Book Title: Kanhadde Prabandh aur uska Aetihasik Mahattva Author(s): Satyaprakash Publisher: Z_Nahta_Bandhu_Abhinandan_Granth_012007.pdf Catalog link: https://jainqq.org/explore/210382/1 JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLYPage #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'kAnhar3ade prabandha' aura usakA aitihAsika mahattva DaoN. satyaprakAza 'kAnhar3ade prabandha kavi padmanAtha viracita mAnA jAtA hai| isakA sampAdana kucha samaya pUrva prasiddha gujarAtI vidvAn aura lekhaka zrIkAntilAla baladeva rAmavyAsa ne kiyA thaa| isakA prakAzana 1955 I0 meM huA thaa| yaha grantha aneka dRSTiyoM se asAdhAraNa mahattva kA hai| jisa chanda meM usakI racanA tithi dI huI hai usake jo do paraspara bhinna pATha haiM ve isa prakAra haiM 1. pacatAlIsa 3 pUrNa barIsa, mAsa mAgasira pUnima dIsa / __saMvat paMnara bAro tarau, tiNidini somavAra vistaru // 2. saMvat panara bArotara sAra, mAha sAma pumyama somavAra / jAlhura gar3ha ghaNa ulaTa dharI, gAyu kAnha vizeSa karI // ina donoMmeM racanA saMvat 1512 hI AtA hai| granthakI eka anya prati saM0 1598 varSe kAttI vadI 9 guruvAra kI likhI huI hai / kucha bhI ho yaha aba siddha-sA hai ki yaha grantha saM0 1512 meM likhA gayA hogaa| aitihAsika dRSTi se isa granthakA bahuta mahattva hai| granthakAra usI rAjavaMzase sambandhita thA jisako grantha ke kathAnakane pavitra kiyA thaa| yaha bhI sambhava ho sakatA hai ki usako kathAkI samasta sAmagrI usa rAjavaMza ke likhita aura alikhita itihAsoMse prApta huI ho| usa yugake itihAsako jAnaneke liye yaha eka apUrva jJAna bhaNDAra hai| yahI nahIM, kavitA kI dRSTise evaM AdarzoM ke liye jIvanotsarga kAvya ke rUpameM isakA sthAna sAhitya ke itihAsameM sadA amara rhegaa| Aiye aba isameM varNita kathApara dRSTipAta kareM aura isake AdhAra para tatkAlIna mAravAr3a ke itihAsako jaaneN| vizeSakara jAlaurake itihAsa ko jAnane kA yaha anUThA strota hai / isake AdhAra para usa kSetrakA itihAsa ghaTanAmeM isa prakAra varNita hai| mAravAr3a deza meM 16 kI zatAbdI meM sonagarA cauhAna vaMza kA rAjya jAlaura nagara para thaa| kAnhar3ade usakA pratibhAvAna zAsaka usa samaya thA / vaha itihAsa prasiddha mAtradevakA bhAI thaa| usake putrakA nAma vIramade thaa| usa samaya gurjara kA rAjA sArade thaa| usane eka dina mAdhava nAmaka brAhmaNa ko apamAnita kara diyaa| isI durghaTanA ke kAraNa hI vigrahakA prArambha ho gyaa| apamAnako sahana na karake mAdhavane pratijJA kI ki vaha bhojana tabhI karegA jaba vaha gujarAtapara turkoko lA upasthita kregaa| kucha hI samayameM vaha dillI cala diyA vahA~ pahu~cakara khilajI sulatAna alAuddInase milaa| alAuddInase usane sArI kathA batAI usane isa bAtake liye bhI use prerita kiyA ki vaha gujarAtapara AkramaNa kara de / sultAnane usapara vicAra kiyA aura usane usakI bAta jaMca gaI / usane usakI bAta mAnakara gujarAta bhASA aura sAhitya : 207 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para AkramaNakI AjJA de dii| para usa samaya gujarAta pahuMcanekA mArga mAravAr3a pradeza sthita jAlaurase rokA thaa| usane usa dazAmeM jAlaurake rAjA kAnhar3adeke pAsa eka dUta