Book Title: Jivan ki Prayogshala ke Prerak Prayog
Author(s): Animashreeji
Publisher: Z_Mohanlal_Banthiya_Smruti_Granth_012059.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210549/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAmalA darzana digdarzana jIvana kI prayogazAlA ke preraka prayoga - sAdhvI aNimAzrI bhagavAna mahAvIra se pUchA gayA- 'jIvana kA satya kyA hai ?' bhagavAna mahAvIra ne kahA- tuma svayaM satya ko khojo| 'uddesso pAsagassa NAtthi' satya dRSTA ke lie koI nirdeza nahIM hai| vyakti svayaM jIvana satya ko parakhe, samajhe aura Age bddh'e| jIvana-satya ko samajhane ke lie jIvana ko samajhanA jarUrI hai| jIvana kI hara sAMsa ko samajhanA ati Avazyaka hai| Aja ke isa trAsada daura meM vyakti khaMDa-khaMDa jIvana jI rahA hai| vaha RtucaryA ke anukUla vartana nahIM kara pA rahA hai| usakI dinacaryA aura jIvanacaryA asta-vyasta ho rahI hai| yadi hameM Aja nayA manuSya paidA karanA hai, to manuSya ke jIvana kI zailI ko badalanA hogaa| jIvanadhArA ko naI gati denI hogii| jIvana dIrgha ho yA laghu, yaha mahattvapUrNa nahIM hai, balki mahattvapUrNa tathya yaha hai- 'kaisA jIvana jIyA ?' jIvana kI sArthakatA ke hara par3Ava ko pUrA karane ke lie eka prANavAna Alambana cAhiye aura vaha Alambana hai jaina jIvana shailii| khataroM ke bIca santulana se jIne vAlA vyakti apanI jindagI ko naI pahacAna de sakatA hai, lekina Aja mAnasika tanAva jindagI ke hara mor3a para vyakti ko pakar3e hue hai| manuSya jIvanabhara zAMti ke lie saMgharSa karatA rahatA hai lekina jaba taka usane svayaM meM badalAva ghaTita nahIM kiyA, jIvanazailI kA pariSkAra nahIM kiyA taba taka Ananda va zAnti usake lie aprApya hI rheNge| vyakti jahAM bhI rahe, jisake sAtha rahe, simaTa kara na rhe| apane jIvana ke hara pala kA sArthaka upayoga karane evaM prasannatA se dAmana bharane hetu gurUdeva zrI tulasI dvArA pradatta jaina jIvana zailI ke nau sUtroM ko jIne kI prayogazAlA meM prAyogika rUpa de| 2010_03 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svaH mohanalAla bAThiyA smRti grantha samyaka darzana samyaka darzana ko pAribhASita karate hue kahA gayA hai - arhata mere deva haiM, unhoMne rAga-dveSa rUpI karma bIja ko samUla naSTa kara diyA hai| ve vItarAga haiN| paMca mahAvratoM ke dhAraka sAdhu mere gurU haiM, jo vItarAga ke parama upAsaka haiM / vItarAgatA kI kakSA meM praviSTa hone ke lie aharniza sAdhanArata haiN| arhata dvArA prarUpita tattva hI merA dharma hai, jo vItarAgatA kA mahApatha hai| deva, gurU aura dharma ke prati aTUTa zraddhA hI samyaka darzana hai| saMtulita jIvana jIne ke lie samyadarzana kA honA Avazyaka hai| isase samyak dRSTikoNa kA vikAsa hotA hai| Agraha kI pakar3a kamajora banatI hai| vinamratA sahRdayatA ko poSaNa milatA hai| maitrI aura bhAIcAre kA vikAsa hotA hai| mithyA dRSTikoNa jIvana vikAsa meM kevala bAdhaka hI nahIM apitu jIvana ko kuMThita karane vAlA tattva hai| samyaka darzana kI zailI kA svIkaraNa samasta bAdhAoM ko nirasta kara detA hai, samyaka darzana prakAza kA sparzana hai, vikAsa kA spandana hai| anekAMta vyakti jisa paridhi meM jItA hai usakA kendra bindu samAja hai| vaha