Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 4 ] jainAgamoM meM zrAvaka-dharma svabhAva cyuta aAtmA ko jo punaH svabhAva-sthita kare aura girate hue ko svabhAva meM dhAraNa kre| vaise AcAra-vicAra ko zAstrIya bhASA meM dharma kahate haiN| "ege dhamme" arthAt dhAraNa karane ke svabhAva se vaha eka hai| sthita-bheda, kSetra-bheda aura pAtra-bheda kI apekSA mUla meM vaha eka hokara bhI, jaise pAnI vividha nAma aura rUpoM se pahacAnA jAtA hai, vaise dharma bhI adhikArI-bheda aura sAdhanA-bheda se aneka prakAra kA kahA jAtA hai| sthAnAMga sUtra ke dUsare sthAna meM dharma ke zrutadharma aura cAritra dharma ke rUpa se do prakAra batalAye haiM, phira cAritra dharma ko bhI AgAra dharma aura aNagAra dharma ke bheda se vibhakta kiyA hai| AgAra kA artha hai ghara / ghara ke prapaMcamaya vAtAvaraNa meM rahakara jo dharma-sAdhanA kI jAya, use AgAra dharma aura ghara ke sampUrNa prArambha-parigraha se virata hokara jo dharma-sAdhanA kI jAya usako aNagAra dharma kahA gayA hai| AgAra dharma kA hI dUsarA nAma zrAvaka dharma hai / tyAgI-zramaNoM kI upAsanA karane se gRhastha ko zramaNopAsaka yA upAsaka bhI kahA gayA hai| dazAzrutaskaMdha meM samyagdarzanI gRhastha ko vrata-niyama ke abhAva meM darzana dhAvaka kahA hai| AcArya kahate haiM ki jo vrata-niyama rahita hokara bhI jina zAsana kI unnati ke lie sadA tatpara rahatA hai aura caturvidha saMgha kI bhakti karatA hai, vaha avirata-samyag dRSTi bhI prabhAvaka zrAvaka hotA hai, jaisA ki kahA hai jo avirovi saMghe, bhattititthunnaI sayA kuNaI / aviraya-sammadiTTI, pabhAvago sAvago so'vi / / AgamoM meM prAyaH bArahavratadhArI zrAvakoM kA hI nirdeza milatA hai| eka Adi vratadhArI dezavirata hote haiM, para AgamoM meM vaisA koI udAharaNa nahIM miltaa| usa samaya meM rAjya-zAsana ke cAlaka ceTaka aura udAyI jaise rAjA aura subAhu jaise rAjakumAroM ke bhI dvAdaza vratoM ke dhAraNa kA hI ullekha AtA hai| parantu pUrvAcAryoM ne zrAvaka dharma kI bhI jaghanya, madhyama aura utkRSTa aisI tIna zreNiyA~ nirdhArita kI haiN| jaghanya zrAvaka: jaghanya zrAvaka ke lie tIna bAteM Avazyaka batalAI haiM, jo nimna prakAra haiM : Jain Educationa international For Personal and Private Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 266 * vyaktitva evaM kRtitva 1. mArane kI bhAvanA se prerita hokara kisI trasa jIva kI hatyA nahIM krnaa| 2. madya-mAMsa kA tyAgI honaa| 3. namaskAra mantra para pUrNa zraddhA rkhnaa| kahA bhI hai--AuTTi thUla-hiMsAI, majja-masAi cAio / jahannano sAvago hoi, jo namukkAra dhaaro|| madhyama zrAvaka: madhyama zrAvaka kI vizeSatAe~ isa prakAra haiM : 1. deva, guru, dharma para zraddhA rakhatA huA jo bar3I hiMsA nahIM krtaa| 2. madya mAMsa Adi abhakSya padArthoM kA tyAgI hokara jo dharma-yogya lajjAlutA, dayAlutA, gaMbhIratA aura sahiSNutA Adi