Book Title: Karan aur Karyaling Author(s): Sukhlal Sanghavi Publisher: Z_Darshan_aur_Chintan_Part_1_2_002661.pdf Catalog link: https://jainqq.org/explore/229037/1 JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLYPage #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraNa aura kAryaliGga kAryaliGgaka anumAnako to sabhI mAnate haiM para kAraNaliMgaka anumAna mAnanemeM matabheda hai / bauddhatArkika khAsakara dharmakIrti kahIM bhI kAraNaliMgaka anumAnakA svIkAra nahIM karate para vaizeSika, naiyAyika donoM kAraNaliMgaka anumAna ko prathamase hI mAnate Ae haiN| apane pUrvavartI sabhI jainatArkikoMne jaise kAraNaliMgaka anumAnakA bar3e joroMse upapAdana kiyA hai vaise hI prA0 hemacandra ne bhI usakA upapAdana kiyA hai| A0 hemacandra nyAyavAdI zabdase dharmakIrtiko hI sUcita karate haiN| yadyapi prA. hemacandra dharmakIrtike mantavyakA nirasana karate haiM tathApi unakA dharmakIrtike prati vizeSa Adara hai jo 'sUdamadarzinApi' isa zabda se vyakta hotA hai-pra0 mI0 pR0 42 / kAryaliMgaka anumAnake mAnanemeM kisIkA matabheda nahIM phira bhI usake kisIkisI udAharaNameM matabheda khAsA hai / 'jIvat zarIraM sAtmakam, prANAdimatvAt isa anumAnako bauddha sadanumAna nahIM mAnate, ve use mithyAnumAna mAnakara hetvAbhAsameM prANAdihetuko ginAte haiM ( nyAyavi0 3.66) / bauddha loga itara dArzanikoMkI taraha zarIra meM vartamAna nitya Atmatattvako nahIM mAnate isIse ve anya dArzanikasammata sAtmakatvakA prANAdi dvArA anumAna nahIM mAnate, jabaki vaizeSika, naiyAyika, jaina Adi sabhI pRthagAtmavAdI darzana prANAdi dvArA zarIra meM Atmasiddhi mAnakara use sadanumAna hI mAnate haiN| ataeva zrAtmavAdI dArzanikoMke lie yaha siddhAnta zrAvazyaka hai ki sapakSavRttitva rUpa anvayako sadhetu kA anivArya rUpa na mAnanA / kevala vyatirekavAle arthAt anvayazUnya liMgako bhI ve anumitiprayojaka mAnakara prANAdihetuko sadhetu mAnate haiM | isakA samarthana naiyAyikoMkI taraha jainatAkikoMne bar3e vistArase kiyA hai| zrA0 hemacandra bhI usIkA anasaraNa karate haiM, aura kahate haiM ki anvayake abhAvameM bhI hetvAbhAsa nahIM hotA isalie anvayako hetukA rUpa mAnanA na caahie| bauddhasammata khAsakara dharmakIrtinirdiSTa anvayasandehakA anaikAntika 1 'kevalavyatirekiNaM tvIrazamAtmAdiprasAdhane paramamastramupekSituM na zaknuma ityayathAbhASyamapi vyAkhyAnaM zreyaH |'-lyaam0 pR0 578 / tAtparya0 pR0 283 / kandalI pR0 204 / Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayojakatvarUpase khaNDana karate hue zrA0 hemacandra kahate haiM ki vyatirekAbhAvamAtra ko hI viruddha aura anaikAntika donoMkA prayojaka mAnanA caahie| dharmakIrtine nyAyabindumeM vyatirekAmAvake sAtha anvayasandehako bhI anaikAntikatA kA prayojaka kahA hai usIkA niSedha zrA0 hemacandra karate haiN| nyAyavAdI dharmakIrtike kisI upalabdha granthamaiM, jaisA zrA0 hemacandra likhate haiM, dekhA nahIM jAtA ki vyatirekAbhAva hI donoM viruddha aura anaikAntika yA donoM prakArake anaikAntika kA prayojaka ho / taba nyAyavAdinApi vyatirekAbhAvAdeva hetvAbhAsAyuktau' yaha A0 hemacandrakA kathana asaMgata ho jAtA hai| dharmakIrtike kisI granthameM isa zrA0 hemacandrokta bhAvakA ullekha na mile to prA0 hemacandrake isa kathanakA artha thor3I khIMcAtAnI karake yahI karanA cAhie ki nyAyavAdIne bhI do hetvAbhAsa kahe haiM para unakA prayojakarUpa jesA hama mAnate haiM vaisA vyatirekAbhAva hI mAnA jAya kyoMki usa aMzameM kisIkA vivAda nahIM ataeva nirvivAdarUpase svIkRta vyatirekAmAyako hI ukta hetvAbhAsadvayakA prayojaka mAnanA, anvayasandehako nhiiN| __ yahA~ eka bAta khAsa likha denI cAhie / vaha yaha ki bauddha tArkika hetuke rUpyakA samarthana karate hue anvayako aAvazyaka isalie batalAte haiM ki ve vipakSAsattvarUpa vyatirekakA sambhava 'sapakSa eva sattva' rUpa anvayake binA nahIM maante| ve kahate haiM ki anvaya honese hI vyatireka phalita hotA hai cAhe vaha kisI vastumai phalita ho yA avstumeN| agara anvaya na ho to vyatireka bhI sambhava nahIM | anvaya aura vyatireka donoM rUpa parasparAzrita hone para bhI bauddha tArkikoMke matase bhinna hI haiN| ataeva ve vyatireka kI taraha anvayake Upara bhI samAna hI bhAra dete haiN| jainaparamparA aisA nahIM maantii| usake anusAra vipakSavyAvRttirUpa vyatireka hI hetukA mukhya svarUpa hai / jainaparamparAke anusAra usI eka hI rUpake anvaya yA vyatireka do jude de nAmamAtra haiN| isI siddhAntakA anusaraNa karake prA0 hemacandrane anta meM kaha diyA hai ki 'sapakSa eva sattva' ko agara anvaya kahate ho taba to vaha hamArA abhipreta anyathAnupapattirUpa vyatireka hI huaa| sArAMza yaha hai ki bauddhatArkika jisa tasvako anvaya aura vyatireka parasparAzrita rUpoMmeM vibhAjita karake donoM hI rUpoMkA hetulakSaNamaiM sabhAveza karate haiM, jainatArkika usI tattvako ekamAtra anyathAnupapatti yA vyatirekarUpase svIkAra karake usakI dUsarI bhAvAtmaka bAjUko lakSyameM nahIM lete / 1 'anayoreva dvayoM rUpayoH sandehe'naikAntikaH |'-nyaayvi0 3. 68 /