Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ bundelakhaNDa meM jaina-dharma ke prAcInatama pratIka candrabhUSaNa trivedI bhAratIya purAtattva sarvekSaNa, naI dillI / bundelakhaNDako prakRtine bar3e hI sundara DhaMgase saMjoyA hai / isa kSetrameM yahA~ke zaila-giri, gahana vana aura saritAoMne dharma evaM saMskRti meM mahattvapUrNa yogadAna diyA hai / yaha brAhmaNa, bauddha evaM jaina dharmokI jahA~ tapobhUmi hai, triveNI kaI sahasra varSa pUrva se abAdha gati se pravAhita hotI rahI hai vindhya zrRMkhalAoM ke madhyameM base isa bhUmikhaNDa meM vibhinnatAke sAtha hI ekarUpatAkA virAT darzana hotA hai / yaha tapobhUmi pAvana vetravatI ( betavA ), yamunA, dazArNa ( dhasAna ), urvazI ( ora ), tamasA ( Tamasa ), zumtimatI ( kena ) sahasroM varSa se jana-mAnasako prerita karatI huI patita-pAvana gaMgAmeM mila jAtI haiM / vidizA tIrthaMkara zItalanAthajI kI janmasthalI rahI hai / mauryakAlake uparAnta guptakAla tathA madhyakAla meM yahA~ pratihAra, kalacuri evaM candela nRpoMke kAlameM jainadharma pUrNa rUpase pallavita evaM puSpita huA / pramANa-svarUpa Aja bhI saMbhavataH aisA koI grAma na ho jahA~ jina avazeSa upalabdha na hoM / purAtatvIya pramANoMke AdhArapara yaha kahA jA sakatA hai ki brAhmaNa evaM bauddhadharmose pUrva jaina-dharmameM saguNopAsanA prArambha huI thI / isa sandarbha meM moha~jodar3oMse prApta eka selakhar3IkI mudrA tathA har3appAse prApta lAla pASANakA ekabandha ullekhanIya hai / mudrAke dRzyakA aMkana isa prakArakA hai / eka zravaNa, kAyotsarga mudrA meM AcchAdita vanameM pradarzita hai| vRSabhake nikaTa eka gRhastha aMjalimudrAmeM haiM / isa paMktike nIce sAta puruSa kAyotsarga mudrA meM hai / ina kalAkRtiyoMko nizcita rUpase jainadharmase nirUpita karanA kaThina hai| jaba taka ki sindhu lipikA paThana na kiyA jA sake / isake atirikta itane varSoMke gahana adhyayanake phalasvarUpa bhI jina kalAtmaka vAstu evaM zilpIya kRtiyoMko mUla bhAratIya kalA evaM dharmase pRthak karanA atyanta kaThina / inake mUla siddhAnta vedoM meM nihita haiM / jina AkhyAnoM meM bhagavAna mahAvIrakI samakAlIna pratimAkA ullekha milatA hai / kahA jAtA hai ki vItamayapatana nagara ( jisakI bhaugolika sthiti aspaSTa hai) ke nRpati uddAmanakI mahiSI candana kASThase nirmita tIrthaMkara kI pUjA karatI thI / isI AkhyAnakA pratirUpa bhagavAna buddhake samakAlIna kauzambIke rAjA udayanase sambandhita hai / aisA hI ullekha dazapura nagara ( mandasaura) ke sambandhameM jIvantasvAmIkI pratimAkA ullekha hai / ina AkhyAnoMkA samIkaraNa purAtatvIya sandarbha meM nahIM ho sakA hai / sambhavataH usa kAlameM pratimAyeM kASTha hI kI nirmita kI jAtI thIM / purAtatvIya sandarbha meM ullekha cedi rAjavaMzake mahAmeghavAhana kulake tRtIya nRpati khAravela ( prathama zatI I0 pU0) ke udayagiri - khaNDagirikI guphAoM meM utkIrNa lekhameM aMkita hai / usake anusAra khAravela nandarAja dvArA balapUrvaka le jAI gaI tIrthaMkara pratimAko punaH le AyA thA / isake atirikta paTanA saMgrahAlaya meM - 319 -
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ lohAnIpurase prApta opayukpa prastara pratimA jo ki yakSa paramparAse veSTita hai kA nirmANakAla lagabhaga I0pU0 tIsarI zatImeM huaa| mUrtiyoM ke atirikta I0 pU0 tathA IsvI pazcAt jaina-dharmAvalambI mAMgalika cihnoMko pUjate the| unakA hI aMkana AyAgapaTToMmeM milatA hai / prAk-kuSANa evaM kuSANa kAlake AyAgapaTTa mathurA (zaurIpura) se prApta huye haiN| sambhavataH gahana vanoMmeM pratimAoMkA nirmANa AsAna nahIM thaa| jina zravaNa bhramaNazIla hote the tathA apanA nivAsa prAyaH giri kandarAoM hImeM rakhate the / aisI kandarAoMkA pramANa jo ki bauddhadharmase sambandhita hai, sIhora jilekI budhanI