huaa| phira muni-upadeza pAkara brAhmaNa putrI nAgazrI ke rUpa meM paidA huA / vahA~ usane vratoM kA pAlana kara isa nagara meM jayA seThAnI ke yahA~ sukumAla ke rUpa meM janma liyaa| zubha karmoM ke udaya se sukumAla ne muni dIkSA lI / kintu azubha karmoM ke udaya se unheM isa siyArinI dvArA diyA gayA yaha upasarga sahanA par3A hai|" Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 ] [ karma siddhAnta sUryamitra muni dvArA isa vRttAnta ko sunakara jayA seThAnI ne saMtoSa dhAraNa kiyA evaM pUre parivAra ne gRhasthoM ke vrata dhAraNa kiye / ' [3] jAduI bagIcA 0 DaoN0 prema sumana jaina jambUdvIpa ke bharatakSetra meM dhanadhAnya se yukta kusaTTa nAmaka deza hai| usameM balAsaka nAmaka gA~va hai, jahA~ saba kucha hai, kintu dUra-dUra taka per3oM kI chAyA nahIM hai| aise isa gA~va meM vidvAn agnizarmA brAhmaNa rahatA thaa| usake agnizikhA nAmaka zIlavatI patnI thii| una donoM ke atyanta sundara vidyutprabhA nAmaka putrI thii| tInoM kA samaya sukha se vyatIta hotA thaa| acAnaka jaba vidyutprabhA pATha varSa kI huI taba bhayaMkara roga se pIr3ita hokara usakI mAM kA nidhana ho gyaa| isase ghara kA sArA kArya vidyutprabhA para A pdd'aa| eka dina subaha se zAma taka vaha kArya karate-karate jaba Uba gayI to usane apane pitA se sautelI mAM le Ane ko kahA, jisase use kucha rAhata mila ske| kintu durbhAgya se sautelI mAM aisI AyI ki vaha ghara kA kucha bhI kAma nahIM karatI thii| isase vidyutprabhA kA duHkha aura bar3ha gyaa| use kAma to pUrA karanA par3atA, kintu bhojana bahuta kama miltaa| ise vaha apane karmoM kA phala mAnakara dina vyatIta karane lgii| ___ eka dina vidyatprabhA gAyoM ko carAne ke lie jaMgala meM gayI thii| thakakara vaha dopahara meM vahA~ para so gyii| taba eka bar3A sA~pa usake pAsa aayaa| vaha manuSya kI bhASA meM vidyutprabhA se bolA ki mujhe tuma or3hanI se Dhakakara apanI goda meM chipA lo, kucha sapere mere pIche par3e hue haiM, unase mujhe bacA lo| vidyutprabhA ne bar3e sAhasa se karuNApUrvaka usa nAga kI rakSA kii| isase saMtuSTa hokara nAga apane asalI rUpa meM Akara devatA bana gyaa| usane vidyutprabhA se eka vara mAMgane ko kahA / vidyutprabhA ne lAlaca ke binA kevala itanA vara mAMgA ki merI gAyoM ko aura mujhe dhUpa na lage isalie mere Upara tuma koI chAyA kara do / usa nAgakumAra devatA ne turanta vidyutprabhA ke sira para eka sundara bagIcA banA diyA aura kahA-'yaha bagIcA tumhArI icchA se choTA-bar3A hokara hamezA 1. 12vIM zatAbdI kI apabhraMza kathA 'sukumAlacariuM' (zrIdhara kRta) kA saMkSipta ruupaantr| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ karma aura puruSArtha kI jaina kathAe~ ] [ 343 sAtha rhegaa| isake alAvA bhI tumheM kabhI koI saMkaTa ho to mujhe yAda karanA / maiM tumhArI madada karUMgA' aisA kahakara vaha nAgakumAra calA gyaa| - eka dina jaba vidyutprabhA jaMgala meM apane bagIce ke nIce so rahI thii| taba vahA~ pATaliputra kA rAjA jitazatru apanI senA ke sAtha aayaa| usane isa jAduI bagIce ke sAtha sundara vidyutprabhA ko dekhakara usase vivAha kara liyaa| rAjA ne vidyutprabhA kA nAma badalakara 'ArAma zobhA' rakha diyA aura use apanI paTarAnI banA diyaa| isa prakAra ArAma zobhA ke dina sukha se bItane lge| idhara ArAmazobhA kI sautelI mAtA ke eka putrI utpanna huI aura vaha kramazaH yuvA avasthA ko prApta huI / taba usakI mAtA ne vicAra kiyA ki rAjA merI putrI ko bhI rAnI banA le aisA koI upAya karanA caahie| usakI sautelI mAM ne kapaTapUrNa apanatva dikhAkara ArAmazobhA ko mArane