Book Title: Jain tattva Mimansa Ek Samikshatmaka Adhyayan
Author(s): Uttamchand Jain
Publisher: Z_Fulchandra_Shastri_Abhinandan_Granth_012004.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210957/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 632 : siddhAntAcArya paM0 phUlacandra zAstrI abhinandana grantha jainatattvamImAMsA : eka samIkSAtmaka adhyayana DaoN0 uttamacanda jaina, sivanI jaina AmnAyakI prAcInatama paraMparAkI eka kar3I ke rUpameM vizruta haiM - siddhAntAcArya, paMDitavarya, zrImAn paM0 phUlacandrajI siddhAntazAstrI, banArasa, jinhoMne Agama tathA paramAgama rUpa ratnAkarakI atala gaharAIyoM meM DubakiyAM lagAkara jinAgamasAra rUpa ratnoMko khoja-khojakara vidvajjanoM tathA sAmAnyajanoM ke samakSa prastuta kiyA, sAtha hI jainasiddhAnta evaM tattvajJAna paramparAko sampoSita evaM saMvaddhita bhI kiyA / isakA jvalaMta pramANa evaM amara smAraka svarUpa hai unakA prakRta graMtha "jainatattvamImAMsA" / yadyapi sarvotkRSTa siddhAntagraMtha SaTkhaNDAgamakI dhavalA TIkA tathA kaSAyapAhuDakI jayadhavalA TIkAke sampAdanakA gurutara kArya, khAniyAM tattvacarcAkA aitihAsika kArya tathA anya maulika sAhityakA sRjana ye sabhI kArya paMDitajI viziSTa vyaktitva evaM utkRSTa kRtitvake jIvanta smAraka haiM, tathApi inameM agraNI, advitIya aura amarakRti hai unakI " jaina tattvamImAMsA" / siddhAnta graMthoMke saMpAdana dvArA AdaraNIya paMDitajIne eka ora to zrutajJAna rUpa jinavANIkI prathama zrutaskaMdharUpa siddhAMtajJAnadhArAkA sampoSaNa kiyA dUsarI ora khAniyA tattvacarcAka sampAdana dvArA tArkika AcArya samaMtabhadrasvAmIkI tathoktiko yAda karAyA hai ki "vAdArthI vicarAmyahaM narapate' zArdUlavikrIDitam" / tIsarI ora maulika sAhitya sRjana dvArA apanI vartamAna pratibhA evaM vyaktitvakA prakAzana kiyA hai tathA cauthI ora jainatattvamImAMsA ke praNayana dvArA dvitIya zrutaskaMdha athavA paramAgamarUpa jaina adhyAtmake prayojanabhUta, mokSamArgopayogI jainatattvoM evaM siddhAMtoM kA marmodghATana kiyA hai / isa prakAra mAnanIya paMDitajIkI caumukhI pratibhA, bahuzrutajJatA, jinAgamatattvamarmajJatA evaM saiddhAMtika dRr3hatA kramazaH vijJoMko vAtsalyakArI, alpazrutajJoMko AzcaryakArI, kalyANecchukoM ko sanmArgaprakAzanahArI tathA anudArajanoMko IrSyAkArI siddha huI hai / yahA~ hama unakI amUlyakRti "jainatattvamImAMsA" kA paricaya, pratipAdya evaM samIkSaNa prastuta karanekA udyama karate haiM / jainatattvamImAMsA ke do saMskaraNa hamAre samakSa haiM - prathama 200 pRSThIya laghukAya pustaka tathA dvitIya 422 pRSThIya bRhadkAya graMtha / ukta donoM saMskaraNoMmeM Atmanivedanake mAdhyama se graMtha racanAkA apanA uddezya lekhaka mahodaya ne spaSTa kiyA hai / dvitIya saMskaraNameM prathama saMskaraNake varNita prakaraNoMmeM jo bhI parivardhana yA parivartana kiyA hai usakI spaSTa sUcanA kI hai - yathA prathama saMskaraNameM tIsare adhyAyakA nAma " nimittakI svIkRti" tathA cauthekA nAma " upAdAna aura nimittamImAMsA" rakhA thA kiMtu dvitIya saMskaraNa meM unake parivartita