muNa yukta ho| 3. jo pratidina SaTakarma kA sAdhana karatA aura dvAdaza vratoM kA pAlana karatA ho| kahA gayA hai devArcA guru-zuzruSA svAdhyAyaH saMyamastapaH / dAna catigRhasthAnA SaT karmANi dine dine / / SaTkarma : chaha dainika karma isa prakAra haiM1. deva bhakti : vItarAga aura sarvajJa devAdhideva arihaMta hI zrAvaka ke ArAdhya, daiva haiN| zrAvaka kI pratijJA hotI hai-"arihaMto mahadevoM" ati arihaMta mere upAsya deva haiM, unake lie kahA gayA hai-"dasaTTa dosA na jassa so devo" jinameM dasa aura ATha (aTThAraha) dUSaNa nahIM haiM, ve hI lokottara pakSa meM ArAdhyadeva haiN| jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya ina cAra karmoM ke kSaya se jinameM aTThAraha doSa nahIM hote, ve arihaMta kahalAte haiN| aThAraha doSa nimna prakAra haiM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ * zrAcArya zrI hastImalajI ma. sA. (3) mithyAtva (1) ajJAna ( 2 ) nidrA (4) avirati ( 5 ) rAga (6) dva eSa ( 7 ) hAsya ( 8 ) rati ( 8 ) arati (10) bhaya ( 11 ) zoka (12) jugupsA (13) kAma (14) dAnAntarAya (15) lAbhAntarAya (16) bhogAntarAya ( 17 ) upabhogAntarAya aura (18) vIryAntarAya / kucha AcArya aThAraha doSoM meM 'kavalAhAra' ko eka mAnakara kevalI bhagavAn ke 'kavalAhAra nahIM mAnate, para AhAra kA sambandha zarIra se hai, vaha 'gamanAgamana' aura zvAsa kI taraha zarIra-dharma hone se Atma guNa kA ghAtaka nahIM banatA, ataH yahA~ usakA grahaNa nahIM kiyA gayA / isa prakAra aThAraha doSa rahita, bAraha guNa sahita, grarihaMta deva hI ArAdhya haiM / deva tyAgI, virAgI evaM vItarAga haiM, ata: tyAga, virAga aura vItarAga bhAva kI ora bar3hanA evaM tadanukUla karaNI karanA hI unakI saccI bhakti ho sakatI hai, jaisA ki santoM ne kahA hai * 267 dhyAna dhUpaM manaH puSpaM, paMcendriya-hutAzanaM / kSamA jApa saMtoSa pUjA, pUjo deva niraMjanaM // 2. guru sevA : dUsarA karma gurusevA hai / " jAvajjIvaM susAhugo guruNo" ke anusAra zrAvaka, AraMbha-parigraha ke tyAgI, samyakjJAnI, muni evaM mahAsatiyoM ko hI guru mAnatA hai / sacce saMta choTI-bar3I kisI prakAra kI hiMsA karate nahIM, karavAte nahIM, karane vAle ko bhalA bhI samajhate nahIM / isa prakAra ve jhUTha, corI, kuzIla aura parigraha ke bhI tIna karaNa, tIna yoga se sarvathA tyAgI hote haiM / zrAvaka pratidina aise gurujanoM ke darzana va vaMdana kara upadeza grahaNa karate haiM aura unake saMyama guNa ke rakSaNa va poSaNa hita vastra, pAtra, grAhAra, auSadha evaM zAstrAdi dAna se sevA-bhakti karate haiM / jaisA ki upAsaka dazAMga sUtra meM Ananda zrAvaka ne kahA, "kappara meM samaNe niggaMthe phAsUya- esaNijjeNaM asaNa, pANa, khAima, sAima, vattha, paMDiggaha, kaMvala, pAya puMcchaNeNaM, pIDha, phalaga, sijjA, saMthAraeNaM, prosahabhe sajjeNaM, paDilAbhemANassa viharintae" arthAt mujhe zramaNa nirgranthoM ko prAsuka aura nirdoSa