ke lie apane pati agnizarmA ke sAtha tIna bAra viSayukta laDDU banAkara bheje / kintu usa nAgakumAra kI sahAyatA se ve laDDU viSarahita ho gye| taba usa sautelI mAM ne prathama prasava karAne ke lie ArAmazobhA ko apane ghara bulvaayaa| vahA~ ArAmazobhA ne eka putra ko janma diyaa| tabhI usa sautelI mAM ne ArAmazobhA ko dhokhe se ghara ke pichavAr3e ke kue meM DAla diyA aura samajha liyA ki ArAmazobhA mara gayI hai| kintu vahA~ usa nAgakumAra ne pArAmazobhA ke lie kue ke bhItara hI eka mahala banA diyaa| ____ idhara usa sautelI mAM ne apanI putrI ko pArAmazobhA ke sthAna para rAjA kI rAnI banAkara usake putra ke sAtha pATaliputra bheja diyaa| kintu isa nakalI pArAmazobhA ke sAtha usa jAduI bagIcI ke na hone se rAjA ko zaMkA ho gyii| vaha cupacApa asalI bAta kI khoja meM rahane lgaa| udhara putra aura pati ke zoka se duHkhI ArAmazobhA nAgakumAra kI sahAyatA se rAtri meM apane putra ko dekhane cupake-se rAjamahala meM jAne lgii| kintu use subaha hone ke pahale hI lauTanA par3atA thaa| anyathA usakA jAduI bagIcA hamezA ke lie naSTa ho jaayegaa| kintu eka dina rAjA ne asalI ArAmazobhA ko pakar3a liyA aura sArI bAteM jAna liiN| tabhI vaha jAduI bagIcA naSTa ho gyaa| kintu ArAmazobhA apane putra aura pati se milakara saMtuSTa ho gyii| rAjA ne ArAmazobhA kI sautelI mAM aura putrI ko sajA denI cAhI to ArAmazobhA ne unheM mApha karA diyaa| eka dina rAjA ke sAtha vArtAlApa karate hue ArAmazobhA ne prazna kiyA ki mujhe bacapana meM itane duHkha kyoM mile aura bAda meM rAjamahala ke sukha milane kA kyA kAraNa hai ? jAduI bagIce ne merI sahAyatA kyoM kI ? taba rAjA ArAmazobhA ko eka santa ke pAsa le gyaa| usase unhoMne apanI jijJAsA kA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ karma siddhAnta 344 ] samAdhAna karanA caahaa| taba una paramajJAnI sAdhu ne ArAmazobhA ke pUrvajanma ko saMkSepa meM isa prakAra kahA "isa jambUdvIpa ke bhAratavarSa meM caMpAnagarI hai / vahA~ kuladhara nAmaka eka seTha thA / usakI patnI kA nAma kulAnandA thA / unake prATha putriyAM huiiN| AThavIM kA nAma durbhAgI rakhA gayA / bahuta samaya taka usakA vivAha nahIM huA / kintu saMyoga se eka bAra koI paradezI yuvaka seTha kuladhara kI dukAna para AyA / kisI prakAra seTha ne usa yuvaka ke sAtha durbhAgI kA vivAha kara diyA / kintu apane ghara ko vApisa lauTate hue vaha yuvaka durbhAgI ko akelA sotA huA chor3akara bhAga gayA / jAgane para durbhAgI ko bahuta duHkha huA / kintu ise bhI apane karmoM kA phala mAnatI huI vaha kisI prakAra ujjayinI ke maNibhadra seTha ke yahA~ pahu~ca gayI / vahA~ usane apane zIla aura vyavahAra se seTha ke parivAra kA dila jIta liyA / vaha seTha ke dhArmika kAryoM meM bhI madada karane lagI / use jo bhI paise seTha se milate usakI sAmagrI kharIdakara vaha garIboM meM bAMTa detI / usakA sArA samaya devapUjA aura gurupUjA meM hI vyatIta hone lagA / acAnaka maMdira meM lagA huA bagIcA sUkhane lagA / seTha ne bahuta upAya kiye, kintu koI lAbha nahIM huA / taba durbhAgI ne isa kArya ko apane Upara liyA aura pratijJA kI ki jaba taka yaha bagIcA harA-bharA nahIM ho jAyegA taba taba vaha anna grahaNa nahIM kregii| usakI isa tapasyA se zAsanadevI prasanna huI aura usane bagIce ko harA-bharA kara diyaa| isase durbhAgI kA mana dharma meM aura rama gayA / vaha kaThora tapasyAe~ karane lagI / anta meM usane Atma-ciMtana karate hue apane prANa tyAge / vahA~ se vaha svarga meM utpanna huI / vahA~ para bhI dharma-bhAvanA ke prati ruci hone ke kAraNa use