Book Title: Karm aur Jiv ka Sambandh
Author(s): Hira Muni
Publisher: Z_Jinvani_Karmsiddhant_Visheshank_003842.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229850/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma aura jIva kA sambandha 0 paM0 ratna zrI horA muni saMsAra eka raMgamaMca hai : saMsAra eka raMgamaMca hai| yahA~ nAnA prakAra ke pAtra hameM dRSTigocara hote haiM / inameM koI amIra hai to koI garIba, koI rAjA hai to koI raMka, koI sabala hai to koI nirbala, koI vidvAn hai to koI mUrkha / kisI kA sarvatra abhinandanaabhivandana hai to kisI ko dutkAra-phaTakAra / kisI ke darzana ko A~kheM tarasatIM, TakaTakI lagAye paMtha nihAratI to kisI ko phUTI A~kha se bhI dekhanA pasaMda nahIM, koI kAmadeva-rati tulya to koI kauvA tavA kI taraha bhddaa-kaalaa| koI sAMce meM DhAlakara phurasata meM banAyA ho aisA rUpavAna to koI beDhaba, beDola aura U~Ta, gardabhavat bhaddI AkRti vAlA / koI komala, sarala to koI karkaza-kaThora, Ter3hAmer3hA aSTAvakra kI taraha / kisI ko 'vansamora, plIja' kahakara koyalavat aura tAna cher3ane ko kahA jAtA hai to kisI ko 'baiTha jAgo', 'tumako kisane khar3A kiyA', 'kyoM kauo aura gadhe kI taraha galA phAr3a rahe ho', 'yaha phaTA bA~sa aura kahIM jAkara bajAnA', aisA kahA jAtA hai / kisI kI lAta bhI acchI to kisI kI bhalI bAta bhI kharAba / mAtra manuSya kI hI bAta nahIM / yaha jIva kabhI sukha-sAgara meM nimagna deva banA to kabhI bhayaMkara bhayAvane bhaya aura asahya-duHkha kA ghara nArakI bnaa| isa taraha gati, jAti Adi kI bAharI bhinnatA hI nahIM, bhItarI-guNasthAna, lezyA, puNyAnubaMdhI puNya Adi kI dRSTi se asaMkhya bheda zAstrakAroM ne kiye haiN| vibhinnatA-vicitratA kA kAraNa karma : Akhira, isa vibhinnatA-vicitratA, vibheda aura visadRzyatA kA kAraNa kyA hai ? vividhatA-viSamatA-anekatA ke anekoM kAraNa evaM samAdhAna prApta hote haiM / vaidika paramparA isa bhinnatA kA kAraNa Izvara ko mAnatI hai to koI sAmAjika avyavasthA batAte haiM / kinhIM kA mantavya hai ki yaha mAtA-pitA kA doSa hai to koI Adata, kuTeva, ajJAnatA, svArtha, vAsanAmayI vRtti ko kAraNa mAnate haiN| *muni zrI ke pravacana se / paM0 zobhAcandra jaina dvArA sampAdita / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 ] [ karma siddhAnta jaina darzana isa vibhinnatA kA kAraNa karma mAnatA hai / jaina mAnyatAnusAra jo jaisA karatA hai, vahI usakA phala bhogatA hai / eka prANI dUsare prANI ke karmaphala kA adhikArI nahIM ho sakatA, jaisA ki kahA hai "svayaM kRtaM karma yadAtmanA purA, phalaM tadIyaM labhate zubhAzubham / pareNa dattaM yadi labhyate sphuTaM, svayaM kRtaM karma nirarthakam tadA // " uparyukta tathya ko hI hindI kavi ne nimna prakAra spaSTa kiyA hai- , "apane upArjita karmaphala ko jIva pAte haiM sabhIusake sivA koI kisI ko kucha nahIM detA kbhii| aisA samajhanA cAhiye ekAgra mana hokara sadA, dAtA apara hai bhoga kA isa buddhi ko khokara sadA // " karma ke aneka artha: karma zabda anekArthaka mAnA gayA hai| kAma-dhaMdhe ke artha meM karma zabda kA prayoga hotA hai / khAnA, pInA, calanA, phiranA Adi kriyA kA bhI karma zabda se vyavahAra