parivAra evaM samAja se kaTakara na Tika sakatA hai aura na hI jI sakatA hai| pratyeka dRSTi se vyakti sApekSa jIvana jItA hai| sAmudAyika jIvana ko sarasatA evaM samarasatA dene vAlA tattva hai anekaaNt| vyakti apane vicAroM ko mahattva de, mUlya de para sAtha hI dUsare ke vicAra ko bhI samajhane kI koziza kre| jisane kevala svayaM ke vicAroM ko hI satya mAnA, vaha na to satya ko pA sakatA hai aura na hI jIvana ke sambandhoM ko mRdu banA sakatA hai| anekAMtamaya jIvana zailI meM vyakti kA dRSTikoNa Rju evaM namra banatA hai| usameM sApekSa dRSTikoNa kA prakaTana hotA hai| vaha jIvana ke hara aMdhere mor3a ko sAmaMjasya pUrNa vAtAvaraNa meM r3hAla kara Alokita kara letA hai| usakI manovRtti samanvayapUrNa bana jAtI hai| tanAva, kuMThA, uttejanA ke prasaMga meM vaha saMtulita bana jAtA hai| 2010_03 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzana digdarzana Aja vizva meM saMbaMdha-sudhAra kI carcA ke svara sunAI de rahe haiN| anekAMtamaya jIvana-zailI mAnavIya sambandhoM meM AzAtIta sudhAra kara sakatI hai| anekAMta ko apanAne se kalaha, jhagar3e, vivAda svataH zAMta ho jAte haiN| khuziyoM se dAmana bhara jAtA hai| jarUrata hai vyakti anekAMta jIvana ke vyAvahArika pakSa ko pratiSThita kare aura Ananda ko prApta kre| ahiMsA jahI jIvana hai, jIvana-nirvAha kA prasaMga hai, vahAM hiMsA ko samUlataH roka denA zakya nahIM lgtaa| phira bhI vyakti samyakdarzanamaya dhArA se anuprANita hotA hai taba vaha Avazyaka hiMsA ke alpIkaraNa kI ora prasthAna karatA hai| yahI patha ahiMsA ke vikAsa kA saMpreraka hai| anAvazyaka hiMsA kA parihAra ahiMsA-tattva ko saMpoSita karane vAlA hai| manuSya kevala anivArya AvazyakatA ke lie hI nahIM, balki Amoda-pramoda, rAga -raMga, hAsa-parihAsa aura bhoga-vilAsa ke lie anAvazyaka hiMsA se saMpRkta rahatA hai / ahiMsAmaya jIvana zailI ko AdhAra mAnane vAle vyakti kI, soca pratipala hiMsA ke alpIkaraNa ke sUtra para sthira rahatI hai| vaha Avazyaka hiMsA se bacane kA hara saMbhava prayAsa karatA hai| ahiMsA karUNAmaya citta kI samujjvala bhAvadhArA hai| krUratA ko Avazyaka hiMsA kI jananI mAnA hai| bhrUNahatyA, para-hatyA, yaha saba krUratA kA hI pariNAma hai / ahiMsAmaya jIvana zailI kA saMpAlaka vyakti para-hatyA kI aura kabhI bhI utprerita nahIM ho sktaa| agara Aja vizva ahiMsAmaya jIvana zailI kI aura caraNanyAsa kare to samUcI mAnava jAti ko saMtrasta karane vAlA AtaMkavAda apanI mauta mara sakatA hai| jarUrata hai vyakti ke vaicArika dharAtala para ahiMsA ke saMskAra puSTa bane taba pArivArika evaM sAmAjika aneka viSamatAoM kA svataH samAdhAna ho jaayegaa| ahiMsA vyakti kI mAnavIya saMvedanA ko bar3hAtI hai| maitrI kA vikAsa karatI hai| Aja pradUSaNa kA khatarA dina-pratidina bar3hatA jA rahA hai| paryAvaraNa kI saMzuddhi meM bhI ahiMsA kI mahattvapUrNa bhUmikA ho sakatI hai| ahiMsAmaya vyaktitva miTTI, pAnI evaM vanaspati kA anAvazyaka upayoga nahIM krtaa| anAvazyaka bhUmi-dohana, khanana kI rokathAma se hI paryAvaraNa ko pradUSaNa se bacAyA jA sakatA hai| ahiMsAmaya jIvana zailI aneka samasyAoM kA kAragara samAdhAna hai| ) 205 ( 2010_03 