Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ kalpasUtrameM bhadrabAhu-prayukta 'yAga' zabda -vijayazIlacandrasa Arya bhadrabAhusvAmI bhagavAna mahAvIrakI ziSya-paraMparAmeM SaSTha paTTadhara / evaM antima zrutakevalI bhI / zvetAmbara-paraMparA-mAnya Agamagrantha zrIkalpasU meM unako Arya yazobhadrake ziSya prAcInagotrIya Arya bhadrabAhuke nAmase pahaca gae haiN| jaina zramaNasaMdhake pradhAna zrutadharapuruSa honeke adhikArase unhone bahuta sA Agamika graMtharacanAeM kI hai, jisameM eka hai dasAsuakkhaMdha sUtra / chedasUtra rUpase prasiddha isa AgamagraMthakA AThavA~ adhyayana hai kalpasUtra / isa kalpasUtra svayaM zrIbhadrabAhusvAmIne zrImahAvIrasvAmI-pramukha tIrthaMkara caritra, sthavirAvala tathA sAmAcArI - ina tIna vibhAgoMmeM bAMTa diyA hai| yaha samUcA kalpasa zvetAmbara mUrtipUjaka jaina saMghakI paraMparAmeM, kaI zatiyoM se, prativarSa, paryuSaNA pa ke pichale pAMca dinomeM, sarvatra evaM jAhirameM par3hA jAtA hai| sAdhugaNa isa sArtha-saTIka vAcana karatA hai aura upasthita zeSa sarva saMgha zravaNa karatA hai| cUMki zrIbhadrabAhu janmanA brAhmaNa the aura karmaNA jaina zramaNa the, ataH donoM paraMparAoMko saMketita va saMkalita karanevAlA eka vilakSaNa zabda prayo unhone kalpasUtrameM kiyA hai, jo unake jaise samartha zrutadhara hI kara sakate the| va zabda hai - 'yaag'| sUtra isa prakAra hai : ___ "tae NaM se siddhatthe rAyA dasAhiyAe ThiipaDiyAte vaTTamANIe sie| sAhassie ya sayasAhassie ya jAe ya dAe ya bhAe ya dalamANe ya davAvemANe ya" prasaMga aisA hai ki vardhamAnasvAmIke janma hone ke pazcAt unake pitA rAI siddhArtha dazadivasIya sthitipatitA arthAt kulamaryAdA pAlate haiN| usI | sarvaprathama ve zatika, sAhastrika va zatasAhasrika 'yAga' kara rahe haiM va karavA haiN| yahAM 'yAga' kA tAtparya kyA ho sakatA hai ? / vaise 'yAga' zabda siha
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 107 gaNa -paraMparAmeM pracalita hai, aura usakA mukhya artha hai yajJa" / yajJa kA tAtparya - smArtta una vividha yajJoMse ho sakatA hai jo ki brAhmaNIya karmakANDameM varNita haiM / kintu kalpasUtra svayaM jaina AgamagraMtha hai aura phira eka jaina dhara zramaNane usakI racanA kI hai, to usameM yajJArthaka 'yAga' zabdakA prayoga lA kaise ho sakatA hai ? | yaha svayaMspaSTa hai ki yAga zabdakA aisA prayoga graMthakAra maharSike brAhmaNasaMskAroM ko hI ujAgara karatA hai / kintu unake dimAgameM isa zabda prayoga ke samaya 'yAga' kA tAtparya 'yajJa' paraka nahIM hai, yaha bhI utanA hI spaSTa hai / phira bhAga' jaise brAhmaNa-paraMparAmeM rUDha zabdako jaina paraMparAmeM prayukta karanA, yaha unake adhikAramaNDita sAmarthyakA bhI dyotaka bana jAtA hai / 1 vivaraNakAroM ke anusAra 'yAga' zabda yahAM 'pUjA' ke artha meM prayojita hai bhagavAna mahAvIrake pitA teIsaveM tIrthaMkara zrIpArzvanAthakI paraMparAmeM zrAvaka the, ha bAta to zAstrasiddha hai / aura unhoMne apane yahAM putrajanma huA, isa nimitta ko kara anekavidha pUjAeM kI va karavAI thI / usI pUjAke arthameM yahAM 'yAga' da prayukta hai; anya arthakA yahAM avasara hI nahI hai / " koza bhI 'yAga' ke isa arthako samarthita karatA hai, ataH 'yAga' ko jArthaka mAnanemeM Apatti bhI nahIM hogI / yadyapi yahAM eka prazna ho sakatA hai : ukta sUtrameM karttAne 'jAe ya dAe ya e ya dalamANe ya davAvemANe ya' aisA likhA hai| vahAM kriyA hai denekI va lAnekI, jisakA anubaMdha 'dAya' va 'bhAga' ina donoM ke sAtha to ThIka DhaMgase ho tA hai| kintu 'yAga' ke sAtha 'dalamANe ya davAvemANe ya' kA saMbandha kisa yaha ho pAegA ? | 'yAga' to karane karAne kI cIja hai, 'dene dilAne' kI nahIM / yada isI praznako mahattva dekara A. devendramuni zAstrIne apanI vyAkhyAmeM" raMgakA artha 'pUjA sAmagriyAM' kara diyA hai, jo ki 'dI jA sakatI hai' /