bhejA ki vaha usakI senAko mArga de de| kAnhar3adene sultAnakI isa prArthanAko mAnanA ThIka na samajhA / usane use mArga denese asvIkAra diyaa| isapara sultAnakI senAne mevAr3a hokara gujarAtapara car3hAI kii| mevAr3a ke rAvala samarane use mArga de diyaa| sultAnakI vizAla senAke sAmane gurjarAdhIza Tahara na sakA aura pATaNapara sultAnakI senA Adhipatya ho gyaa| tatpazcAt sultAnakI senA bar3hatI hI calI gaI aura usane eka eka karake gujarAta aura saurASTra ke sampUrNa sthAnoMpara adhikAra kara liyaa| somanAthakI rakSAkA prayatna rAjapatoMne bar3I hI vIratAke sAtha kiyA kintu ve asamartha raheM aura unhoMne vIratAke sAtha yuddha karate hue apane prANoMko nyauchAvara kara diyaa| gujarAta aura saurASTrapara adhikAra karaneke anantara sultAnakI senA mAravAr3a kI tarapha bar3hI / kAnhar3adene apanI senAko usakI senAkA sAmanA karaneke liye udyata kara diyA thA / ata: sultAnakI senAkA sAmanA DaTa kara sonagarA cauhAna senAne kiyA / bhISaNa yuddha huaa| sultAnakI senA isa bAra vijaya na prApta na kara skii| jAlaurapara punaH AkramaNa karanekI sultAnane tthaanii| para isabAra jAlaurapara sIdhA AkramaNa na hokara jAlorake samIpastha sthAna samIyANepara AkramaNa kiyA gyaa| usa sthAnapara kAnhar3adekA bhatIjA sItala siMha rAjya kara rahA thA / bhatIjeko saMkaTa grasta dekhakara kAnhar3adene usakI sahAyatA kii| sultAnakI senAko punaH parAjaya svIkAra karanI pdd'ii| ina donoM parAjayoMse sulatAnako bahuta hI kheda haa| vaha lajjAke mAre cintita thA aura sadA isI cintAmeM thA ki vaha kisa prakAra unase badalA le| pahaleke uparyukta AkramaNoMmeM sainyakA saJcAlana usake senApatiyoMne kiyA thaa| isa bAra usane svata: sainyasaJcAlana kI ThAna lii| sainyasaJcAlanakA bhAra apane Upara lekara usane avasara pAkara samIyANekA gherA DAla diyaa| dalabAdalase AkramaNa karanepara bhI usako sainyabhAra svayaM lenA maMhagA par3A / yaha gherA sAta varSoM taka samIyANe ke cAroM ora DAle par3A rahA aura athaka parizramake pazcAt bhI usapara adhikAra na kara skaa| bala dvArA gar3hapara avikAra na kara sakanemeM samartha anubhava karake alAuddInane eka ghRNita upAyakA sahArA liyaa| gar3hakI dIvAloM se DaTa kara bane hue gar3hake bhItarake jalAzayako usane apavitra karanekI ThAna lii| vaha jalAzaya hI ekamAtra jala prApta karanekA sAdhana samIyANe kI janatAke lie thaa| samasta janatAkA jIvana usapara nirbhara thA / aisA samajha kara usane usa jalAzayameM gauveM kaTavAkara DAlanekA nizcaya kiyaa| usa nizcayake AdhAra para usane bahatasI gauvoMke mAre jAnekA Adeza diyaa| unheM mAre jAnepara usane boroM meM baMdhavAyA aura rAtoM rAta unheM gar3hakI dIvalaparase jalAzayameM DalavA diyaa| prAtaH honepara jaba samIyANakI janatAne yaha duSkRtya dekhA to unake sammukha kevala do hI vikalpa raha gaye the| ve yA to usa jalako grahaNa kareM jo dUSita hI nahIM varana apeya thA athavA jala tyAga kara apane prANoMkA utsarga krdeN| vIra prasavinI bhUmi rAjasthAnake nivAsI usa samaya dUsare vikalpako svIkAra kara apane prANoMko denepara tatpara ho gye| unake sAtha hI samasta vIrAGganAoMne bhI jauhara vratakA pAlana kiyA / isa