manuSya janma milA aura vaha agnizarmA brAhmaNa ke ghara vidyutprabhA nAma kI putrI huI / usa durbhAgI ne apane jIvana kA pUrvabhAga sadAcAra rahita parivAra meM vyatIta kiyA thA, ataH usake vicAroM aura kAryoM meM sadbhAvanA nahIM thI / isase usane duSkarmoM kA saMcaya kiyA / unhIM ke kAraNa use vidyutprabhA ke jIvana meM prArambha meM bahuta duHkha bhogane par3e haiM / kintu durbhAgI kA aMtima jIvana eka dhArmika parivAra meM vyatIta huA / usane svayaM dhArmika sAdhanA kI / isalie ArAmazobhA ke rUpa se use rAjamahaloM kA sukha milA / garIboM ko dAna dene aura bagIcA harA-bharA karane ke kAraNa se ArAmazobhA ko jAduI bagIce kA sukha milA hai / aura aba mahArAnI ArAmazobhA dhArmika cintana kara rahI hai tathA usake anurUpa apanA jIvana vyatIta karegI to vaha svargoM ke sakha ko bhogakara kramazaH mokSapada bhI pA sakegI / " Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ karma aura puruSArtha kI jaina kathAe~ ] [ 345 jJAnI santa ke ina vacanoM ko sunakara jitazatru rAjA aura ArAmazobhA rAnI ne saMsAra-tyAga kara vairAgya jIvana aMgIkAra kiyA / ' [4] do sAdhaka jo bichur3a gaye / zrI sujAnamala mehatA sAdhanA, tyAga aura tapazcaryA kA lakSya karma-nirodha aura karma-nirjarA hai aura antataH apane zuddha svarUpa ko prakaTa kara siddha, buddha aura mukta honA hai| sAdhakoM ko Rddhi-siddhiyA~ bhI prApta hotI haiM kintu agara koI sAdhaka bhautika cakAcauMdha meM phaMsa kara prApta Rddhi-siddhiyoM kA lakSya bhautika aizvarya prApta karanA banA letA hai to vaha amRta meM viSa ghola detA hai aura pariNAmataH avanati ke gahare kUpa meM calA jAtA hai / aise hI sAdhakoM ke liye kahA jAtA hai 'tapezvarI so rAjezvarI aura rAjezvarI so narakezvarI / ' kAMpilya nagara meM janme cakravartI brahmadatta ne bhI apane pUrva bhava meM utkRSTa sAdhanA kI thI aura isI kAraNa ve chaH khaNDa ke adhipati bane the / bhautika Rddhi sampadA unake prAMgana meM kIlloleM karatI thIM, sundara aura manohara rAniyoM se unakA antaHpura suzobhita thA aura sAMsArika kAma bhogoM ko unhoMne apane jIvana kA lakSya banA liyA thaa| itanA kucha hote huye bhI ve apane jIvana meM riktatA kA anubhava karate the| ve apane antara meM eka TIsa anubhava karate the mAno unakA eka ananya premI bichur3a gayA ho| isa gaharI cintA hI cintA meM unako apane pUrva bhavoM kI smRti (jAtismaraNa jJAna) ho gyii| unakI smRti apane pUrva ke lagAtAra pA~ca bhavoM taka pahuMca gaI aura smaraNa ho gayA ki ve do bhAI the jo sAtha-sAtha janma lete the aura mRtyu ko prApta hote the| prathama bhava meM ve dazArNa deza meM dAsa ke rUpa meM the, dUsare bhava meM ve kAliMjara parvata para maga ke rUpa meM the, tIsare bhava meM mAtR gaMgA nadI ke taTa para haMsa ke rUpa meM the aura cauthe bhava meM kAzI nagara meM eka cANDAla ke ghara meM citta aura saMbhUti ke rUpa meM janme the| kAzI nareza ke namUcI nAma kA pradhAna thA, jo bar3A buddhimAna aura saMgIta zAstrI thA, sAtha hI thA mahAna vybhicaarii| usane rAjya-antaHpura meM bhI isa doSa kA sevana kiyA, pariNAmataH rAjA ne usako mRtyu daNDa de diyaa| phAMsI ke takhte para car3hAte samaya badhika (citta aura saMbhUti ke pitA) ko dayA A gaI 1. 