azanAdi cAroM AhAra, vastra, pAtra, kaMvala, pAdapoMchana, pITha, phalaka, zaiyA, saMstAraka aura Jain Educationa International - bhaiSaja se pratilAbha dete hue vicaraNa karanA yogya hai / anya tIrtha ke deva yA anya tIrtha- parigRhIta caitya kA vaMdana - namaskAra karanA yogya nahIM, vaise hI unake pahale binA batalAye unase prAlApa-saMlApa karanA tathA unako (gurutroM ko ) zanAdi denA nahIM kalpatA / For Personal and Private Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 268 . 3. svAdhyAya : sadguru kA saMyoga sarvadA nahIM milatA aura milane para bhI unakI zikSA kA lAbha binA svAdhyAya ke nahIM milatA / ataH guru-sevA ke pazcAt svAdhyAya kahA gayA hai | zrAvaka guru kI vANI sunakara ciMtana, manana aura praznottara dvArA jJAna ko hRdayaMgama karatA hai| zAstra meM varNita zrAvaka ke lie 'nigrantha pravacana ' kA 'kovida' vizeSaNa diyA gayA hai / svAdhyAya ke dvArA hI zAstra kA kovida - paMDita ho sakatA hai / ataH pratyeka zrAvaka-zrAvikA ko vAcanA, pRcchA, paryaTanA, anuprekSA aura dharmakathA dvArA dharmazAstra kA svAdhyAya karanA cAhiye / sadguru kI anupasthiti meM unake pravacanoM kA svAdhyAya guru sevA kA Ananda pradAna karatA hai / kahA bhI hai- "svAdhyAya binA ghara sUnA hai, mana sUnA hai sadjJAna binA / " vyaktitva evaM kRtitva 4. saMyama : jitendriya, saMyamazIla puruSa kA hI svAdhyAya zobhAspada hotA hai / ataH svAdhyAya ke bAda caturtha karma saMyama batalAyA hai / zrAvaka ko pratidina kucha kAla ke lie saMyama kA abhyAsa karanA cAhie / abhyAsa- bala se cirakAla saMcita bhI kAma, krodha aura lobha kA prabhAva kama hotA hai aura upazama bhAva kI vRddhi hotI hai / ataH zrAvaka ko pApa se bacane ke lie pratidina saMyama kA sAdhana karanA cAhie | 5. tapa : gRhastha ko saMyama kI taraha pratidina kucha na kucha tapa bhI avazya karanA cAhie | tapa sAdhana se manuSya meM sahiSNutA utpanna hotI hai / ataH grAtma zuddhi ke lie anazana, uNodarI, rasaparityAga Adi meM se koI bhI tapa karanA Avazyaka hai / tapa se indriyoM ke viSaya kSINa hote haiM aura paraduHkha meM samavedanA jAgRta hotI hai / rAtri bhojana aura vyasana kA tyAga bhI tapa kA aMga hai / AvazyakatAoM se dabA huA gRhastha tapa dvArA zAnti-lAbha prApta karatA hai / Jain Educationa International 6. dAna : zrAvaka - jIvana ke mukhya guNa dAna aura zIla haiN| zrAvaka tapa kI taraha apane nyAyopArjita vitta kA pratidina dAna karanA bhI Avazyaka mAnatA hai, jaise zarIra vibhinna prakAra ke pakavAna graharaNa kara phira mala rUpa se kucha visarjana bhI karatA hai / svastha zarIra kI taraha zrAvaka bhI pratidina prApta dravya kA deza, kAla evaM pAtrAnusAra ucita vitaraNa kara dAna dharma kI ArAdhanA karatA hai / pUrNiyA zrAvaka ke lie kahA jAtA hai ki usane dharmI bhAI ko prItidAna karane ke lie For Personal and