nAma kramazaH -- "bAhyasAdhanamImAMsA" tathA "nizcaya upAdAna mImAMsA" diye haiM / paMDitajIne ina prakaraNoMke nAma parivartanakA kAraNa sayuktika evaM sapramANa spaSTa kiyA hai| pAMcaveM "ubhayanimitta mImAMsA" svataMtra adhyAyake rakhanekA kAraNa spaSTa karate hue likhA hai ki "nizcaya upAdAnake anusAra pratyeka dravyake kAryarUpa pariNata hote samaya usake anukUla bAhya sAmagrIkA yoga niyamase banatA hI hai / " isa tathyako hRdayaMgama karAnA mukhya prayojana rahA hai / zeSa adhyAyoMko prathama saMskaraNa anusAra hI rakhA gayA hai| paMDitajIne apane nivedanameM yaha bhI spaSTa kiyA hai ki prakRta graMtha meM varNita viSayoMkA yAthAtathya parijJAna na honese svarUpa viparyAsa, kAraNa viparyAsa evaM bhedAbheda viparyAsa banA hI rahatA hai jisase aneka zAstroMmeM pAraMgata hokara prAMjala vaktA bana jAne para bhI usakI mokSamArga kI ora gati nahIM ho pAtI / yathArtha meM nizcaya vyavahAra mokSamArgakA prAraMbha Age pIche nahIM apitu eka sAtha hI hotA hai | nizcaya mokSamArgakA anusartA vyavahAramokSamArga hotA hai kiMtu vyavahAramokSa mArgakA anusartA nizcaya mokSa Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama khaNDa : 633 mArga nahIM hotA balki jaise-jaise nizcayamokSamArgase jIvana puSTa hotA jAtA hai vaise vaise vyavahAra mokSamArga chUTatA jAtA hai / uparyukta tathyoMke atirikta khAMniyA tattvacarcAkA saMkSipta itihAsa bhI prastuta kiyA hai / sAtha hI yaha bhI spaSTa ghoSaNA kI hai ki jo vidvAn vItarAga arhatakI Agama paramparAko nahIM dekhanA cAhate, ve bhaTTAraka paraMparAke samarthanake sAtha Ama janatAkA apane pakSapoSaNArtha durupayoga karate haiM, nikRSTa tarIkoMse adhyAtmake sAhityakA bahiSkAra karate haiM / anya kaI prakArake SaDyaMtra racakara adhyAtmapakSa para ajJAna AvaraNa DAlane kA prayAsa karate haiM, jo khedakI bAta hai / isa prakAra graMthakA Atmanivedana apane ApameM graMthakA hArda evaM marma samAhita kiye hue hai / vayovRddha vidvAn paM0 zrImAn jaganmohanalAlajI zAstrI kaTanIne prAkkathana likhakara graMthakI mahattA para spaSTa prakAza DAlA hai| sAtha hI vidvAnoMko sAvadhAna karate hue dizAnirdezake rUpameM likhA hai ki vidvAn kevala samAjake mukha nahIM haiM / ve Agamake rahasyodghATana ke jimmedAra haiM / ataH unheM hamAre amuka vaktavyase samAja meM kaisI pratikriyA hotI hai, vaha anukUla hotI hai yA pratikUla yaha lakSya meM rakhanA jarUrI nahIM hai| yadi unheM kisI prakArakA bhaya ho bhI to sabase bar3A bhaya Agama kA honA caahie| vidvAnoMkA pramukha kArya jinAgamakI sevA hai, aura yaha tabhI saMbhava hai jaba ve samAjake bhayase mukta hokara siddhAMta ke rahasyako usake sAmane rakha sakeM / kArya bar3A hai / isa kAlameM isakA unake Upara uttaradAyitva hai, isalie unheM yaha kArya saba prakArakI moha mamatAko chor3akara karanA hI cAhie / samAjakA saMdhAraNa karanA unakA mukhya kArya nahIM haiN|' ye zabda sacamuca meM vidvAnoMko prakAzastambha samAna haiM / astu / tatpazcAt viSayapraveza prakaraNase granthArambha hotA hai / samagra grantha 