12vIM zatAbdI kI prAkRta kathA 'ArAmasohA' kA saMkSipta rUpAntara / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 346 ] [ karma siddhAnta aura usane usako mRtyu se bacAkara apane ghara meM gupta rUpa se rakha liyA / donoM bhAI citta aura saMbhUti namUcI se saMgIta vidyA sIkhane lage aura pAraMgata ho gye| jisakI burI Adata par3a jAtI hai vaha kahIM nahIM cUkatA / namUcI ne cANDAla ke ghara meM bhI vyabhicAra kA sevana kiyA aura usako prANa lekara cupacApa bhAganA par3A / citta aura saMbhUti kI saMgIta vidyA kI khyAti deza dezAntara meM phailane lagI / kAzI ke saMgIta zAstriyoM ko cANDAla kulotpanna bhAiyoM kI khyAti sahana nahIM ho sakI aura unhoMne yena-kena prakAreNa donoM bhAiyoM ko deza nikAlA dilavA diyaa| isa ghora apamAna ko donoM bhAI sahana nahIM kara sake aura apamAnita jIvana ke bajAya mRtyu ko varaNa karanA unhoMne zreyaskara samajhA aura parvata zikhara se chalAMga mArakara mRtyu kA AliMgana karane kA saMkalpa unhoMne kara liyA / apane vicAroM ko ve kArya rUpa meM pariNata kara hI rahe the ki akasmAta eka nirgrantha muni udhara A nikle| muni ne aisA duSkRtya karane se unako rokA aura Atma-hatyA eka bhayaMkara pApa hai, yaha samajhAte huye mAnavajIvana ko sArthaka banAne kA upadeza diyA / muni ke upadeza ne unameM se hIna bhAvanA ko nikAla diyA aura una donoM ne munirAja kA ziSyatva svIkAra kara liyA / muni ke pAsa jJAna-dhyAna meM nipuNa hone ke bAda guru AjJA se ve svataMtra vicaraNa karane lage / vicaraNa karate huye sAdhanA ke bala se unako aneka RddhiyA~ aura siddhiyA~ prApta ho gaIM / udhara namUcI pradhAna cANDAla ghara se bhAgakara lukate - chipate hastinApura nagara pahu~ca gayA aura apane buddhi-kauzala se cakravartI sanatakumAra kA pradhAna maMtrI bana gyaa| muni citta saMbhUti bhI vicaraNa karate huye hastinApura nagara ke bAhara udyAna meM birAje / muni veSa meM citta aura saMbhUti ko dekhakara namUcI pradhAna ne bhayabhIta hokara samajhA ki kahIM merA sArA bheda khula na jAve, isa liye SaDayaMtra karake usane unakA ( muniyoM kA ) apamAna karata huye zahara nikAlA dene kI AjJA dilavAdI | I citta muni ne to isa apamAna ko zAntipUrvaka sahana kara liyA kintu saMbhUti muni ko yaha apamAna aura tiraskAra sahana nahIM ho sakA aura ve isakA pratizodha lene ke liye tapazcaryA ke prabhAva se prApta siddhi kA prayoga karane ke liye tatpara ho gaye / citta muni ne saMbhUti muni ko tyAgI jIvana kI maryAdA ko samajhAte huye zAnti dhAraNa karane ke liye kahA kintu saMbhUti muni kA krodha zAnta nahIM huA aura kupita hokara ve apane muMha se dhuA~ ke gole nikAlane lage / nagaravAsI yaha dekhakara ghabarA gaye aura apane mahArAja cakravartI sanatakumAra se isa bhayaMkara saMkaTa ko nivAraNa karane kI prArthanA karane lage / cakravartI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ karma aura puruSArtha kI jaina kathAe~ ] [ 347 sanatakumAra saparivAra sasainya muni kI sevA meM upasthita huye aura prazAsana kI bhUla ke liye kSamA yAcanA kI / tapasvI muni kA krodha zAnta huA aura unhoMne apanI labdhi ke prayoga ko sameTa liyA kintu cakravartI kI Rddhi sampadA, rAjarAniyoM ke rUpa-saundarya ko dekhakara ve Asakta bana gaye aura yaha dussaMkalpa kara liyA ki mere isa tyAga tapazcaryA kA phala mile to mujhe bhI bhaviSya meM aisA hI aizvarya aura kAma bhogoM ke sAdhana prApta hoM / citta muni ne muni saMbhUti kI bhAvabhaMgI ko dekhakara isa prakAra ke nidAna karane ke duHSpariNAma se avagata karAyA kintu muni saMbhUti para isakA koI asara nahIM huA / cakravartI sanatakumAra muniyoM ke darzana kara apane Apako dhanya mAnate huye tyAga vairAgya kI amiTa chApa apane hRdaya meM lekara apane mahaloM kI ora prasthAna kara gaye / donoM muniyoM ne yathAsamaya AyuSya pUrNa kara deva loka ke padmagula vimAna meM janma liyA / devaloka kI AyuSya pUrNa