Private Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 264 ekAntara vrata karanA prArambha kiyaa| pUNI ke dhandhe meM to ghara kA kharca mAtra calatA thaa| ataH vaha tapasyA se apanA khAnA bacA kara svadharmI bandhu kI sevA karatA thaa| madhyama zrAvaka SaTkarma kI sAdhanA ke samAna dvAdaza vrata kA bhI pAlana karatA hai| dvAdaza vrata : Ananda zrAvaka ne bhagavAn mahAvIra kA upadeza zravaNa kara prArthanA kIprabho! jaise Apake pAsa bahuta se rAjA, Izvara, talavara, mAMDavI, koTumbI aura sArthavAha Adi muNDita hokara aNagAra dharma kI pravrajyA grahaNa karate haiM, vaise maiM aNagAra dharma grahaNa karane meM samartha nahIM huuN| maiM Apake pAsa pA~ca aNuvrata, sAta zikSA vrata rUpa dvAdaza vidha gRhastha dharma ko grahaNa kruuNgaa| mAlUma hotA hai prAcIna samaya ke zrAvaka prArambha se hI samyagdarzana pUrvaka bAraha vrata grahaNa karate the| ve bIca ke jaghanya mArga meM aTake nahIM rahate the| aAnanda ne jina zrAvaka vratoM ko svIkAra kiyA thA, unakA saMkSipta paricaya nimna prakAra hai 1. sthala prANAtipAta viramaNa vrata : isa vrata ke anusAra gRhastha trasa jIvoM kI saMkalpa pUrvaka hiMsA karane va karavAne kA do karaNa, tIna yoga se tyAga karatA hai| calate-phirate jIvoM kI jIvana bhara mana, vacana, kAya se durbhAvanAvaza hiMsA karanI nahIM, karavAnI nahIM / 2. sthala mRSAvAda viramaraNa vrata : isake anusAra zrAvaka sthUla jhUTha kA tyAga karatA hai| dUsare kA jAnI mAlI nukasAna ho aisA jhUTha mana, vacana, kAya se jJAnapUrvaka bolanA nahIM / bar3A jhUTha pA~ca prakAra kA hai jaise(1) kanyA sambandhI, (2) gogrAdi pazu zambandhI, (3) bhUmi sambandhI, (4) jamA rakama yA dharohara dabAne sambandhI tathA (5) jhaThI sAkSI yA mithyA lekha sambandhI / zrAvaka ko inakA tyAga karanA hotA hai, tabhI vaha samAja, rASTra aura parivAra meM vizvAsapAtra mAnA jAtA hai| 3. sthUla adattAdAna viramaNavrata : isake anusAra zrAvaka bar3I corI kA tyAga karatA hai| vaha svayaM corI nahIM karatA, jAnakara corI kA mAla nahIM letA, eka deza kA mAla dUsare deza meM binA anumati nahIM bhejatA aura binA anumati ke rAjya-sImA kA atikramaNa nahIM krtaa| kama jyAdA tola mApa rakhanA aura mAla meM milAvaTa kara grAhaka ko dhokhA dene meM, zrAvaka apane acaurya vrata kA dUSaNa mAnatA hai| isa taraha vaha corI kA do karaNa tIna yoga se tyAga karatA hai| "jAijo lAkha rahIjo sAkha" ke anusAra vaha itanA vizvasta hotA hai ki yadi Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 300 * vyaktitva evaM kRtitva rAja-bhaNDAra meM bhI calA jAya, to avizvAsa kA koI prazna hI nahIM uThatA / yahI acaurya vrata kI mahimA hai| 4. svadAra saMtoSa paradAra vivarjana vrata : isake anusAra gRhastha parastrI kA tyAgI hotA hai| pANigRhIta strI aura puruSa apane kSetra meM maryAdAzIla hote haiN| vaha bhoga ko Atmika durbalatA samajhakara zanaiH