Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvana-dRSTimeM maulika parivartana itihAsa ke AraMbha meM varttamAna jIvana para hI adhika bhAra diyA jAtA thA / pAralaukika jIvanakI bAta hama sukha-suvidhA meM aura phursata ke samaya hI karate the| vedoMke kathanAnusAra ' caravaiti caraivaiti carAti caro bhagaH ' ( arthAt calo, calo, calanevAlekA hI bhAgya hai ) ko hI hamane jIvanakA mUlamaMtra mAnA hai / para Aja hamArI jIvana-dRSTi bilkula badala gaI hai| Aja hama isa jIvanakI upekSA kara paralokakA jIvana sudhAranekI hI vizeSa cintA karate haiM / isakA duSpariNAma yaha huA hai ki isa jIvanameM parizrama aura puruSArtha karanekI hamArI Adata bilkula chUTa gaI hai / puruSArthakI kamIse hamArA jIvana bilkula kRtrima aura khokhalA hotA jA rahA hai / jisa prakAra jaMgalameM caranevAlI gAya-bakarIkI apekSA gharapara ba~dhI rahanevAlI gAya-bakarIkA dUdha kama lAbhadAyaka hotA hai; usI prakAra gharameM kaida rahanevAlI striyoMkI santAna bhI zaktizAlI nahIM ho sakatI / pahale kSatriyoMkA bala - vikrama prasiddha thA, para aka vilAsitA aura akarmaNyatAmeM pale rAjA-raIsoMke bacce bahuta hI azakta aura puruSArthahIna hote haiN| Age ke kSatriyoMkI taraha na to ve lambI paidalayAtrA yA ghur3asavArI kara sakate haiM aura na aura koI zrama hI / isI prakAra vaizyoMmeM bhI puruSArthakI hAni huI hai / pahale ve araba, phArasa, misra, bAlI, sumAtrA, jAvA Adi dUra-dUra ke sthAnoMmeM jAkara vyApAra vANijya karate the / para aba unameM vaha puruSArtha nahIM hai, aba to unameMse adhikAMzakI toMdeM ArAma-talabI aura Alasya ke kAraNa bar3hI huI najara AtI hai / Aja to hama jise dekhate haiM vahI puruSArtha aura karma karaneke bajAya dharma-karma aura pUjA-pAThake nAmapara jJAnakI khoja meM vyasta dIkhatA hai / paramezvara kI
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma aura samAja bhakti to usake guNoMkA smaraNa, usake rUpakI pUjA aura usake prati zraddhA hai / pUjAkA mUlamaMtra hai 'sarvabhUtahite rataH' (saba bhUtoMmeM paramAtmA hai )arthAt hama saba logoMke sAtha acchA bartAva kareM, sabake kalyANakI bAta soceM / aura saccI bhakti to sabake sukhameM nahIM, duHkhameM sAjhIdAra honema hai / jJAna hai Atma-jJAna; jar3ase bhinna, cetanakA bodha hI to saccA jJAna hai / isalie cetanake prati hI hamArI adhika zraddhA honI cAhie, jar3a ke prati kama / para isa bAtakI kasauTI kyA hai ki hamArI zraddhA jar3ameM jyAdA hai yA cetanameM ? udAharaNake rUpa meM mAna lIjie ki eka baccene kisI dharma-pustakapara pA~va rakha diyA / isa aparAdhapara hama usake tamAcA mAra dete haiM / kyoMki hamArI nigAhameM jar3a pustakase cetana lar3akA heca hai| yadi sahI mAnoMmeM hama jJAna-mArgakA anusaraNa kareM, to sadguNoMkA vikAsa honA cAhie / para hotA hai ulTA / hama jJAna-mArgake nAmapara vairAgya lekara la~goTI dhAraNa kara lete haiM, ziSya banAte haiM aura apanI ihalaukika