12 adhikAroM meM vibhAjita hai, jo isa prakAra haiM - ( 1 ) viSayapraveza, (2) vastusvabhAva mImAMsA ( 3 ) bAhyakAraNa mImAMsA, (4) nizcaya upAdAnamImAMsA, (5) ubhayanimittaMmImAMsA, (6) kartRkarmamImAMsA ( 7 ) SaTkArakamImAMsA, (8) kramaniyamita paryAya - mImAMsA, (9) samyak niyatimImAMsA, (10) nizcaya vyavahAramImAMsA, (11) anekAMta - syAdvAdamImAMsA tathA (12) kevalajJAna svabhAva mImAMsA / pratyeka adhyAya apane-apane nAma dvArA apane pratipAdya viSayakI ghoSaNA karatA hai / pratyeka adhyAyagata pratipAdya viSayakA sArAMza isa prakAra hai - AcArya akalaMkadevane AptamImAMsA padya 5 meM vastukA svarUpa utpAda vyaya tathA zrIvyAtmaka arthAt tritayAtmaka hotA hai' yaha siddha karate hue eka udAharaNa diyA hai ki svarNa ghaTakA icchuka eka manuSya svarNa kI ghaTaparyAyake nAza honepara duHkhI hotA hai, svarNa mukuTakA icchuka dUsarA manuSya svarNakI ghaTaparyAyake vyaya tathA mukuTa paryAyakI utpatti honepara harSita hotA hai aura mAtra svarNa ( dravya) kA icchuka tIsarA manuSya svarNakI ghaTa paryAyake nAza tathA mukuTa paryAyakI utpattimeM na to duHkhI hotA hai aura na hI harSita, kintu madhyastha rahatA hai / ina tIna manuSyoMke kArya ahetuka nahIM ho sakate / ataH siddha hai ki svarNakI ghaTa paryAyake nAza tathA mukuTa paryAyakI utpatti hone para bhI svarNakA na to nAza hotA hai aura na utpAda ho / svarNa to ghaTa yA mukuTa Adi avasthA meM svarNa hI banA rahatA hai / yaha vastusvabhAvakI mImAMsAkA sAra hai / Satara mImAMsA do dRSTiyoMse kI gaI hai prathama RjusUtranaya tathA dvitIya naigamanayakI dRSTi / RjusUtranaya paryAyArthika nayoMmeM pramukha hai / vaha eka samayavartI paryAyako viSaya karatA hai ataH isa nayakI apekSA utpAda aura vyaya donoM nirhetuka hote haiM / yaha naya para sApekSa kathanako viSaya nahIM karatA / dekhiye jayadhavalA pustaka 1 pR0 206 -207 / naigamanaya dravyArthika nayoMmeM pramukha hai / saMkalpapradhAna honese yaha naya sat-asat 80 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 634 : siddhAntAcArya paM0 phUlacandra zAstrI abhinandana grantha donoMko viSaya karatA hai / sAtha hI gauNa mukhya bhAvase dravya aura paryAya donoMko viSaya karatA hai parantu mukhyarUpase isakA viSaya upacAra hai / dekhiye jayadhavalA pu0 1, pR0 201 / sAmAnyataH kAraNakA lakSaNa dhavalAkAra isa prakAra kiyA hai ki " jo jisake honepara hI hotA hai, nahIM honepara nahIM hotA / vaha usakA kAraNa kahalAtA hai / " dekhiye ghavalA pustaka 12 pR0 289 / isase spaSTa hai ki kAraNa tathA kAryameM avinAbhAva sambandha niyama rUpase ghaTatA hai cAhe vaha bAhya sAdhana ho yA antaraMga sAdhana / yadyapi sahakArIkAraNa bhinnadravya hai, bhinnadravyarUpa sahakArI kAraNake sAtha ekadravyapratyAsattikA abhAva hai tathApi unameM ekakAlapratyAsattikA sadbhAva honese kAraNa kAryabhAva svIkAra kiyA gayA hai / dekhiye prameyaratnamAlA adhyAya 3 sUtra 60 kI TIkA / uparokta kAraNa-kAryapanA paramArthabhUta nahIM hai apitu upacarita mAtra hai | udAharaNArtha - buddhimAna loga grahoM