zanaiH abhyAsabala se kAma vAsanA para vijaya prApta karanA cAhatA hai / yaha yathAzakya aise AhAra, vihAra aura vAtAvaraNa meM rahanA pasaMda karatA hai, jahA~ vAsanA ko protsAhana nahIM milatA hai| hasta-maithuna, anaMga-krIr3A, azlIla nRtya gAna aura nagna citrapaToM se ruci rakhanA isa vrata ke dUSaNa mAne gaye haiN| zrAvaka nasabaMdI jaise kRtrima upayogoM se saMtatinirodha ko iSTa nahIM maantaa| vaha indriya-saMyama dvArA garbha-nirodha ko hI svaparahitakArI mAnatA hai| 5. icchA parimANa vrata : isa vrata meM zrAvaka hiraNya-suvarNa-bhUmi aura pazudhana kA parimANa kara tRSNA kI bar3hatI Aga ko ghaTAtA hai| vaha dhana ko zarIra kI bhautika AvazyakatA pUrti kA sAdhana mAtra mAnatA hai| jIvana kA sAdhya dhana nahIM, dharma hai| ata: dhanArjana meM dharma aura nIti ko bhUlakara tana mana se asvastha ho jAnA buddhimattApUrNa nahIM kahA jaataa| vRddha aura durbala ko lAThI kI taraha gRhastha ko dhana kA sahArA hai / lAThI calane meM madada ke lie hai, para vaha pairoM meM TakarAne lage to kuzala pathika use vahIM chor3a degaa| zrAvaka isI bhAvanA se parigraha kA parimANa karatA hai| Ananda ne bhagavAna ke pAsa hiraNya suvarNa, catuSpada aura bhUmi kA parimANa kiyA thaa| vartamAna meM jo sampadA thI, unhoMne usako sImita kara icchA para niyaMtraNa kiyaa| pariNAma svarUpa karor3oM kI saMpadA hokara bhI unakA mana zAMta thaa| samaya pAkara unhoMne prApta sampadA se kinArA kara ekAnta sAdhana kiyA aura nirAkula bhAva se avadhijJAna kI jyoti prApta kii| isa prakAra parigraha kA parimANa karanA isa vrata kA lakSya hai| 6. digvrata : ahiMsAdi mUla vratoM kI rakSA evaM puSTi ke lie digvata, bhogopabhoga parimAraNa aura sAmAyika Adi zikSAvratoM kI AvazyakatA hotI hai| jitanA jisakA deza-dezAntara meM bhramaNa hogA, utanA hI usakA prArambha-parigraha bhI bar3hatA rahegA ataH isa vrata meM gRhastha ke bhramaNa ko sImita kiyA gayA hai| sAraMbhI gahastha jahA~ bhI paha~cegA, prAraMbha kA kSetra bhI utanA hI vistRta hogaa| ataH zrAvaka ko pUrva Adi chahoM dizA meM AvazyakatAnusAra kSetra rakhakara Age kA bhramaNa chor3anA hai| isa prakAra dizA-parimANa lAlasAoM ko kama karane kA prAthamika prayoga hai| For Personal and Private Use Only Jain Educationa International
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 301 7. upabhoga-paribhoga parimANa vrata : manuSya hiMsA, asatya Adi pApa AvazyakatA aura bhogya sAmagrI ke lie hI karatA hai| jaba taka zArIrika AvazyakatA para aMkuza nahIM kiyA jAtA, ahiMsA evaM aparigraha kA pAlana saMbhava nhiiN| ataH isa vrata meM khAna-pAna-snAna-yAnAdi sAmagriyoM ko sImita karanA aAvazyaka batalAyA hai / zrAvaka Ananda ne dAtuna se lekara dravya taka 26 boloM kI maryAdA kI aura mahArambha ke 15 kharakarma-hiMsaka dhaMdhoM kA bhI tyAga kiyA thA / AvazyakatA vRddhi ke