kiyA jAtA hai| isI prakAra karmakANDI mImAMsaka yajJa.Adi kriyAkAMDa ke artha meM, smAta vidvAn brAhmaNa, kSatriya Adi cAroM varSoM tathA brahmacarya Adi cAroM AzramoM ke liye niyata kiye gaye karma rUpa artha meM, vyAkaraNa ke nirmAtA loga kartA dvArA kI jAne vAlI kriyA, jisa para kartA ke vyApAra kA phala giratA hai, isa artha meM, aura naiyAyika loga utkSepaNa-avakSepaNa Adi pA~ca sAMketika karmoM ke saMdarbha meM karma zabda kA prayoga karate haiN| parantu jaina darzana meM karma zabda eka vizeSa artha meM vyavahRta kiyA jAtA hai| jaina darzana kI mAnyatAnusAra karma naiyAyikoM yA vaizeSikoM kI bhA~ti kriyA rUpa nahIM hai kintu paudgalika dravya rUpa hai / AtmA ke sAtha pravAha rUpa se sambandha rakhane vAlA eka ajIva dravya hai| karma aura jIva kA sambandha : _bhagavAna mahAvIra ne saMsAra ke ananta-ananta padArthoM ko mukhya rUpa se do bhAgoM meM vibhAjita kiyA hai-jIva aura ajIva yA jar3a aura cetana / jIva ke sAtha jar3a kA saMyoga-sambandha hI saMsAra meM vividhatA, vicitratA aura vibhinnatA utpanna karatA hai / yadi vibhinnatA kA kAraNa mAtra cetana AtmA hotI to siddha avasthA meM bhI vibhinnatA hotI kintu aisA nahIM hai / isI prakAra mAtra jar3a bhI vicitratA-vibhinnatA kA kAraNa nahIM hai jaise binA jIva kA alokAkAza / ataH miTTI aura pAnI ke saMyoga kI taraha jar3a aura cetana ke saMyoga ko hI jaina darzana Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karma aura jIva kA sambandha ] [ 15 gati, jAti, yoni Adi kI vibhinnatA kA kAraNa mAnatA hai / vaha use Izvara, brahma yA zaktizAlI devoM kA kArya nahIM mAnatA hai / prazna hotA hai ki jIva kA * ajIva karma se sambandha kaba se hai ? jaina darzana isa sambandha ko khadAna se nikale sonA aura miTTI ke sambandha kI taraha anAdi mAnatA hai| __ sambandha do taraha ke hote haiM samavAya sambandha aura saMyoga sambandha / guNaguNI kA sambandha samavAya sambandha hai jo alaga nahIM kiyA jA sakatA / jaise mizrI aura miThAsa, agni aura uSNatA, namaka aura khArApana, jIva aura jJAna, sUrya aura prakAza / lekina jIva aura jar3a karma kA sambandha saMyoga-sambandha hai jaise- dUdha aura pAnI, sonA aura miTTI, lohA aura agni, tAra aura bijalI, zarIra aura jIva / jIva aura karma kA sambandha samavAya sambandha na hokara saMyoga sambandha hai| karma ke sambandha meM eka prazna aura uThatA hai ki yadi karma jar3a hai taba jar3a karma meM kisa prakAra phala dene kI zakti hai| pratyakSa meM hama dekhate haiM jar3a padArthoM kA anya jar3a padArthoM para bhI saMyoga ke kAraNa prabhAva dikhAyI detA hai jaise pArasa lohe ko svarNa rUpa meM parivartita kara detA hai / vastra vibhinna raMgoM ke paramANuoM kA saMyoga pAkara citra-vicitra raMgoM ko prApta hotA hai, isa taraha jar3a meM bhI saMyoga zakti ke kAraNa vibhinnatA AtI hai to phira jar3a cetana kA saMyoga pAkara adhika zaktivAlA bana jAya, usameM koI Azcarya nahIM ? spaSTa hI hama dekhate haiM-bhaMga zilA para ghoTI jAkara zilA meM nazA nahIM paidA kara, pIne vAle cetana meM apanA atyadhika prabhAva dikhAtI hai / jaina darzanAnusAra karma dravya rUpa va bhAva rUpa se do