Book Title: Jain Yoga ke Mahan Vyakhyata Haribhadrasuri Author(s): Sohanlal Patni Publisher: Z_Ambalalji_Maharaj_Abhinandan_Granth_012038.pdf Catalog link: https://jainqq.org/explore/210843/1 JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLYPage #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 000000000000 000000000000 000000000) jaina sAdhanA evaM tarka-vidyA meM bauddha yoga evaM nyAyazAstra kA sAmaMjasya kara yoga ke kSetra meM naI dRSTi pradAna karane vAle prAcArya haribhadra sUri kA sA~skRtika paricaya / pro0 sohanalAla paTanI ema. e. [ saMskRta-hindI ] jaina yoga ke mahAn vyAkhyAtA - haribhadrasUriM - AcArya haribhadrasUri citrakUTa (cittaur3a) ke samartha brAhmaNa vidvAna the / jaina sampradAya meM inakA viziSTha sthAna hai evaM inakA samaya (vi0 saM0 757 se 827 paryanta) jaina sAhitya meM haribhadra yuga ke nAma se abhihita kiyA jAtA hai / Agama paramparA ke mahAna saMrakSaka siddhasena divAkara evaM jinabhadra gaNi ke pazcAt jaina jagata meM haribhadra sUri kA apanA nAma thA / vikramI saMvat 1080 meM viracita jinezvara sUri kRta-- "haribhadrasUri kRta aSTaka vRtti" meM unakI vandanA isa prakAra kI gaI hai "sUryaprakAzyaM kva nu maNDalaM divaH khadyotakaH kvAsya vibhAsanodyataH / kva dhIza gamyaM haribhadra sadvacaH kvAdhIrahaM tasya vibhAsanodyataH // " AkAza maMDala ko prakAzita karane vAlA kahA~ to sUrya prakAza aura svayaM ko udbhAsita karane vAlA juganU kahA~ ? buddhi samrATa haribhadra ke savacana kahA~ aura unakA spaSTIkaraNa karane vAlA maiM kahA~ ? arthAt unake vacana to unase hI spaSTa ho sakate haiM / "zrI siddhasena haribhadra mukhA prasiddhAste, sUrayo mayi bhavantu kRpA prasAdAH / yeSAM vimRzya satataM vividhAn nibandhAn, zAstraM cikIrSati tanu pratibho'pi mAdRk // " saMvat 1160 meM AcArya vAdidevasUri ne apane syAdvAda ratnAkara meM siddhasena divAkara ke sAtha AcArya haribhadrasUrijI kI vandanA kI hai-- zrI siddhasena, haribhadra pramukha prasiddha AcArya mujha para kRpAvanta hoM ki jinake vibhinna nibandhoM ko par3hakara mujha sA alpamati zAstra kI racanA karanA cAhatA hai| to yaha nirvivAda satya hai ki AcArya haribhadrasUri ne apane yuga meM vaha kAma kara dikhAyA thA ki jisake kAraNa ve Ane vAle samaya meM mahAn AcAryoM ke preraNAsrota rahe / unake upalabdha sAhitya se hI hameM unakI bahuzrutatA evaM kArayitrI pratibhA kA paricaya milatA hai / unakI navanavonmeSazAlinI pratibhA kA paricaya tatkAlIna dArzanika granthoM meM milatA hai / jaina nyAya, yoga zAstra aura jaina kathA sAhitya meM unhoMne yugAntara upasthita kiyA / zrI haribhadrasUri jaina yoga sAhitya meM naye yuga ke pratiSThAdAyaka mAne jAte haiM / jaina dharma mUlataH nivRtti pradhAna hai evaM nivRtti meM yoga kA Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina yoga ke mahAna vyAkhyAtA- haribhadrasUri | 441 000000000000 000000000000 WIDTTLY atyadhika mahattva hai| jainAgamoM meM yoga zabda kA prayoga dhyAna ke artha meM kiyA gayA hai evaM dhyAna ke lakSaNa aura prabheda Alambana Adi kA pUrNa vivaraNa AgamoM meM hai / tatkAlIna paristhitiyoM ke anusAra AcArya haribhadrasUri ne yoga viSayaka aneka graMtha likhe evaM eka nayI zailI meM yoga kA nirUpaNa kiyA jo anUThA thaa| unake dvArA racita yoga bindu, yoga dRSTi samuccaya, yoga vizikA, yoga zataka evaM yoga SoDaSaka granthoM meM jaina mArgAnusAra yoga kA varNana kiyA gayA