tathA hastarekhAoM Adise AgAmI ghaTanAoMkA anumAna kara lete haiM / usake ve jJApaka nimitta haiM, una honevAlI ghaTanAoMke kArakanimitta nahIM haiM / isa tathyakA samAdhAna ghavalA pu0 6, pR0 423 ke isa kathanase hotA hai ki nArakiyoM ko samyaktva kI utpattimeM jo vedanA kAraNa hotI hai. vaha vedanA jJApaka nimittamAtra hai, kAraka nimitta nahIM / anyathA vedanA nimittase sabhI nArakiyoMko niyamataH samyaktvakI utpattikA prasaMga banegA, jo asambhava hai / nizcaya upAdAnaM mImAMsA - nizcaya upAdAna kAraNakA svarUpa nirdeza AcArya vidyAnandasvAmIne apane grantha aSTasahasrImeM isa prakAra kiyA hai ki jo dravya tInoM kAloMmeM apane rUpako chor3atA huA aura nahIM chor3atA huA pUrvarUpase aura apUrvarUpase varta rahA hai, vaha upAdAna kAraNa hai / isase spaSTa hai ki dravyakA na to kevala sAmAnya aMza upAdAna kAraNa hotA hai aura na kevala vizeSa aMza upAdAna hotA hai kintu sAmAnya vizeSAtmaka dravya hI nizcaya upAdAna hotA hai / isa tathyakA samarthana AcArya kArtikeyakRta kArtikeyAnuprekSAkI gAthA 225 se 28 dvArA hotA hai / isI granthameM gAthA 230 meM spaSTa ghoSaNA kI gaI hai ki anantarapUrva pariNAmayukta dravya hI kAraNarUpase pravartita hotA hai aura anantara uttara pariNAmase yukta vahI dravya niyamase kArya hotA hai / ubhayanimitta mImAMsA - isa prakaraNameM yaha bAta spaSTa kI gaI hai ki nizcaya upAdAnakAraNa niyamase kAryakA niyAmaka hotA hai tathA vyavahAra (nimitta ) kAraNa usakA avinAbhAvI bAhya anukUla rUpameM upasthita hotA hai kintu vyavahArakAraNa nizcayakA sthAna nahIM le sakatA / ina donoMmeM vindhyagiri tathA himagiri samAna antara hai, kyoMki nizcayakAraNa kAryarUpadravyake svarUpameM antarnihita rahatA hai tathA vyavahArakAraNa bAhya vastu hai | AcArya samantabhadrasvAmIne to ghoSaNA kI hai ki bAhya ( nimitta) tathA antaraMga ( upAdAna) kI sannidhi meM hI sabhI kArya hote haiM aisA vastugata svabhAva hai, anya prakArase vastusvabhAvakI siddhi nahIM hotI, isalie Apa RSiyoM tathA buddhimAnoM dvArA pUjya ho / (dekhiye svayaMbhU stotra padya 60) unhoMne yaha bhI kahA ki guNa-doSa rUpa kAryakI utpatti meM jo bhI bAhyavastu kAraNa kahI jAtI hai vaha nimittamAtra hai, usa kAryakI utpattikA mUlahetu to abhyantara ( upAdAna) hI hai, isalie adhyAtma mArgI janoMko vaha abhyantara kAraNa hI paryApta hai arthAt nimittAdhIna - parAdhIna dRSTikA parityAga tathA upAdAna - svAdhIna dRSTike AzrayameM hI kalyANa nihita hotA hai / astu ! (dekhiye svayaMbhUstotra 59 ) / kartRkarmamImAMsA - yaha prakaraNa mokSamArgIko sarvAdhika mahattvakA hai kAraNa ki kartA-karma kI bhUla samasta tattvoMkI bhUloMkI mUla hai / karttA karmakI bhUla miTanepara samasta bhUleM miTa jAtI haiN| jo svataMtrapane apane Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama khaNDa : 635 sambandha hai hI nahIM, phira bhI bhinna dravyakA bhinna dravyase kartAkarma sambandha kahanA vyavahAra kathanamAtra hai, nizcayase to kartA-karma sambandha eka hI vastumeM ghaTita hotA hai| jo pariNamana kare vahI kartA