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ kintu yAgakA yaha artha vAstavika nahIM ho sakatA / yaha artha lakSaNA madadase hI prApta ho sakegA, abhidhAkI dRSTise kabhI nhiiN| phira yaha artha ko sammata bhI nahIM hai, evaM purAne vivaraNakAroMne bhI kahIM nahIM svIkArA yA dikhA hai| vivaraNakAroM kA Azaya, zAyada, aisA mAlUma hotA hai ki ve 'jAe ya sAtha anubaMdha rakhanevAlI kriyA ko yahAM adhyAhRta" mAnake cale haiM, aura susaMgata bhI pratIta hotA hai / avAstavika lakSaNAprApta artha svIkAranekI ba vAstavika vAkyazeSa svIkAranA adhika ucita bhI banegA | 108 "jAe ya dAe ya bhAe ya dalamANe ya davAvemANe ya" isa vAkyameM 'dAe' 'bhAe' ina tInoM padoM ko saptamyanta mAna liyA jAya aura unakA 'yAgameM, bhAgameM va dAyameM dete - dilAte' aisA kiyA jAya to ThIka lagatA kyoMki ve rAjA sarva dharmoMko Adara denevAle the, ataH 'yAga' brAhmaNadharma kriyA bhale ho, kintu rAjAke yahAM putrajanma honekI khuzAlImeM sabhI dharmake apanI apanI pUjAvidhi karate hoMge aura rAjA usameM unako samarthana detA ho aisI bhI eka kalpanAko yahAM avakAza hai 1 - parantu yaha kalpanA avAstavika lagatI hai| kyoMki yadi 'yAgameM, va bhAgameM denA - dilAnA' aisA artha kiyA jAya to prathama to 'dI jAnevAlI' adhyAhArase yA vAkyazeSase DhUMDhanI pddegii| kyoMki jo 'dAya, bhAga' de kriyAkA karma thA, vaha to aba adhikaraNa- kAraka bana gayA, ataH ka adhyAhRta hI raha jAtA hai ! aura aba use vAkyazeSase lAnA hogA / ho pAe aisA vAkyazeSa kitanA dUrAkRSTa, kAlpanika, avAstavika evaM apramAi hogA ! kama se kama koI bhI mAnya vivaraNakArakA samarthana to use nahIM milegA / dUsarI bAta, yaha usa samayakI bAta hai, jisa samayameM yAga bahula hiMsAtmaka hI hote the / eka rAjA anya dharmoMko samarthana detA thA usakA artha nahIM ki vaha hiMsAtmaka yAgoMko bhI samarthana bhI detA thA / rAjA siddhArtha
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 109 jainadharmakA pAzrvApatya zramaNopAsaka thA / vaha kabhI bhI hiMsAtmaka yAgoMkA samarthana kara nahIM sktaa| kyoMki aise samarthanameM to ahiMsAkA mUla jaina siddhAMta hI khatama ho jaataa| aura apane yahAM putra janmakI khuzAlI jaise mAMgalika avasara para aisA jaina rAjA hiMsA ko uttejana de - yaha bAta hI nitAnta asaMbhavita hai| aura tIsarI bAta : sabhI vivaraNakAroMne 'jAe' ko dvitIyAnta pada hI mAnA hai| yAvat paMDita becaradAsa dozIne bhI apane sUtrAnuvAdameM2 yAgone - devapUjAone, dAyone - dAnone ane bhAgone' aisA hI artha svIkArA hai| isa bAtako bhI hama kaise najaraaMdAja kreNge?| __ yadyapi jJAtAdharmakathAMgameM prathama adhyayana (meghakumAra-jJAna) meM bhI yahI pATha-varNaka dekhane milatA hai, aura vahAM eka pAThAMtara bhI hai - "jAehi, bhAehi, dAehi ya" / .yahAM tInoM pada tRtIyAnta hai, jisakA matalaba hai -- yAgaiH, bhAgaH, dAyaiH / arthAt yAgoM dvArA, bhAga dvArA, dAya (dAna) dvaaraa| kintu vahAM bhI jAe, bhAe, dAe - aisA pATha to hai hii| aura dvitIyAnta ho yA tRtIyAnta, 'yAga' pada hogA to 'pUjA' paraka hI, usameM koI taphAvata nahIM par3atA hai| antataH yaha siddha hotA hai ki kalpasUtrameM prayukta 'yAga' zabda 'devapUjA' paraka hai, aura Arya bhadrabAhusvAmIne apanI vilakSaNa pratibhAke upayoga dvArA, unake samayameM hiMsAtmaka karmakANDoMmeM rUDha bana gaye hue isa 'yAga' zabdako, kalpasUtrameM prayukta karake eka ajIba-sA nayA hI moDa de diyA hai, aura isake dvArA 'hiMsAtmaka yAga' kA garbhita niSedha bhI kara diyA hai| .