sAtha manuSya kA kharca bar3hegA aura usakI pUrti ke lie use prArambha-parigraha bhI bar3hAnA hogA / ata: kahA gayA ki bhogopabhoga ke padArthoM kI maryAdA kro| maryAdA karane se jIvana halkA hogA aura prArambha-parigraha bhI sImita rhegaa| 8. anarthadaNDa viramaNa vrata : hiMsAdi pApoM ko ghaTAne ke lie jaise AvazyakatAoM kA parimANa karanA Avazyaka hai, vaise vyartha-binA khAsa prayojana ke hone vAle doSoM se bacanA bhI Avazyaka hai / ajJAnI mAnava kitane hI pApa nA samajhI se karatA rahatA hai / zAstra meM anartha daNDa ke cAra kAraNa batAye gaye haiN| (1) apadhyAna (2) pramAda (3) hiMsrapradAna aura (4) mithyAupadeza / binA prayojana Arta-raudra ke bure vicAra karanA, droha karanA, bhaviSya kI vyartha cintA karanA, nAca, sarakasa evaM nazA se pramAda bar3hAnA, hiMsAkArI astra-zastra agni viSa Adi ajJAta vyakti ko denA, pApakArI upadeza denA, meMr3he, tItara Adi lar3Ake khuza honA, tela, pAnI Adi khule rakhanA, binA prayojana harI tor3anA yA daba Adi para calanA anartha daNDa hai| zramaNopAsaka ko binA prayojana kI hiMsAdi-pravRtti se bacanA nitAMta Avazyaka hai| 6. sAmAyika vrata : anartha ke kAraNabhUta rAga, dvaSa evaM pramAda ko ghaTAne ke lie samatA kI sAdhanA Avazyaka hai| sAmAyika meM sampUrNa pApoM ko tyAgakara samabhAva ko prApta karane kI sAdhanA kI jAtI hai| sAmAyika ke samaya zrAvaka zramaNa kI taraha niSpApa jIvana vAlA hotA hai| usa samaya prArambha-parigraha kA sampUrNa tyAga ho jAtA hai| ataH gRhastha ko bAra-bAra sAmAyika kA abhyAsa karanA cAhie, jaisA ki kahA hai sAmAiyammi ukae samaNI iva sAvano havaI jamhA / eeNa kAraNeNaM bahuso sAmAiyaM kujjA [vi. A.] pratidina prAtaHkAla gRhastha ko dravya-kSetra-kAla aura bhAva-zuddhi ke sAtha sampUrNa pApoM kA parityAga kara sthira Asana se muhUrta bhara sAmAyika kA abhyAsa avazya karanA caahie| isase tana, mana aura vANI meM sthiratA prApta hotI hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 302 * vyaktitva evaM kRtitva 10. dezAvakAzikavrata : jIvana meM prArambha-parigraha kA saMkoca karane aura pUrvagRhIta vratoM ko paripuSTa karane ke lie dainika vrata grahaNa ko dezAvakAzika kahate haiN| isameM gRhastha hiMsAdi AzravoM kA dravya kSetra kAla kI maryAdA se pratidina saMkoca karatA hai| pratidina abhyAsa karane se jIvana saMyata aura niyamita banatA hai aura vRttiyA~ svAdhIna banatI haiN| 11. pauSadhopavAsa vrata : dainika abhyAsa ko adhika balavAna banAne ke lie gRhastha parvatithi meM pauSadhopavAsa kI sAdhanA karatA hai| isameM AhAra tyAga ke sAtha zarIra-satkAra aura hiMsAdi pApa kAryoM kA bhI ahorAtra ke lie do karaNa tIna yoga se tyAga hotA hai| pauSadha, vratI hiMsAdi pApa karmoM ko mana, vANI aura kArya se svayaM karatA nahIM aura karavAtA nhiiN| isa dina jJAna-dhyAna se AtmA ko puSTa karanA mukhya lakSya hotA