hai, jo pariNAma hai, vahI karma hai tathA jo pariNati hai vahI kriyA hai, paramArthase tInoM vastumaya hai, vastuse bhinna nahIM hai| isase spaSTa hai ki kartAkarma sambandha eka hI dravyameM tathA nimitta naimittika sambandha do dravyoMmeM ghaTita hotA hai| ataH eka kAryake do kartA bhI nahIM hote, do kartAoMkA eka kArya nahIM hotA kyoMki eka eka hI rahatA hai, aneka nahIM ho sakatA / astu / dekhiye samayasArake kalaza kramAMka 200, 210, 51, 54) / / SaTkArakamImAMsA-kriyAke pratiprayojakako kAraka kahate haiM / kAraka 6 hote haiM-kartA, karma, karaNa, sampradAna, apAdAna aura adhikaraNa / ye SaTkAraka bhI eka hI dravyameM ghaTita hote haiM tathA paryAya dRSTise eka hI paryAyameM SaTakAraka hote haiM, anya dravyake sAtha kArakapanA kahanA upacAra mAtra jAnanA cAhie-para vAstavameM anAdikAlase jIva svAzrayapaneko bhalakara paradravyoMse kArakapanekA vikalpa karake parAzrita banA huA kAryakArI hai| kramaniyamitaparyAya mImAMsA-yaha prakaraNa paMDitajIne savistAra, satarka tathA sapramANa spaSTa kiyA hai, jo spaSTIkaraNa unake bAda kramabaddhaparyAya para kalama calAne vAle lekhakoMko mArgadarzaka tathA mukhya AdhAra / kramabaddha paryAyakA artha hai. pratyeka kArya apane svakAlameM hI hotA hai| tAtparya yaha hai ki sabhI dravyoMkI unake sabhI guNoMkI trikAlavartI paryAyeM apane-apane niyata kAlameM hI hotI hai ise hI kramabaddha yA kramaniyamita paryAya kahate haiM / sarvajJa svabhAvakI svIkRtimeM sarvadravyoMkI kramabaddhaparyAyoMkI svIkRti bhI anivArya hai kyoMki kramabaddha paryAyake niSedhameM sarvajJasvabhAvake niSedha honekA prasaMga banatA hai| isa siddhAntako svIkAranese anAdi saMsArakA mUla jo vikalpajAla hai vaha svayameva vinaSTa hone lagatA hai, mukti, honahAra, kAlalabdhikA paripAka, pUrNasukha prAptikA avasara ityAdi sabhI kramabaddhameM samIpa Ane lagate haiM tathA isake asvIkArase muktikA mArga evaM mukti donoM kramabaddha meM atyanta dUra rahate haiM / kartApanekA jahara utarane lagatA hai tathA akartApanekA amRtapAna kA lAbha hotA hai| uparokta viSayoMkI mImAMsAke atirikta samyakaniyatisvarUpamImAMsA, nizcaya-vyavahAra mImAMsA, anekAnta-syAdvAda mImAMsA tathA kevalajJAna svabhAvamImAMsA ina prakaraNoMpara sUvizada, suspaSTa vivecanake sAtha yaha anokhA graMtha samApta hotA hai| sArAMza-sArarUpameM hama kaha sakate haiM ki "jainatattvamImAMsA" tattvase anabhijJa janoMko jJAnapradAtA, jinAgama abhyAsiyoMko muktimArgapradarzaka, vastusvarUpake gUr3hatama-siddhAntoMkI gutthiyA~ sulajhAnevAlA, vijJajanoMke hRdaya kamaloMko praphullita karanevAlA advitIya, ajor3a, amarakRti evaM paMDitajIke vyaktitvakA amara smAraka svarUpa grantha hai / yadi jinAgama sAgarake maMthanase prApta navanItakA rasAsvAdana karanA ho, jina pravacanoMkA paramAmRta cakhanA ho, darzanavizuddhi pAkara muktimArgameM gati karanA ho to pratyeka AtmA ke lie 'jainatattva. mImAMsA' avazya hI sadAzayatAke sAtha, gambhIratApUrvaka, adhyayana, manana evaM hRdayaMgama karane yogya hai 'ityalaM suvijJeSu / '