Book Title: Joindu krut Amrutashiti
Author(s): Sudip Jain
Publisher: Z_Parshvanath_Vidyapith_Swarna_Jayanti_Granth_012051.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211061/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ joindu kRta amRtAzIti sudIpa kumAra jaina AcArya joindu ko Adhunika itihAsavettAoM evaM manISiyoM ne chaThavIM zatAbdI IsvI ke AdhyAtmika krAnti-draSTA mahApuruSa va apabhraMza ke mahAkavi ke rUpa meM svIkAra kiyA hai| unakI bahuzruta va sunirNIta kRtiyoM-paramAtmaprakAza (paramappayAsu) va yogasAra ( jogasAru ) ke AdhAra para ye donoM dhAraNAyeM ( kAla- chaThavIM zatI0 I0 va apabhraMza ke kavi) sunizcita kI gaI haiM / parantu unakI anya do kRtiyA~ ina dono dhAraNAoM para praznacihna aMkita kara rahI haiM / ye donoM kRtiyA~ haiM -(1) nijAtmASTaka aura (2) amRtAzIti / isameM 'nijAtmASTaka' prAkRta racanA hai aura 'amRtAzIti' saMskRta meM racita hai| yaha isa tathya kA dyotaka hai ki joindu mAtra apabhraMza bhASA ke hI kavi nahIM the, apitu apabhraMza ke sAthasAtha prAkRta aura saMskRta para bhI unakA samAna adhikAra thaa| aba hama kAla sambandhI mAnyatA para vicAra karate haiM / DaoN0 e0 ena0 upAdhye ne vividha sAkSyoM kI samIkSA kara AcArya kundakunda (prathama zatAbdI I0) va AcArya pUjyapAda (pA~cavIM zatAbdI ) ke sAhitya kA prabhAva joindu para dekhate hue inakA kAla IsA kI chaThI zatAbdI nirdhArita kiyA hai| isake viparIta AcArya joindu ne apane amRtAzIti nAmaka grantha meM AcArya bhaTTAkalaMka deva tathA AcArya vidyAnandI svAmI kA nAmollekha karate hue unake granthoM ke uddharaNa diye haiM / 3 cUMki ina donoM kA kAla kramazaH 6-7 vIM zatI svIkRta kiyA gayA hai| ataH joindu ke kAla ke viSaya meM punarvicAra atyantAvazyaka hai| prastuta 'amRtAzIti' nAmaka grantha AcArya joindu kI hI racanA hai| isakI puSTi meM katipaya pramANa prApta hote haiN| yadyapi DaoN0 e0 ena0 upAdhye prabhRti vidvAnoM ne ise joindu kA grantha svIkAra kiyA hai; parantu unheM yaha grantha prApta nahIM ho sakA thaa| isa grantha ko AcArya joindu kRta pramANita karane vAle kucha prAcIna va aitihAsika sAkSyoM kA vivaraNa isa prakAra hai (1) niyamasAra ( A0 kundakunda ) ke TIkAkAra padmaprabhamaladhArideva ( 1140-1185 I0) ne apanI tAtparyavRtti TIkA meM amRtAzIti ke 19 veM, 55 veM, 56 veM, 57 veM tathA 61 veM chandoM ko tathA 'coktamamRtAzItau' evaM 'tathAcoktaM yogIndradevaiH' kahakara uddhRta kiyA hai| (2) AcArya joindu ke cAroM granthoM ( paramAtmaprakAza, yogasAra, nijAtmASTaka aura 1. DaoN0 e0 ena0 upAdhye Adi / 2. agAsa se prakAzita paramAtmaprakAza yogasAra kI bhUmikA : DaoN0 e0 ena0 upAdhye / 3 amRtAzIti, chanda kramAMGka 59 va 68 / 4. paramAtmaprakAza-yogasAra kI DaoN0 e0 ena0 upAdhye kI prastAvanA / 5 niyamasAra, tAtparyavRti kramazaH gAthA 104, 43, 180, 124 va 147 kI TIkAoM meM uddhRta / Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ joindu kRta amRtAzIti amRtAzIti ) ke sarvamAnya TIkAkAra muni bAlacandra ( I0 1350 ) ne jo siddhAnta cakravartI nabhakIrtidevake ziSya the, ina cAroM granthoM kI TIkAoM ke prArambha meM eka hI paMkti dI hai 'zrI yogIndradevaru prabhAkarabhaTTapratibodhanArtham ....... abhidhAnagrantham / isase spaSTa hotA hai ki 14 vIM zatAbdI taka yaha AcArya joindu dvArA viracita grantha ke rUpa meM sarvamAnya thaa| ye vahI AcArya joindu the jinhoMne prabhAkara bhaTTa nAmaka ziSya ke anurodha para grantha kI racanA kI thii| ( 3 ) amRtAzIti kI prazasti meM unhoMne apanA nAmollekha bhI kiyA hai| amRtAzIti ke bAre meM anya vipratipattiyA~ (ka ) DaoN hIrAlAla jaina ne 'paramAtmaprakAza' kI prastAvanA meM ise apabhraMza bhASA kA grantha kahA gayA hai| jabaki mujhe prApta isakI ekamAtra tathA kannar3a tAr3apatrIya prati vizuddha saMskRta bhASA meM nibaddha hai tathA 'niyamasAra' kI TIkA meM uddhRta pA~coM zloka bhI saMskRta ke hI haiN| isa sthiti meM DaoN0 hIrAlAla jI dvArA ise apabhraMza kA graMtha kahane kA kyA AdhAra rahA hai, yaha ajJAta hai| (kha ) DaoN0 hIrAlAla jI ne ise 82 chandoM kA grantha batAyA hai| jabaki upalabdha pANDulipi meM 80 chanda hI haiM / DaoN0 hIrAlAlajI ko isa grantha kI koI prati prApta nahIM huI thI, phira patA nahIM unhoMne kisa AdhAra para ise 82 chandoM ke parimANa vAlA khaa| (ga) paM0 nAthUrAma premI isakA aparanAma 'adhyAtmasaMdoha' mAnate haiM, parantu yaha nirAdhAra pratIta hotA hai| (gha) jainendrasiddhAntakozakAra ne ( adhyAtmasaMdoha ko) prAkRta kA grantha kahA hai| parantu isa mAnyatA kA koI AdhAra nahIM diyA hai| (Ga) 'amRtAzIti' ko jainendrasiddhAntakozakAra apabhraMza bhASA kA grantha mAnate haiM, parantu kyoM ? yaha prazna vahA~ bhI anuttarita hI hai| viSayagata vaiziSTya ___'amRtAzIti' meM pratipAdita tathyoM kA tulanAtmaka adhyayana rocaka va mahattvapUrNa hai| isameM kaI tathya aise prApta hote haiM jo 'paramAtmaprakAza' tathA 'yogasAra' meM pratipAdita mAnyatAoM 1. amRtAzIti kI kannar3a TIkA ( munibAlacandra kRta ) kI utthAnikA 2. amRtAzIti, chanda 80 vA~ / 3. paramAtmaprakAza kI prastAvanA, DaoN0 hIrAlAla jaina pR0 116 (jainendra si0ko0 bhAga1, pR0 137 ) 4. vahI 5. jai0 si0 ko0 bhAga 1, pR0 54 / 6. vahI 7. jai0 si0 ko0 bhAga 3, pR0 401 / Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudIpa kumAra jaina se alaga prameyoM kA pratipAdana karate haiN| isa tathya ko nimna dRSTAntoM dvArA spaSTa kiyA jA sakatA hai a) 'puNya' kA mahattva--'amRtazIti' meM AcArya joindu ne puNya kA mahattva pratipAdita karate hae, puNyAtmA honA Atmahita yA dharmalAbha ke lie Avazyaka batalAyA hai, yadyapi isameM koI saiddhAntika virodha nahIM hai, phira bhI yaha kathana 'paramAtmaprakAza' ke usa pratipAdana se sarvathA bhinna hai, jisameM ve puNya ko pApa ke samAna heya va tuccha ginAte haiN| (ba) 'samatA' kA mahattva-vaise to sampUrNa jaina vAGmaya meM samatA yA sAmyabhAva kA bar3A hI mahattva pratipAdita kiyA gayA hai / parantu paramAtmaprakAza yA yogasAra meM samatA zabda yA isake vAcya ko itanA mahimAmaMDita kahIM nahIM kiyA gayA, jitanA ki 'amRtAzIti' ke 14veM se 25 veM chanda taka prApta hotA hai| ve 'samatA' ko kuladevatA, devI3, zaraNasthalI, maitryAdi kI sakhI' Adi anekoM vizeSaNoM se chAyAvAda jaisI zailI meM sambodhita karate haiN| (sa) guru kA ati mahattva-jaise paravartI hindI rahasyavAdI sAhitya meM kabIra Adi santoM ne guru-rUpa