kara muni saMbhUti ne kAMpilya nagara meM cakravartI brahmadatta ke rUpa meM janma liyA kintu usakA bhAI citta devAyu pUrNa kara kahA~ gayA, isako jAnane ke liye brahmadatta ciMtita ho gaye / rAjya vaibhava aura bhogopabhoga kI pracura sAmagrI upalabdha hote huye bhI usako apane pUrva bhava ke bhAI kI viraha vedanA satAne lagI / zrAkhira usane apane bhAI ko khojane kA eka upAya nikAla liyA / usane eka prAdhI gAthA banAI - " asi dAsA, migA, ha~sA, cANDAlA amarA jahA "- aura deza-dezAntaroM meM yaha udghoSa karA diyA ki jo koI isa ardha gAthA ko pUrNa kara degA usako cakravartI brahmadatta apanA zrAdhA rAjya degA / citta muni devAyu pUrNa kara puramitAla nagara meM dhanapati nagara zreSThi ke ghara meM putra rUpa meM utpanna hue| apane pUrva bhava kI tyAga tapazcaryA ke prabhAva se atula Rddhi sampadA aura bhogopabhoga kI pracura sAmagrI ke svAmI bane / eka dina kisI mahAtmA ke mukhAravinda se eka gambhIra gAthA sunakara usake artha kA cintana karate-karate unako jAti smaraNa jJAna ho gyaa| pUrva tyAga - vairAgya ke saMskAra jAgRta huye aura bhogavilApa kI sAmagrI ko sarpa kAMcalIvata chor3akara tyAga - mArga ko aMgIkAra karate huye vicaraNa karane lage / sAdhanA karate huye unako avadhi jJAna prakaTa ho gayA / grAmAnugrAma vicarate huye ve kAMpilya nagara ke bAhara udyAna meM birAje aura mAlI ko pUrvokta ardhagAthA uccAraNa karate huye sunA / citta mani avadhi jJAna ke bala se ardha gAthA kA prayojana samajha gaye aura "imANI chaTTiyA~ jAyI annamannakha jA viNA " yaha kahakara ardhagAthA ko pUrNa kara diyA / udyAna kA mAlI harSita hote huye rAjya sabhA meM gayA aura usa ardhagAthA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 ] [ karma siddhAnta ko pUrNa karake sunA diyA / cakravartI brahmadatta apane pUrva bhava ke bhAI ko mAlI ke rUpa meM samajha kara kheda khinna hokara mUrchita ho gayA / rAjapuruSoM ne mAlI ko pakar3a liyA aura trAsa dene lage to mAlI ne sahI sthiti batalA dii| rAjapuruSa muni kI sevA meM upasthita huye aura rAjA ke mUchita hone kI bAta kahakara munirAja ko rAjya sabhA meM livAlAye / ___muni kA ojapUrNa zarIra aura daidIpyamAna lalATa dekhakara brahmadatta svasthya ho gaye kintu apane bhAI ko muni veSa meM dekha kara khinnamanA hokara kahane lage ki bandhuvara, pUrva bhava kI ApakI tyAga-tapazcaryA kA kyA yahI phala hai ki Apako bhikSA ke liye idhara-udhara bhaTakanA par3a rahA hai| mujhako rAjya vaibhava aura sampadA ne varaNa kiyA hai kintu Apake yaha daridratA kyoM palle par3I ? mujhe Apake isa kaSTaprada jIvana ko dekhakara Azcarya bhI ho rahA hai aura duHkha bhii| aba Apako bhikSA jIvI rahane kI AvazyakatA nahIM hai / merI pratijJA ke anusAra merA AdhA rAjya vaibhava Apake hisse meM hai| "rAjendra ! jisa rAjya vaibhava meM Apa anurakta haiM, usase maiM bhI paricita hU~" citta muni kahane lage-"merA janma bhI eka aizvarya va vaibhava sampanna zreSThI kula meM huA hai ataH mujhe bhikhArI yA daridrI samajhane kI bhUla mata karo / eka mahAtmA ke saMyoga se mere tyAga vairAgya ke saMskAra jAgRta ho gaye aura saba vaibhava sampadA ko chor3a kara maiMne akSaya sukha aura zAnti kA yaha rAjamArga apanAyA hai / rAjan ! Apako yaha rAjya vaibhava kyoM milA, isa para gaharAI se cintana kro| hama donoM ne pUrva bhava meM citta aura saMbhUti ke rUpa meM munivrata aMgIkAra kara kaThina sAdhanA kI thI jisase hamArA jIvana bar3A nirmala ho gayA, kaI siddhiyA~ bhI hamako sahaja hI prApta ho gayIM / cakravartI sanatakumAra