tahasIlameM pAnagurAriyA nAmaka sthAnameM bahumAtrAmeM upalabdha hai / starIya zilAkhaNDoMmeM kandarAyeM prAkRtika rUpase hI nirmita ho jAtI thIM tathA Agneya zilAoMmeM nirmANa takSaNa vidhise hI kiyA jAtA thaa| lekhakako purAtatvIya sarvekSaNake phalasvarUpa canderI, jo ki Aja bhI jainadharmAvalambiyoMkA atizaya kSetra hai, meM prApta hue haiN| isa mahattvapUrNa khojase jainadharmakA pravAha IsvI zatI pUrva kAlakA nirdhArita kiyA jA sakatA hai| lagabhaga eka sahasra varSa pazcAt isa tIrthasthalakA punaH punaruddhAra haA jisake phalasvarUpa jana pratimAyeM evaM devAlayoMkA nirmANa devagar3ha (patharAr3I devagar3ha), bUr3hI canderI, thUbauna tathA zivapurI kSetrameM bahusaMkhyAmeM huaa| pandrahavI-solahavIM zatImeM gvAliyara durgameM marImAtAke samAna canderImeM bhI vizAlakAya pratimAoMkA nirmANa tomara zAsakoMke kAlameM huaa| muslima zAsanakAlameM jinAlayoMkA nirmANa vizAla caTTAnoMko kATakara kiyA gayA jise khaNDArajI kahA jAtA hai| isa kAlameM mAlava sulatAna dilAvarakhA~ gorI thaa| prAcIna kAlameM canderI matharA tathA vidizAse jar3A thaa| yaha mahattvapUrNa sthala vanoMse AcchAdita kile evaM khaNDArajIke zIrSa bhAgameM sthita paThaghaTiyAke nAmase jAnA jAtA hai| sampUrNa zilAko sAta mITara caur3A tathA tIna mITara gaharA ukerA gayA hai / isakA ghATI-mArga prastara khaNDoMse bharA hai| sambhava hai ki ina khaNDoMko haTAye jAneke uparAnta sopAna mArga mila sake / pazcimAmukhI dIvAla para do lekha utkIrNa hai eka vikrama saMvata 1571 kA tathA dUsarA lekha brAhmI lipimeM hai / akSara racanAke anusAra yaha lekha lagabhaga dUsarI pahalI zatI I0 pU0 kA hai / uparyakta lekhake sAtha nimna mAMgalika cihna utkIrNa haiM__(1) nandIpada (naMdyAvarta), (2) svAstika, (3) vihaga, (4) mIna-mithuna, (5) padma, (6) zaMkha, (7) triratna, (8) vajra, (9) zrIvatsa, (10) dhvaja, (11) tAlavRtta (vyajana) athavA darpaNa / mIna-mithunako ekase adhika bAra darsAyA gayA hai| uparyukta pratIkoMmeM se kaIko kalpanA aSTa mAMgalika cihnoMse kI gayI hai| tesi sAM toraNANa uppi aThThaThaTTha maMgalagA paruNatA, taM jahAsotthiya, sirivaccha, nandiyAvarta vaddhamANaga, bhaddAsaNa, maccha, dappaNa, jAva, paDiruvA / uparyukta zubha pratIkoMke atirikta paThArake Upara vRttAkAra droNiyA~ banI huyI haiM jinameM mArjana hetu saMbhavataH jala saMgRhIta kiyA jAtA thaa| mAnava saMskRtike abhyudayase hI pUjanake bhAvarUpako mahattva diyA jAtA thA na ki havya bhAvako / nirguNa upAsanAke sAtha hI saguNa upAsanAkA udbhava prArambha ho gayA thaa| jaba pratIka sarvasAdhAraNako bodha karane meM asaphala ho jAte haiM tabhI pratIkAtmaka vastu kAlAntarameM do rUpoMmeM pariNata ho jAtI hai eka atadAkAra tathA dvitIya tdaakaar| -320 -
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ uparyukta lAcchana nimna arahatoMko nirUpita kiye jA sakate haiM svastika zItalanAtha jI; vihaga (par3i ruvA) sumatinAthajI; matsya, arahanAthajI; padma, padmanAthajI; zaMkha, neminAthajI; vajra, dharmanAthajI haiM / zeSa viziSTa mAMgalika cinha haiM jinameM zrIvatsa pratyeka tIrthakarake vakSapara vidyamAna rahatA hai / abhilekhake bAIM ora tAlavRnta athavA vyajana tathA dAhinI ora svastika hai / abhilekhakA abhiprAya aspaSTa hai / isake AdhAra para ina mAMgalika cinhoMkI tithi dUsarI-pahalI zatI I0 pU0 nirdhArita kI jA sakatI hai / ataH spaSTa hai ki bundelakhaNDameM jainadharmakA pracalana prAcIna hai| isa kSetrameM sarvekSaNakI atyanta AvazyakatA hai / yaha sambhava hai ki yahA~ jainadharmake stUpa tathA prAkRtika guphAoMmeM aura bhI avazeSa mila sakeM / lekhakI pratilipi nimna hai / jise bha (Da) ka bu par3hA gayA hai (bhAratIya purAtattva patrikA, pR0 53-74, 1971-72) / 41. -- 321 -