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / sva: mohanalAla bAThiyA smRti grantha samaNa-saMskRti prAkRta bhASA se niSpanna samaNa zabda ke tIna prANa tattva haiM - sama - saba manuSyoM aura jIvoM ko samAna samajhanA / zama - AvegoM, AvezoM para niyantraNa rkhnaa| zrama - zramaniSTha evaM svAvalambI jIvana jiinaa| koI bhI vyakti choTA yA hIna bananA pasaMda nahIM karatA, ataH samaNa saMskRti kA saMvAhaka kisI ke sAtha hInatApUrNa vyavahAra nahIM krtaa| pratyeka vyakti svastha evaM dIrghAyu jIvana jInA pasaMda karatA hai lekina uttejanA, Aveza vyakti ko tanAvagrasta evaM asaMtulita banAkara usake jIvana ko jIrNa-zIrNa kara dete haiN| ataH svasthatA, mAnasika prasannatA evaM caitasika nirmalatA hetu upazama kA abhyAsa karanA anivArya hai| zramaniSTha vyakti kabhI bhArabhUta nahIM bntaa| vaha Arogya kA varaNa karatA hai evaM samAja ke lie usakA jIvana svaprerita nidarzana bana jAtA hai| sama, zama aura zramamaya jIvana jIne vAlA vyakti apanI jindagI ke pratyeka pala ko saphala banA letA hai| icchA parimANa ___ AkAza ke samAna ananta icchAoM para saMyama kA aMkuza lagAne hetu bhagavAna mahAvIra ne icchA-parimANa kA sUtra diyaa| svastha samAja saMcaranA meM icchA parimANa sUtra kI mahattvapUrNa bhUmikA hai| vartamAna yuga kI aMdhI daur3a ne kendra aura paridhi kI sArI sImAoM kA atikramaNa kara diyA hai| phalataH insAna TUTana aura ghuTana ke saMtrAsa se saMkula ho gayA hai| asImita AkAMkSAeM nirAzA ko janma detI hai| nirAzA duHkha kA kAraNa banatI hai| duHkha se bacane ke lie icchA-parimANa sUtra ko jInA jarUrI hai| agara iMsAna icchAoM kA saMvaraNa karanA sIkha le to svastha samAja ke nirmANa kI parikalpanA sAkAra ho sakatI hai| isI balabUte para vyakti zAMta aura sukhI jIvana jI sakatA hai| samyaka AjIvikA bhojana jIvana kA anivArya aMga hai| pratyeka gRhastha apanI rojI roTI kI 206 ( 2010_03 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzana digdarzana vyavasthA ke lie AjIvikA kI khoja karatA hai| ahiMsaka jIvana-zailI aura icchA parimANa meM AsthAzIla vyakti vyavasAya evaM vyApAra meM dhAMdhalI nahIM kara sktaa| vaha vyavasAya meM bhI aise vikalpa ko svIkAra karatA hai jisase apanA jIvana-yApana ArAma se ho sake aura kisI bhI prakAra kI vikRtiyAM bhI na bar3hane paaye| samyaka saMskAra jIvana ko sahI dizA meM gatizIla karane vAlA eka mahattvapUrNa tathya hai - samyaka sNskaar| samyaka saMskAra sahI dizA kA udaghATana hI nahIM balki nirdhAraNa bhI karate hai| samatA, saMtulana aura svAnuzAsana kI bhUmikA para pratiSThApita karane vAlA samyaka saMskAra hI jIvana kA mUla tattva hai| jaina jIvana zailI ke saMskAra vyakti ko deza aura kAla ke anurUpa Dhalane aura badalane ke lie prerita karate haiN| rUr3hivAda kI mAnasikatA se uparata karane vAle samyasaMskAra svastha manodazA ke nirmAtA haiN| ___ vyakti ke jIvana vyavahAroM meM bhI usake saMskAra parilakSita hote haiN| ApasI vyavahAra evaM patra vyavahAra Adi meM 'jaya jinendra' zabda kA prayoga jaina jIvana zailI kA pratIka hai| jaina saMskRti sUcaka citra, vAkya Adi gRha sajjA ke rUpa meM aMkita karanA samyak saMskAroM ko majabUta banAnA hai| AhAra zuddhi aura vyasana