hamAre darzana karane AyA aura tyAga-vairAgya kI amiTa chApa apane hRdaya para lekara vApasa calA gyaa| cakravartI kA rAjya vaibhava bhoga kara bhI vaha usameM ulajhA nahIM aura virakta hokara saMyama jIvana aMgIkAra kara siddha, buddha aura mukta ho gayA / Apa usake rAjya vaibhava aura rAjarAniyoM ke rUpa saundarya ko dekhakara pAsakta ho gaye aura yaha nidAna (duHssaMkalpa) kara liyA ki merI sAdhanA kA phala mujhe mile to mujhe bhI isI taraha kA rAjya vaibhava aura kAma bhogoM ke sAdhana prApta hoM / tyAga tapazcaryA kA phala to anirvacanIya Ananda aura akSaya sakha hai kintu Apane nidAna karake hIre ko kaur3iyoM ke mola beca diyA jisase Apako yaha rAjya vaibhava prApta hA gyaa| isameM Atyantika Asakti mahAn duHkha kA kAraNa bana sakatI hai| cakravartI sanatakumAra kA anusaraNa kara Apako ina kSaNika kAma bhogoM ko svecchA se chor3a kara akSaya sukha aura zAnti kA rAjamArga apanAnA cAhiye arthAt muni jIvana svIkAra kara lenA caahiye|" Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ karma aura puruSArthaM kI jaina kathAe~ ] [ 346 "Arya ! ApakA kathana yathArtha hai / maiM bhI samajhane ko aisA hI samajha rahA / " cakravartI brahmadatta ne kahA - " daladala meM phaMse huye gajendra ke samAna maiM hU~ ki jisako kinArA to dikha rahA hai kintu daladala se bAhara nikalane kI usakI icchA hI nahIM hotI / maiMne pUrva bhava meM tyAgI jIvana kI maryAdA kA ullaMghana karake krodha kiyA aura phira nidAna kara liyA cakravartI kI sampadA ke liye, usI kA yaha pariNAma hai ki Apake samajhAne para bhI aura tyAgI jIvana kI mahattA ke samajhate huye bhI maiM rAjya vaibhava kI Asakti ko chor3a nahIM pA rahA hU~ / " "agara pUrNa tyAgI jIvana svIkAra nahIM kara sakate ho to gRhasthAzrama meM rahate huye zrAvaka ke vrata niyama hI dhAraNa karalo jisase Apa adhama gati se to baca sakoge / " citta muni ne vaikalpika mArga batalAyA / "munivara ! mere liye yaha bhI zakya nahIM hai / " cakravartI brahmadatta ne apanI asamarthatA prakaTa karate huye uttara diyA / " rAjendra ! pUrva bhavoM ke sneha ke kAraNa meM cAhatA thA ki Apako bhogAsakti ke daladala se bAhara nikAlU kintu merA yaha prayatna niSphala gayA, aba jaisI ApakI icchA / " yaha kahate huye citta muni ( pUrva bhava kA nAma ) vApasa lauTa gaye / cakravartI brahmadatta ne kAma bhogoM ke daladala meM pha~se huye hI AyuSya pUrNa kiyA aura sAtavIM naraka meM gaye / mahAmuni citta ne ugra sAdhanA aura tapazcaryA kI jisase anta meM siddha, buddha aura mukta ho gaye / do bandhu jo pA~ca bhavoM taka sAtha-sAtha rahe, cauthe bhava meM kaThina sAdhanA kI ve Asakti aura virakti ke kAraNa itane dUra bichur3a gaye ki eka to rasAtala ke aMtima chora sAtavIM naraka gaye aura dUsare Urdhva gamana kI aMtima sImA - siddhazilA para jA birAje / karma pradhAna vizva kari rAkhA / Jain Educationa International jo jasa karahi tasa phala cAkhA / / [ 5 ] karma kA bhugatAna [ zrI cAMdamala bAbela bhagavAn zreyAMsanAtha isa dharatI tala para bhavya jIvoM ko sanmArga dikhAte hue vicaraNa kara rahe the / usa samaya dakSiNa bharata meM potanapura nAmaka eka nagara For Personal and Private Use Only