hai| prAcInakAla ke zrAvaka aSTamI, caturdazI, amAvasyA aura pUrNimA ko pratipUrNa pauSadha kA samyak pAlana karate the| jaisA ki bhagavatI sUtra ke prakaraNa meM kahA hai-cAudasaTTha mudiTTha puNNamAsiNIsu paDipuSNa posahaM samma aNupAlemANA viharanti / zrAvaka caturdazI, aSTamI amAvasyA aura pUrNimA meM pratipUrNa pauSadha kA samyak pAlana karane vicarate haiN| dina-rAta Arambha parigraha meM phaMsA rahane vAlA gRhastha jaba pUre dina rAta hiMsA, jhUTha, parigraha se bacakara cala letA hai, to use vizvAsa ho jAtA hai ki hiMsA, jhUTha, kuzIla aura krodha Adi ko chor3akara jIvana zAMti se calAyA jA sakatA hai| pauSadhopavAsa zramaNa-jIvana kI sAdhanA kA pUrva rUpa hai| zrAvaka ko anukUlatAnusAra hara mAha meM pauSadha vrata kI sAdhanA avazya karanI caahie| 12. atithisaMvibhAga vrata : isa vrata ke dvArA zrAvaka bhojana ke samaya zramaNa-nigraMthoM kA saMvibhAga karatA hai| zAstra meM usake lie 'UsiyaphalihA avaMguya dubAre' kahA hai, arthAt usake dvAra kI Agala uThI rahatI hai| zrAvaka ke gRhadvAra khule rahate haiN| sAdhu sAdhvI kA saMyoga milane para nirdoSa AhAra-pAnI, vastra, pAtra aura auSadha Adi se unako pratilAbha denA zrAvaka apanA Avazyaka kartavya samajhatA hai| vaha mana, vacana, kAya kI zuddhi se vidhi pUrvaka vizuddha AhArAdi pratilAbhita kara apane Apako kRtakRtya mAnatA hai| sAdhu ke abhAva meM deza virati zrAvaka aura samyakadRSTi bhI satpAtra mAnA gayA hai| dAna gRhastha kA dainika karma hai| vaha yathAyogya gahAgata hara eka kA satkAra karatA hai| bhagavatI sUtra meM 'vicchaDDiya paura bhattapANe' vizeSaNa se gRhastha ke yahA~ dIna-hIna, bhUkhe pyAse pazu-pakSI aura mAnava ko pracura bhAta-pAnI DAlA jAnA kahA gayA hai| vaha anukampA dAna ko puNyajanaka mAnatA hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 303 utkRSTa zrAvaka : vaidika paramparA meM jaise gahasthAzrama ke pazcAt vAnaprastha kA vidhAna hai| jaina paramparA meM aisA hI vratI jIvana ke bAda paDimAdhArI sAdhana kA ullekha hai| yaha zrAbaka jIvana kI utkRSTa sAdhanA hai| paDimAoM kA varNana dazAzrutaskaMdha sUtra kI chaThI dazA meM vistAra se kiyA gayA hai| isa viSaya para lekhakoM ne svatantra vicAra bhI kiyA hai, ata: yahA~ saMkSipta paricaya mAtra hI prastuta kiyA jAtA hai| abhigraha vizeSa ko paDimA yA pratimA kahate haiN| zrAvaka kI 11 aura sAdhu ke lie mukhya 12 paDimAe~ kahI gayI haiN| zrAvaka kI gyAraha paDimAe~ nimna prakAra haiM 1. darzana paDimA : nirdoSa samyagdarzana kA pAlana karanA / 2. vrata paDimA : niraticAra samyak rUpa se zrAvaka vratoM kI ArAdhanA krnaa| 3. sAmAyika paDimA : trikAla sAmAyika kA abhyAsa krnaa| 4. pauSadha paDimA : pratimAsa parvatithi ke chaH pauSadha karanA / 5. eka rAtrika paDimA : isameM asnAna Adi pA~ca boloM kA pAlana karate hue jaghanya eka do tIna dina, utkRSTa pA~ca mAsa