samAcArako jaba alAuddInane sunA vaha stabdha raha gayA aura usane sAntalake pAsa sandeza bhejA ki vaha usakA Adhipatya mAtra hI svIkAra kara leM aura gherA uThA liyA jaay| kintu sAntala isa zartapara taiyAra na huA / tadanantara sampUrNa rAjapUtasenAmeM utsAhakA saJcAra ho gyaa| usane khulakara sultAnI senAse eka sAtha yuddha kiyA aura pratyeka vIrane lar3ate-lar3ate apane jIvanakI bali de dii| samIyANe para Adhipatya kara leneke pazcAt alAuddInane kAnhar3adeke pAsa sandeza bhejA ki vaha usake 208 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhIna ho jAve / kintu kAnhar3adene usake prastAvako asvIkAra kara diyA, alAuddInane jAlaurapara AkramaNa kara diyaa| usakI senAne jAlaurake samIpa hI par3Ava DAla diyaa| isa AkramaNa ke samaya sultAna ke sAtha usakI kanyA phIroz2A bhI sAtha thii| vaha kAnhar3adeke kumAra vIramadeke guNoMkI khyAti sunakara usapara Asakta ho cukI thI / vIramadeke sAtha usakI vivAhakI icchA jJAta kara sultAna alAuddInane vivAha sambandhI prastAva kAnhar3adeke pAsa bhejA / kintu apanI jAti evaM vaMzakI maryAdAkA dhyAna kara kAnhar3adene alAuddIna kA yaha prastAva ThukarA diyaa| alAuddInako yaha asahya ho gyaa| usane Age bar3hakara jAlaura kA gherA DAlane kA nizcaya kiyA aura anta meM usane gherA DAla bhI diyaa| para isa bAra bhI sulatAnako saphalatA hAtha na lagI alAuddInane vivaza hokara apanI rAjadhAnI ko lauTane kI taiyArI kii| kintu sultAnakI kumArI phIrojA vIramadeva ke darzanoM ke lie vyagra thI / usane senAkI eka Tukar3I lekara gar3hake bhItara jAnekA vicAra kiyA / vaha senAkI eka choTI-sI Tukar3I lekara bhItara pahu~ca gaI bhI kAnhar3adene jaba use vahA~ dekhA to usane usakA svAgata kiyaa| vIramadeva bhI usase Akara yahA~ milA usa samaya rAjakumArIne svataH vIramadevase vivAhakA prastAva kiyaa| vIramadevane apanI jAti kulakI pratiSThAkA dhyAna rakhate hue usa prastAvako asvIkAra kara diyA / rAjakumArIne taba jAlora dekhanekI icchA prakaTa kii| kAnhar3adene use sampUrNa suvidhAyeM jAlaura dekhanekI pradAna kara diiN| jaba vaha jAlora dekha cukI taba kAnhar3adene use pracuramAtrAmeM bheMTa dI aura sammAna eva prasannatApUrvaka vidAI bhI dii| alAuddIna aura usakI rAjakumArI isa prakAra kAnhar3adeke Atithya se prabhAvita hokara apanI rAjadhAnIko lauTa gaye / samaya bItatA gayA aura ATha varSa bAda alAuddInako senAne sultAnake Adezako pAkara jAlorapara punaH AkramaNa kara diyaa| isa bAra rAjakumArI phIroja svayaM jAlaura na aaii| usane apanI ghAyako senAke sAtha bheja diyaa| usane usase kahA ki yadi vIramade yuddhameM bandI ho jAve to vaha usake pAsa jIvita le jAyA jAye aura vaha yuddhameM vIragatiko prApta ho to vaha usakA sira usake pAsa le Ave / yathAsamaya yojanAnusAra jAlaurake cAroM ora gherA DAla diyA gyaa| yuddha cAra varSa calatA rahA / jAlaura kA gherA DAlanevAloMkA mukAbalA cAra varSa taka mAladeva aura vIramadeke netRtvameM jAlora kI janatAne kiyaa| unhoMne sultAnI senAke chakke chur3A diye kintu rAjakIya bhaNDAra rikta-sA ho gyaa| usa sthAna ke vyavasAyiyoMne apane samasta bhaNDAra ekatra karake dezakI rakSAke liye arpita kara diye| aise