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 ] [ karma siddhAnta thaa| ripu pratizatru nAmaka vahA~ kA zAsaka thaa| unakI agramahiSI kA nAma bhadrA thA / kAlAntara meM unake putra ratna kI utpatti huI jisakA nAma acala rakhA gyaa| kucha kAla bAda usa bhadrA mahArAnI ke eka kanyA ratna kI utpatti huI jisakA nAma mRgAvatI rakhA gyaa| mRgAvatI jaba yauvanAvasthA meM AyI to usakA eka-eka aMga sugaThita tathA AkarSaka thaa| rAjakumArI vivAha yogya huI to dhyAnAkarSaNa kI dRSTi se mAtA bhadrA ne use pitA ke pAsa rAja darabAra meM bhejA / rAjA ripu pratizatru usa rAjakumArI ko Ate dekhakara mohAbhibhUta ho gyaa| usane vicAra kiyA ki yaha to koI svargaloka se devAGganA A rahI hai| pRthvI para aise strIratna kA milanA bar3A kaThina hai| rAjA isa prakAra kA vicAra kara rahA thA ki vaha rAjakumArI pAsa meM AyI evaM pitAzrI ko praNAma kiyaa| rAjA ne use pAsa meM biThAyA evaM punaH sevikA ke sAtha use antaHpura meM bheja diyaa| rAjA apanI durvAsanA ko dabA na skaa| Akhira apanI caturAI ke bala para usane rAja darabAriyoM se svIkRti prApta kara apanI putrI se gandharva vivAha kara liyaa| idhara mahArAnI bhadrA apane putra acala ko lekara dakSiNa dizA meM calI gayI jahA~ para mAhezvarI nAmaka nagarI basAyI / kucha dinoM bAda putra acala punaH pitAzrI kI sevA meM A gyaa| kAlAntara meM mRgAvatI ke eka putra utpanna huA / jyotiSiyoM ne batAyA ki yaha bAlaka vAsudeva kA pada dhAraNa kara tIna khaNDa kA svAmI hogaa| karmagati kitanI vicitra hai ki eka zlAghanIya puruSa kI utpatti lokApavAda nindanIya saMyoga se huii| bAlaka kI pITha para tIna bAMsa kA cihna dekhakara use tripRSTha nAma diyA gyaa| bAlaka apane bar3e bhAI acala ke sAtha rahane lgaa| yogya vaya pAkara kalA-kauzala meM nipuNa ho gyaa| donoM bhAiyoM meM sneha itanA adhika thA ki eka dUsare ke binA nahIM raha sakate the| usa samaya meM ratnapura meM azvagrIva nAmaka zAsaka zAsana karatA thaa| vaha mahAn yoddhA aura vIra thaa| solaha hajAra rAjA usake adhIna the| vaha prativAsudeva thaa| tatkAlIna paristhiti meM rathanapara cakravAla nAmaka nagarI meM vidyAdhararAja jvalanavaTI prabala parAkramI nareza thA, unakI patnI kA nAma vAyuvegA thA / kAlAntara meM usake eka kanyA kI utpatti huI jisakA nAma svayaMprabhA rakhA gayA / usakA vivAha tripRSTha vAsudeva se karane hetu jvalanavaTI use lekara potanapura calA AyA tathA vivAha kI taiyArI hone lgii| yaha bAta azvagrIva ko mAlUma huI to vaha apanI senA lekara potanapura calA AyA kyoMki svayaMprabhA se vaha vivAha karanA cAhatA thA / ghamAsAna yuddha humA / azvagrIva mArA gyaa| anta meM sabhI rAjAoM ne tripRSTha vAsudeva kI AjJA meM rahanA svIkAra kiyA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ karma aura puruSArtha kI jaina kathAe~ ] tathA dhUmadhAma se vAsudeva pada kA abhiSeka kiyA gayA / tripRSTha vAsudeva rAjasI bhoga-vilAsa meM tallIna the / mahArAnI svayaMprabhA ke zrIvijaya aura vijaya nAmaka do putraratnoM kI utpatti huI / [ 351 eka bAra saMgIta maMDalI bhramaNa karatI huI rAja darabAra meM upasthita huI / gAyaka apanI kalA meM pUrNa nipuNa the / jyoMhI unhoMne apanI kalA kA pradarzana kiyA to saba maMtramugdha ho gaye evaM unakI bhUri-bhUri prazaMsA karane lage / eka daphA rAtri ko isa prakAra kA manoraMjaka kAryakrama cala rahA thA / rAjA apanI zayyA para leTe hue the / saMgIta kI svara laharI sabhI ko maMtramugdha kara rahI thI / tripRSTha ne apane zayyApAlaka ko kahA ki jaba mujhe pUrNa nidrA A jAve to saMgIta gAne vAloM ko vizrAma de denA / idhara vAsudeva pUrNa nidrAdhIna ho gaye kintu zayyApAlaka svayaM saMgIta meM itanA gRddha ho gayA ki saMgItajJoM ko vizrAma kA Adeza nahIM diyA tathA rAta bhara saMgIta hotA rahA / vAsudeva jaba jage to dekhA ki saMgIta pUrvavata cala rahA hai / rAjA ko Akroza AyA evaM zayyApAlaka ko kahA ki inheM vizrAma kyoM nahIM diyA ? zayyApAlaka ne kahA - "mahArAja ! maiM kSamAprArthI hU~ | maiM svayaM saMgIta sunane meM prAsakta ho gayA isaliye Apake Adeza kA pAlana nahIM ho sakA / " tripRSTha vAsudeva ne kahA - "acchA! mere Adeza kI avahelanA / sAmanto ! yaha saMgIta sunane kA atyadhika rasika hai, isaliye isake kAnoM meM garma zIzA DAlA jAya / " sAmantoM ne AjJAnusAra vaisA hI kiyA / zayyA pAlaka ne tar3apate hue prANa chor3e / sattAndha banakara tripRSTha vAsudeva ne karma ke bandhana ke phalasvarUpa Ayu pUrNa kara sAtavIM nArakI meM janma liyA / taiMtIsa sAgaropama kA AyuSya pUrNa kara siMha, nArakI, cakravartI, devatA, mAnava, deva Adi bhavoM ko pUrNa kara varddhamAna mahAvIra ke bhava meM janma liyA / mahAvIra abhiniSkramaNa ke bAda jaMgaloM, guphAnoM meM dhyAna karate huye " chammANI " grAma ke nikaTa udyAna meM eka nirjana sthAna meM dhyAnastha the / usa samaya zayyA pAlaka kA jIva - jisake kAnoM meM garma-garma sIsA uMDelA gayA thA, vaha gvAle ke bhava meM bailoM kI jor3I ko sAtha lekara jahA~ mahAvIra dhyAnastha the, vahA~ para prAyA evaM bolA - "he bhikSu ! maiM kulhAr3I ghara chor3a AyA hU~, use lekara AtA hU~ taba taka bailoM kI rakhavAlI rakhanA / " idhara baila carate hue ghanI jhAr3iyoM meM ojhala ho gaye / gvAlA vApisa zrAyA to bailoM kI jor3I najara nahIM AyI / gvAle kI A~khoM meM Aga barasane lagI / vaha mahAvIra ko abhadra zabdoM se bolane lagA / kintu bhagavAna to dhyAnastha the, koI uttara nahIM diyA / taba gvAle kA krodha adhika bar3ha gayA aura bolA - "acchA, tuma merI bAta suna nahIM rahe ho to Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 ] lo tumheM baharA karake hI dama luuNgaa| usane donoM kAnoM meM kASTha ke tIkhe kIle Thoke aura calA gyaa| isase mahAvIra ko tIvra vedanA huI, kintu unakA citta kSaNa mAtra bhI khinna nahIM hA tathA cintana dhArA meM nimagna ho gye| "merI AtmA ne hI tripRSTha vAsudeva ke bhava meM zayyApAlaka ke kAnoM meM garma sIsA DalavAyA thaa| usI karma vipAka kA prAja bhugatAna ho rahA hai / isameM gvAle kA kyA doSa ? maiMne jaisA karma kiyA, usI kA phala Aja mujhe mila rahA hai| vAstava meM karmoM kA bhugatAna hue binA mukti nahIM hai|" Na tassa dukkhaM vibhayaMti NAiyo, Na mittavaggA Na suyA Na baMdhavA / ikko sayaM paccaNu hoi dukkhaM, kattArameva aNujAi kammaM // - uttarA0 13/23 arthaH-pApI jIva ke duHkha ko na jAti vAle ba~TA sakate haiM, na mitramaMDalI, na putra, na baMdhu / vaha svayaM akelA hI duHkha bhogatA hai kyoMki karma karttA kA hI anusaraNa karatA hai (kartA ko hI karmoM kA phala bhoganA par3atA hai)| sukhasya dukhasya na ko'pi dAtA, paro dadAtItti kubaddhi reSA / ahaM karomoti vRthAbhimAnaH, svakarma sUtra prathito hi lokaH / / arthaH-sukha-duHkha kA dene vAlA koI nahIM hai| anya jIva mere sukha-duHkha kA kAraNa hai, yaha kubuddhi-mAtra hai / maiM kartA hU~ yaha mithyAbhimAna hai| samasta saMsAra karma ke prabhAva se hI grathita hai| dhanAni bhUmau pazavazca goSThe, bhAryA gaha dvAri janaH zmasAne / dehazcitAyAM paralokamArge, karmAnugo gacchati jIva ekaH // artha:-jIva ke paraloka prasthAna karate samaya usake dvArA ajita dhana bhUmi meM hI raha jAtA hai, pazuvarga usakI zAlA meM hI ba~dhA raha jAtA hai / bhAryA gRha ke dvAra taka hI raha jAtI hai, mitra-maNDalI zmazAna taka pahu~cAtI hai| yaha zarIra jo lambe samaya taka jIva kA sAthI rahA, vaha bhI citAparyanta sAtha detA hai / jIva akelA hI karmAnusAra paraloka gamana karatA hai / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only