mukti AhAra jIvana kA prANa tattva hai "anna vai prANA" anna hI prANa hai| anna binA jIvana kI dIrghakAlikatA samApta ho jAtI haiN| vartamAna pariveza meM AhAra bhI vikRta bana gayA hai| yuvA pIr3hI kA jhukAva Aja sAmiSa bhojana kI tarapha bar3ha rahA hai| ina paristhitiyoM meM AhAra-zuddhi kI carcA atyaMta prAsaMgika hai| Aja pUrva ke loga pazcima kI tarapha, pazcima ke loga pUrva kI tarapha bar3ha rahe hai| Aja pazcimI jagata madya mAMsa se paraheja kara rahe hai, kyoM ? kyoMki madya mAMsa svastha jIvana ke zatru ke rUpa meM siddha ho rahe hai| aneka ghAtaka aura jAna levA bImAriyoM kA kAraNa madya mAMsa kA sevana karanA hai| cikitsA jagata ke mUrdhanya anveSakoM ne Aja siddha kara diyA hai ki aNDoM ke Asevana se raktavAhinI nalikAeM saMkarI ho jAtI haiM jisase hRdaya roga kI saMbhAvanA bahuta prabala ho jAtI hai| zarAba yakRta aura phephar3oM kI kArya-zakti ko naSTa karatI hai| pAcana taMtra ko niSkriya banAtI hai| jaradA, tambAkU Adi kA sevana bhI hRdaya roga aura kaiMsara ko khulA 207 2010_03 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sva: mohanalAla bAMThiyA smRti grantha nimantraNa hai| inameM pAyA jAne vAlA nikoTIna nAmaka viSailA padArtha bhI khataroM se khAlI nahIM hai| dyUta Adi vyasana bhI mAnasika-tanAva aura parezAniyoM ko vRddhigata karate haiM, jindagI ke amana-caina ko barbAda kara dete haiN| jisane indriya saMyama kI sAdhanA kI hai usane jIvana ko sarasa banAyA hai| jisane rasanA ko vaza meM kiyA hai usane svastha jIvana prApta kiyA hai| Aja svastha jIvana evaM mAnasika prasannatA ke lie AhAra aura vyasana-mukti ke patha para kadama-dara-kadama Age bar3hanA hI gantavya ko prApta karanA hai| sAdharmika vAtsalya aneka jAtiyoM ke apane-apane saMgaThana bana rahe haiN| dharma ke AdhAra para bhI aneka saMgaThana banate haiN| eka hI dharma ke anuyAyI logoM meM bhAIcAre kI bhAvanA ko puSTa karane vAlA sUtra hai - sAdharmika vAtsalya / usa sAdharmika bandhu kI hara kaThinAI ko samajhanA, usake pratyeka sAdharmika bandhu kA viziSTa kartavya hai| sAdharmika baMdhu kauna? isa jijJAsA ke saMdarbha meM hamAre prAcya AcAryoM ne eka hI dRSTi dI, eka hI dizA dii| unhoMne kahA: annanna desa jAyA, annanna AhAra vaDiya sriiraa| jiNa sAsaNaM pavaNNA, savve te baMdhavA bhaNiyA / / tamhA savva payaneNa, jo namukkAra thaaryo| sAvaNoM so vi dalyo jahAM parama baMdhuo / / alaga-alaga deza meM janmA, alaga-alaga AhAra se saMpoSita vyakti bhI sAdharmika baMdhu hai jisane jina-zAsana ko svIkAra kiyA hai, jisane namaskAra mahAmaMtra ko dhAraNa kiyA hai| sAdharmika baMdhu dharma meM sthira rahe, usake dharma sthirIkaraNa meM sAdharmika vAtsalya kA viziSTa sthAna hai| sAdharmika vAtsalya se jAtIya sadabhAva vRddhigata hotA hai, sAmpradAyika samAva puSTa banatA hai| vaha vyakti apane sAdharmika baMdhuoM se zikSA, cikitsA, AjIvikA Adi meM AtmIya sahayoga pAkara hara abhAva se nijAta pA letA hai| __ataH jaina jIvana zailI ke ye nau sUtra jana-jana kI zailI ke mAnaka biMdu bane / pratyeka vyakti apanI jIvana zailI kI samIkSA kare aura isa jIvana zailI ko svIkAra kara nayA Adarza upasthita kre| sAmA ) 208 2010_03