taka vicaratA hai| 6. brahmacarya paDimA : pUrvokta niyamoM ke sAtha isameM dina rAta pUrNa brahmacarya kA pAlana kiyA jAtA hai / isakA utkRSTa kAla 6 mAsa kA hai| 7. saMcita pAhAra varjana paDimA : pUrva paDimA ke niyamoM kA pAlana karate hue sacittAhAra kA tyAga rakhanA / isakA utkRSTa kAla 7 mAsa hai| 8. prArambha tyAga paDimA : isameM svayaM prArambha karane kA tyAga hotA hai| isakA utkRSTa kAla 8 mAsa hai| 9. preSya paDimA : isameM paDimAdhArI dUsare se prArambha karavAne kA tyAga rakhatA hai / isakA utkRSTa kAla nava mAsa kA kahA gayA hai / 10. uddiSTa tyAga paDimA : isa paDimA meM apane uddezya se kiye hue prAraMbha kA bhI sAdhaka tyAga karatA hai| zira para zikhA rakhatA yA kSuramuNDana karatA hai / isakA utkRSTa kAla dasa mAsa kA hai| Jain Educationa international For Personal and Private Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ * vyaktitva evaM kRtitva 11. zramaNa bhUta paDimA : isameM zramaNa nirgranthoM ke dharma kA pAlana kiyA jAtA hai / vaha sAdhu veSa meM rahakara apanI jJAti ke kula meM bhikSAcaryA lekara vicaratA hai| pUchane para apanA paricaya zramaNopAsaka rUpa se detA hai / isakA kAla 11 mAsa kA hai| jaghanya hara pratimA kA eka dina, do dina yA tIna dina kA sAdhanA kAla mAnA gayA hai| tapa Adi kA vizeSa varNana mUla sUtra meM upalabdha nahIM hotaa| paDimA-sAdhana se sAdhu jIvana meM praveza saralatA se ho sakatA hai| ___ isa prakAra jIvana-sudhAra ke pazcAt zrAvaka maraNa-sudhAra kA lakSya rakhatA aura usake lie apacchima mAraNAMtika saMlekhanA dvArA jIvana nirapekSa hokara pUrNa samAdhi ke sAtha deha-visarjana karatA hai| yahI zrAvaka dharma kI sAdhanA kA saMkSipta paricaya hai| zrAvaka prathama mahArambhI se alpArambhI-alpa parigrahI hokara anAraMbhIaparigrahI jIvana kI sAdhanA meM agrasara hotA huA Atmazakti kA adhikArI banatA hai / zramaNa kI taraha usakA lakSya bhI prArambha-parigraha se alaga hokara zuddha buddha nija svarUpa ko prApta karatA hai / zrAvaka-gItikA 0 DaoN0 narendra bhAnAvata zraddhA, jJAna, kriyArata zrAvaka / jisake mana meM pyAra umar3atA, nyAya-nIti se karatA arjana, vANI meM mAdhurya chalakatA, maryAdita icchAmaya jIvana, caryA meM devatva jhalakatA, hiMsA, jhUTha, steya kA varjana, saravara meM zatadala gunndhaark| nirvyasanI saMyama-saMvAhaka / zraddhA, jJAna, kriyArata zrAvaka / / 1 / / zraddhA, jJAna, kriyArata zrAvaka / / 3 / / vrata-niyamoM meM jo sudRr3ha, sthira, jo samAja kI dhar3akana sunatA, cAhe AveM saMkaTa phira-phira, nagna manujatA hita paTa bunatA, vatsala bhAvI, parahita-tatpara, zoSaNa-utpIr3ana se lar3atA, dIna-duHkhI dalitoM kA pAlaka / satya, ahiMsA, samatA-sAdhaka / zraddhA, jJAna, kriyArata zrAvaka // 2 // zraddhA, jJAna, kriyArata zrAvaka // 4 // Jain Educationa International For Personal and Private Use Only