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 TippaNI 1. (1) yazobhadraH sUristadanu samabhUd vizvaviditaH tataH sUriH khyAto'jani jagati sambhUtivijayaH / tathA bhadrAdvAhU racitavaraniyuktitatiko varAhA'motthaM zivamaharad yaH stavanataH // 3 // - guruprvkrmvrnnnm| kartAH guNaratnasUriH / ra.saM. 1466 paTTAvalI samuccayaH 1, saM. munidarzanavijaya-tripuTI / prakA. I.1933 cAritra smAraka graMthamAlA, vIramagAma / (2) chaTTho saMbhUya-bhaddagurU / / - vA. dharmasAgarakRta tapAgacchapaTTAvalI / gA. 3 / / ejana pR.42 // 2. (1) taM jahA - there ajjabhaddabAhU pAINasagotte // kalpasUtra, pR. 288 / saMpA. A. devendramuni zAstrI / I. 1972 / tArakaguru jaina granthAlaya, udayapura / (2) bhaddabAhuM ca pAinna / naMdIsUtragata paTTAvalI, gA. 24 / / paTTAvalIsamuccaya-1, patra 10 / saMpA. munidarzanavijayajI, I. 1931 vIramagAma // 3. kalpasUtrakA hindI vivaraNa : A. devendramuni zAstrI / I. 1973 pR. 288 "dazAzruta, bRhatkalpa, vyavahAra aura kalpasUtra ye Apake dvArA race gaye haiN| Avazyakaniyukti Adi dasa niyuktiyoM kI racanA bhI Apane kI hai|" 4. "yAgaH, puM / ijyate iti / 'yajJaH' ityamaraH / tatra zrautAgnikRtya havirya sapta0 // " - zabdakalpadruma-4, syAra-rAjA rAdhAkAntadeva bAhAdura, kalakattA / zakAbdaH 1814 //
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 111 kalpasUtra : saMpA. muni puNyavijayajI, pR. 34 / pra. navAba, amadAvAda. I. 1952 / / "yAgAn - devapUjA: " / - sandehaviSauSadhi-kalpa. ttiikaa| jinaprabhasUrikRta / (ra.saM. 1364) / pra. hIrAlAla haMsarAja, jAmanagara, I. 1993, pR. 88 // "samaNassa NaM bhagavao mahAvIrassa ammApiyaro pAsAvaccijjA samaNovAsagA yAvi hotthaa|" - AcArAMga sUtra : zrutaskaMdha 2, cUlikA 3 // saM. muni jambUvijaya / pR. 265 / pra. mahAvIra jaina vidyAlaya, muMbaI / I. 1977 // (1) "yajI devapUjAyAM iti dhAtoryAgAn - devapUjAH, devazabdenA'rhatpratimA vAcyatayA'vagantavyAH / yato bhagavanmAtApitro; zrIpArzvanAthApatyatvena zramaNopAsakatvAdanyAbhidheyatvAsambhavaH / " - kalpa. kiraNAvalI / vA. dharmasAgarakRta / patra 87/2 / prakA. jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara / I. 1912 // "yAga aneka karyA kahyAM , zrIsiddhAratha rAje re , te jinapUjanA kalpamAM , pazunA yAga na chAje re zrIjinapAsane tIrathe , samaNopAsaka teho re| prathama aMge kahyo tehane , zrIjinapUjAno neho re" - vIrastutirUpa huMDI-stavana, kartA : vA. yazovijayajI, DhAla 3, gA, 12-13 / prakA. salota amRtalAla amaracaMda pAlItAnA, vi.saM. 1979 // yAgaH / . . . . . gandhAdinA devapUjAyAm / "gandhapuSpAdinA devapUjA yAgo'bhidhIyate" 1 - zabdArthacintAmaNi, kartA : sukhAnandanAtha, udayapura / vi.saM. 1942 / / "lAkhoM prakArake yAgoM (pUjA sAmagriyAM)" - kalpasUtra, hindI vivaraNa pR. 138 : A. devendramuni zAstrI //
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 11. "yAgAn - arhatpratimApUjA: kurvan kArayazceti zeSaH" || - kalpa. subodhikA , pR. 136/1 karttA : upA. vinayavijayajI / pra. jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara, I. 1915 / / 12. paM. becaradAsa dozI : kalpasUtra - anuvAda, pra. sArAbhAI navAba, amadAvAda. pR. 35. I. 1952..