ko atyanta gaurava pradAna kiyA hai, usI prakAra 'amRtAzIti' meM bhI kaI sthaloM para guru kI apAra mahimA va anivAryatA pradarzita kI gaI hai| yaha varNana deva-zAstra-guru ke Atmahita meM nimittarUpa pratipAdana ke sAmAnya mahattva se haTakara bhinna zailI meM prastuta kiyA gayA hai| (da) haThayoga zabdAvalI haThayoga va yogazAstrIya zabdoM kA kiMcit prayoga yadyapi 'yogasAra' meM bhI AyA hai, parantu 'amRtAzIti' meM pracura mAtrA meM isa zabdAvalI kA prayoga hai| kaI zabda to aise bhI haiM, jo ki joindu ne 'yogasAra' meM bhI prayukta nahIM kiye gaye haiMyathA-svahaMsahariviSTara , arhahimAMzu', ahamaMtrasAra", dvaikAkSaraM, piNDarUpaM, anAhataM 1. amRtAzIti chanda 2re se 9 veM chanda taka / 2. vahI, chanda 19 3. vahI, chanda 1 4. vahI, chanda 22, 5. vahI, chanda 25, 6. vahI, chanda 27 7. yogasAra dohA 98 8. amRtAzIti chanda 29 9. vahI, chanda 32 10. vahI, chanda 33 11. vahI, chanda 34 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ joindukRtaamRtAzIti dhvanati', bindudeva, yoganidrA, nAlidvAra, hRdayakamalagarbha,5, zravaNayugalamUlAkAza' tathA sadadvArasAra aadi| ina zabdoM kA unhoMne prayoga jaina rahasyavAdI yA AdhyAtmika arthoM va dhyAna kI prakriyA ke sandarbho meM kiyA hai| isameM kucha chanda to aise haiM, jo ki vizuddha yogazAstrIya va rahasyavAdI dhArA kA caramotkarSa prastuta karate haiN|' __ DaoN0 nemicanda jaina zAstrI, jyotiSAcArya svIkArate haiM ki 'jaina rahasyavAda kA nirUpaNa rahasyavAda ke rUpa meM sarvaprathama inhIM (joindu) se Arambha hotA hai| yoM to kundakunda, vaTTakera aura zivArya kI racanAoM meM bhI rahasyavAda ke tattva vidyamAna haiM, para yathArthataH rahasyavAda kA rUpa joindu kI racanAoM meM hI prApta hotA hai| ...." isa prakAra joindu..... aise sarvaprathama kavi haiM jinhoMne krAntikArI vicAroM ke sAtha Atmika rahasyavAda kI pratiSThA kara mokSa kA mArga batalAyA hai|" __isa prakAra niSkarSataH tIna bindu vicArArtha prastuta hote haiM - 1. yogIndra yA joindu chaThI zatAbdI I0 ke kavi nahI haiN| mere mantavya anusAra akalaMka va vidyAnandI kA ullekha karane se inheM AThavIM zatAbdI ke uttarArddha va navamI zatAbdI ke pUrvAddha kA kavi honA caahie| 2. joindra kI saMskRta bhASAmayI 'amatAzIti' va prAkRtabhASAmayI 'nijAtmASTaka' kRtiyoM ke prAmANika rUpa se mila jAne ke bAda inheM mAtra apabhraMza bhASA kA mahAkavi kahanA ucita nahIM, yaha apabhraMza ke mahAkavi to haiM hI, parantu prAkRta aura saMskRta para bhI ApakA samAna adhikAra siddha hotA hai| siddhAnta cakravartI nayakIrtideva ke ziSya va aneka granthoM ke vizruta kannar3a TIkAkAra muni bAlacandra ke AdhAra para 'amRtAzIti' va 'nijAtmASTaka'- ina donoM granthoM ko hama 'paramAtma prakAza' va 'yogasAra' ke samAna hI AcArya joindu kI prAmANika kRtiyA~ mAna sakate haiN| - vyAkhyAtA, jaina darzana vibhAga lAlabahAdura zAstrI kendrIya saMskRta vidyApITha naI dillI-110016 1. amRtAzIti, 2. vahI, chanda 38 3. vahI, chanda 39 4. vahI, chanda 40 5. vahI, chanda 43 6. vahI, chanda 45 7. vahI, chanda 45 8. vahI, chanda 46, 48, 73 / 9. tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA ( khaNDa 2) pR0 253-254