prakAra kA hai| jIva se sambaddha karma pudgala dravya karma aura dravya karma ke prabhAva se hone vAle jIva ke rAga-dveSa rUpa bhAva, bhAva karma hai / rAga-dveSa rUpa cintana se Atma pradezoM meM eka prakAra kI halacala-kaMpana hotI hai / isa prakAra pariNAma svarUpa karma pudgala AkRSTa ho cipaka jAte haiN| jaise kemarA AkRti ko, reDiyo dhvani ko aura cumbaka lohakaNoM ko khIMcatA hai, vaise hI pariNAma dravya kArmaNa vargaNA ko AkarSita karatA hai, karma meM svayaM sukha-duHkha pradAna karane kI zakti nahIM hai kintu yaha zakti cetana dvArA pradatta hotI hai / cetana kA saMyoga pAkara karma kI zakti balavatara ho jAtI hai| jisake prabhAva se devendra, narendra, dharmendra tIrthaMkaroM ko bhI kaThora yaMtraNA bhoganI pdd'ii| AtmA karma ke sAtha kisa prakAra Abaddha hotI hai, yaha tathya nimna dRSTAnta dvArA sugamatayA samajhA jA sakatA hai / kalpanA kIjiye jaise Apane eka gAya ke gale meM rassA DAla kara use bA~dha liyaa| vaha gA~Tha gAya ke nahIM, camar3e ke nahIM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ karma-siddhAnta rasse se rasse ke sAtha lagI hai aura gAya baMdhI huI hai / prAtmA aura karma ke sAtha bhI yahI bAta hai / karma kI gA~Tha karma ke sAtha lagI hai, AtmA ke sAtha nahIM, kintu AtmA bandhana se phaMsa gayI hai / prAtmA arUpI aura karma rUpI hai, arUpI rUpI ke sAtha kabhI sambandha nahIM krtaa| vicitratA yahI hai ki karma ke sAtha karma ke bandhana se AtmA bandha rahI hai| jaise gA~Tha khula jAne se gAya mukta ho jAtI hai usI prakAra karma kI gA~Tha khula jAne para AtmA bhI svataMtra aura karma-bandhana se mukta ho jAtI hai| mAnava ke pAsa buddhi rUpa jJAna aura AcaraNa rUpa kriyA kA aisA anubhava rUpa bala, zakti hai ki vaha kaThina, gurutara, duSkara aura durbhadya ko bhI AsAna kara sakatA hai / jIva apane prayatna vizeSa se, puruSArtha se karma ko pRthak kara sakatA hai, yathA "malaM svarNagataM vahni, haMsaH kSIra gataM jalam / yathA pRthakkarotyeva, jantoH karma malaM tapaH / / " arthAt- jaise svarNa meM rahA huA mala agni ke tApa se, dUdha aura pAnI haMsa kI coMca se pRthaktva ko prApta hotA hai, usI prakAra karmamala tapa se naSTa ho jAtA hai| jJAna, darzana, cAritra aura tapa dvArA yaha jIva karma kA pRthak-karaNa kara sakatA hai| hamArA jIvana vighna, bAdhA aura vipattiyoM se bharA par3A hai / inake kAraNa hamArI buddhi asthira ho jAtI hai / eka ora bAharI paristhiti pratikUla hotI hai to dUsarI ora ghabarAhaTa, cintA aura pApa ke prakaTIkaraNa se aMtaraMga sthiti ko hama svayaM apane hAthoM se bigAr3a lete haiN| aisI avasthA meM-"vipattikAle viparIta buddhiH" hone para bhUla para bhUla honA svAbhAvika hai| aMtatogatvA hama Arambha kiye kArya ko nirAza ho chor3a dete haiN| aise samaya meM karma siddhAnta zikSaka kA kArya karatA hai, puruSArtha kA pATha par3hAtA hai| vaha AtmA ko dhIraja . baMdhAtA hai / duHkha meM ghabarAhaTa aura sukha meM saMyata kara, ucchRkhala va uddaNDa hone se bacAtA hai| isa taraha jaina darzana meM pratipAdita karma siddhAnta puruSArtha para avalaMbita hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only