z2immedAriyoMse chuTTI le lete haiM / daraasala vairAgyakA artha hai jisapara rAga ho, usase virata honaa| para hama vairAgya lete haiM una jimmedAriyoMse, jo Avazyaka hai aura una kAmoMse, jo karane caahie| hama vairAgyake nAmapara apaMga pazuoMkI taraha jIvanake karma-mArgase haTa kara dUsaroMse sevA karAneke lie unake sirapara savAra hote haiM / vAstavameM honA to yaha cAhie ki pAralaukika jJAnase iha. lokake jIvanako ucca banAyA jAya / para usake nAmapara yahA~ke jIvanakI jo jimmedAriyA~ haiM, unase mukti pAnekI cena kI jAtI hai / logoMne jJAna-mArgake nAmapara jisa svArthAndhatA aura vilAsitAko caritArtha kiyA hai, usakA pariNAma spaSTa ho rahA hai| isakI oTameM jo kavitAe~ racI gaI, ve adhikAMzameM zRGgAra-pradhAna haiM / tukArAmake bhajanoM aura bAuloM ke gItoMmeM jisa vairAgyakI chApa hai, sApha-sIdhe arthameM unameM bala yA karmakI kahIM gandha bhI nahIM / unameM hai yathArthavAda aura jIvanake sthUla satyase palAyana / yahI bAta mandiroM aura maThoMmeM honevAle kottanoMke saMbaMdha bhI kahI jA sakatI haiM / itihAsameM maThoM aura maMdiroMke dhvaMsakI jitanI ghaTanAe~ haiM, unameM eka bAta to bahuta hI spaSTa hai ki
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvana-dRSTi maulika parivartana daivI zaktikI duhAI denevAle pujAriyoM yA sAdhuoMne unakI rakSAke lie kabhI apane prANa nahIM diye| bakhtiyAra khilajIne dillIse sirpha 16 ghur3asavAra lekara bihAra-yukta-prAMta Adi jote aura baMgAlameM jAkara lakSmaNasenako parAjita kiyA / jaba usane sunA ki paraloka sudhAranevAloMke dAnase maMdiroMmeM bar3A dhana jamA hai, mUrtiyoM taka ratna bhare haiM to usane unheM lUTA aura mUrtiyoMko todd'aa| jJAna-mArgake ThekedAroMne jisa tarahakI saMkIrNatA phailAI, usase unhIMkA nahIM, na jAne kitanoMkA jIvana duHkhamaya bnaa| ur3IsAkA kAlApahAr3a brAhmaNa thA, para usakA eka musalamAna lar3akIse prema ho gyaa| bhalA brAhmaNa use kase svIkAra kara sakate the ? unhoMne use jAticyuta kara diyaa| usane lAkha minnateM-khuzAmadeM kI, mAphI mA~gI para koI sunavAI nahIM huii| antameM usane kahA ki yadi maiM pApI hoU~, to jagannAthakI mUrti mujhe daNDa degii| para marti kyA daNDa detI ? Akhira vaha musalamAna ho gyaa| phira usane kevala jaganAthakI mUrti hI nahIM, anya saikar3oM mUrtiyA~ tor3I aura maMdiroMko lUTA / jJAna-mArga aura paraloka sudhAraneke mithyA AyojanoMkI saMkIrNatAke kAraNa aise na jAne kitane anartha hue hai aura DhoMga-pAkhaNDoMko prazraya milA hai| pahale zAkadvIpI brAhmaNa hI tilaka-candana lagA sakatA thaa| phala yaha huA tilaka candana lagAnevAle sabhI loga zAkadvIpI brAhmaNa gine jAne lge| pratiSThAke lie yaha dikhAvA itanA bar3hA ki tIsarI-cauthI zatAbdImeM Ae hue videzI pAdarI bhI dakSiNameM tilaka-janeU rakhane lge| jJAna-mArgakI racanAtmaka dena bhI hai| usase sadguNoMkA vikAsa huA hai| parantu paralokake jJAnake nAmase jo