tyAga tathA balidAna yoddhAoM kA sAhasa bar3hA diyA aura jAlorakI janatAne ATha varSoMtaka Age zatrukA sAmanA kiyA / bAraha varSoMke lambe samayameM jalAbhAvakA bhI ekase adhika bAra bhaya huA kintu Izvara kI kRpAse vaha pUrNa hotA calA gayA / kintu vizvAsaghAtapara vaza nahIM ho pAyA aura eka aisI durghaTanA ho gii| sultAnakI senA ke yoddhAoMne pralobhanake AdhArapara eka sejavAla vIkramase eka aisA gupta mArga jAna liyA jisase zatru senA gar3hameM ghusa sakatI thI / usa mArgako apanAkara sArI senA jAlaura gar3hake bhItara ghusa gaI / para jaba sejavAlakI strI hIrAdevIko yaha patA calA ki usake patine apane rAjAke sAtha hI nahIM apane dezake sAtha vizvAsaghAta kiyA usane rAjasthAnakI vIrAGganAoMke samAna apane suhAga kI cintA na karake usakA vadha apane hAthoM hI kara DAlA aura zatrusenAke gar3ha ke andara AnekI sUcanA apane rAjAko de dI / usa samaya zatrusenA sArIkI sArI dhIre-dhIre gar3hake bhItara pahu~ca gaI thii| rAjA tathA usake sainika rAjapUta yoddhA unakI saMkhyA ko dekhakara hatAzase the kyoMki rAjapUta sainika ghereke bAraha varSoMkI avadhi meM saMkhyA meM atyalpa raha gaye the / u sAmane do hI vikalpa the yA to vazyatA svIkAra kareM yA prANoMkI Ahuti deM sacce rAjapUta pahalekI 27 bhASA aura sAhitya : 209 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apekSA dUsare vikalpako hI varaNa kara sakate the| aisA hI huA bhii| sabane prANoMkI bAjI lagA dii| ghamAsAna yuddha chir3a gyaa| kAnhar3ade yuddha karatA huA mArA gyaa| sATha dinataka rAjakumAra vIramadene bhI yuddha kiyaa| isI bIca rAniyoMne jauhara kiyaa| vIramadevane jaba dekhA ki yuddhako usa samaya cAlU rakhaneko sambhAvanA nahIM thI aura usakA parAjita hokara bandI honA nizcita-sA hI thA to usane vivaza hokara svayaM apane udarameM kaTAra bhoMka dI aura zatru pakSake aneka sAmantoMko mautake ghATa utAra karake usane apane prANa de diye| fIroz2AkI dhAya usake sirako lekara dillI cala dI aura usane phIrojAko bheMTa kara diyaa| rAjakumArIne vIramadevakI vIratA evaM kSatriya-vaMza-paramparAgata-haTha evaM balidAnase mugdha hokara usake sirako svayaM lekara yamunAtaTapara pahu~canekA nizcaya kiyA aura vaha vahA~ pahu~ca bhI gii| vahA~ pahu~canepara usane usakA vidhivat saMskAra kiyA aura tadanantara vaha yamunAmeM usake sirako lekara kUda pdd'ii| isa prakAra fIroz2Ane apane hArdika premako jo vaha apane antastalameM chipAye thI svayaM AtmasAt hokara pramANita kara diyaa| uparokta rocaka evaM aitihAsika vRtta hameM kevala kAnhar3ade prabandhase hI vistArapUrvaka jJAta hotA hai / sambhava hai ki isa kathAmeM kucha atizayoktikA puTa ho para phIrojA aura vIramadeke premakA varNana aura granthoMse bhI jJAta honese kAnhar3adeke aitihAsika grantha hone kI puSTi hotI hai| yaha eka hI aitihAsika grantha hai jisake drArA eka muslima rAjakumArIkA eka rAjapUta kumArake prati saccA prema tathA balidAnakA jvalanta pramANa prastuta kiyA gayA hai| kucha bhI ho, kAnhar3ade prabandha jAlaura tathA alAuddIna dvArA usapara kiye gaye AkramaNoMke sambandhameM jAnanekA apUrva grantha hai| 210 : agaracanda nAhaTA abhinandana-grantha