sadguNoMkA vikAsa huA hai, usake upayogakA kSetra aba badala denA caahie| usakA upayoga hameM isI jIvana meM, karanA hogaa| rAkaphelarakA udAharaNa hamAre sAmane hai| usane bahuta-sA dAna diyA, bahuta-sI saMsthAe~ kholIM / isalie nahIM ki usakA paraloka sudhare, balki isalie ki bahutoMkA ihaloka sudhare / sadguNoMkA yadi isa jIvanameM vikAsaH ho jAya, to vaha paraloka taka bhI sAtha jAyagA / sadguNoMkA jo vikAsa hai, usako vartamAna jIvanameM lAgU karanA hI saccA dharma aura jJAna hai| pahale khAna-pAnakI itanI suvidhA thI ki AdamIko adhika puruSArtha karanekI AvazyakatA nahIM hotI thI / yadi usa samaya Ajakala jaisI khAna-pAnakI.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma aura samAja asuvidhA hotI, to vaha zAyada aura adhika puruSArtha karatA / para Aja to yaha puruSArthakI kamI hI jAnatAkI mRtyu hai| pahale jo loga paraloka-jJAnakI sAdhanAmeM vizeSa samaya aura zakti lagAte the, unake pAsa samaya aura jIvanakI suvidhAoMkI kamI nahIM thI / jitane loga yahA~ the, unake lie kAphI phala aura anna prApta the / dudhArU pazuoMkI bhI kamI na thI, kyoMki pazupAlana bahuta sastA thaa| cAlIsa hajAra gauoMkA eka gokula kahalAtA thaa| una dinoM aise gokula rakhanevAloMkI saMkhyA kama na thI / mAlavA, mevAr3a, mAravAr3a AdikI gAyoMke jo varNana milate haiM, unameM gAyoMke udasakI tulanA sAranAthameM rakhe 'ghaToni' se kI gaI hai| isIse anumAna kiyA jA sakatA hai ki taba gaue~ kitanA dUdha detI thIM | kAmadhenu koI daivI gAya na thI, balki yaha saMjJA usa gAyakI thI, jo cAhe jaba duhanepara dUdha detI thI aura aisI gauoMkI kamI na thii| jJAna-mArgake jo pracAraka ( RSi) jaMgaloM meM rahate the, unake lie kanda-mUla, phala aura dUdhakI kamI na thii| tyAgakA Adarza unake lie thA / upavAsakI unameM zakti hotI thI, kyoMki Age-pIche unako paryApta poSaNa milatA thaa| para Aja loga zaharoMmeM rahate haiM, pazu-dhanakA hrAsa ho rahA hai aura AdamI azakta evaM akarmaNya ho rahA hai / baMgAlake 1943 ke akAlameM bhikhAriyoM meMse adhikAMza triyA~ aura bacce hI the, jinheM unake sazakta puruSa chor3a kara cale gaye the| kevala azakta baca rahe the; jo bhIkha mA~ga kara peTa bharate the / mere kahanekA tAtparya yaha hai ki hameM apanI jIvana-dRSTimeM maulika parivartana karanA cAhie / jIvanameM sadguNoM kA vikAsa ihalokako sudhArane ke lie karanA caahie| Aja eka ora hama AlasI akarmaNya aura puruSArthahIna hote jA rahe haiM aura dUsarI ora poSaNakI kamI tathA durbala santAnakI vRddhi ho rahI hai| gAya rakha kara ghara-bharako acchA poSaNa deneke bajAya loga moTara rakhanA adhika zAnakI bAta samajhate haiN| yaha khAmakhayAlI chor3anI cAhie aura puruSArthavRtti paidA karanI cAhie / sadguNoMkI kasauTI vartamAna jIvana ho hai| usameM sadguNoMko apanAne, aura unakA vikAsa karanese, ihaloka aura paraloka donoM sudhara sakate haiN| [nayA samAja, sitambara 1948 ]