hai / jaina zAstra meM AdhyAtmika vikAsa krama ke prAcIna varNana meM caudaha guNasthAnaka padastha, rUpastha Adi cAra dhyAna rUpa bahirAtma Adi tIna dhyAnAvasthAoM kA varNana milatA hai, para AcArya haribhadrasUri ne jainoM ke isa AdhyAtmika vikAsa krama kA yoga mArgAnusAra varNana kiyA / isa varNana meM unhoMne jisa zailI kA anusaraNa kiyA, usake darzana anyatra nahIM hote| unhoMne apane granthoM meM aneka jaina jainettara yogiyoM kA nAmollekha kiyA hai jaise gopendra kAlAtIta, pataMjali, bhadanta, bhAskara, bandhu, bhagavadatta Adi / paMDita sukhalAla jI ne apane yogadarzana nibandha meM vaha svIkAra kiyA hai ki AcArya haribhadrasUri varNita yoga varNana yoga sAhitya meM eka navIna dizA hai / samarAiccakahA mahArASTrI prAkRta meM likhita hai evaM kathA sAhitya meM yugAntarakArI hai / usameM varNita kathA gaMgA ke zAnta pravAha kI mAMti sthira tathA saumya rUpa se apane lakSya kI ora bar3hatI hai| purAtattvavettA padmazrI jina vijayajI ke anusAra sAdhAraNa prAkRta samajhane vAle vyakti bhI use AsAnI se samajha sakate haiN| eka jana zruti ke anusAra unhoMne 1444 prakaraNa granthoM kA praNayana kiyA thA, para, merI mAnyatA ke anusAra ye saba viSaya hoMge jina para unakI samartha lekhanI calI hogI / vAstava meM apanI bahumukhI pratimA ke kAraNa ye jaina dharma ke pUrvakAlIna tathA uttarakAlIna itihAsa ke madhyavartI sabhA stambha rahe haiM / saMskRta evaM prAkRta bhASAoM para unakA samAna adhikAra rahA hai / jaina granthoM tathA unake svayaM ke sandarbho se unake viSaya meM yaha jAnakArI milatI hai ki vidvattA ke abhimAna meM unhoMne eka bAra pratijJA kI ki jisakA kahA unakI samajha meM nahIM AyegA ve usI ke ziSya bana jAyeMge / eka dina ve jaina upAzraya ke pAsa se nikala rahe the, usa samaya sAdhvI yAkinI mahattarA ke mukha se nikalI prAkRta gAthA unakI samajha meM nahIM AI evaM ve turanta apanI pratijJAnusAra unakA ziSyatva grahaNa karane ke lie taiyAra ho gye| sAdhvI yAkinI mahattarAjI ne unheM apane guru AcArya jinabhadra se dIkSA dilA dI para, haribhadrasUri ne yAkinI mahattarA ko sadaiva apanI dharma jananI mAnA evaM apane pratyeka grantha kI samApti para "yAkinI mahattarA dharma sUnu" vizeSaNa kA prayoga kiyA hai / inakA gaccha zvetAmbara sampradAya kA vidyAdhara gaccha thaa| AcArya haribhadrasUri kI vividhonmukhI racanA zakti isase prakaTa hotI hai ki unhoMne sAMkhya, yoga, nyAya, vaizeSika, advaita, cArvAka, bauddha, jaina Adi sabhI matoM kI AlocanA pratyAlocanA kI hai| isa AlocanA pratyAlocanA kI yaha vizeSatA hai ki unhoMne apane virodhI mata vAle vicArakoM kA bhI nAmollekha bahuta Adara ke sAtha kiyA hai| unake pramukha grantha nimna hai 1. anekAnta vAda praveza 2. anekAnta jaya patAkA-svopajJa vRtti sahita 3. anuyogadvAra sUtra vRtti 4. aSTaka prakaraNa 5. Avazyaka sUtra-vRhad vRtti 6. upadezapada prakaraNa 7. dazavakAlika sUtra vRtti 8. diGnAga kRta nyAya praveza sUtra vRtti 6. dharma-bindu prakaraNa 10. dharma-saMgrahaNI prakaraNa 11. nandI sUtra laghu vRtti jilA Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 12. paMcAzaka prakaraNa 13. paMcavastu prakaraNa TIkA 14. prajJApanA sUtra pradeza vyAkhyA 15. yoga dRSTi samuccaya 16. yoga bindu 17. lalita vistarA caitya vandana sUtra vRtti 18. loka tattva nirNaya 16. vizati viMzatikA prakaraNa 20. SaDdarzana samuccaya 21. zrAvaka prajJapti 22. samarAicca kahA (samarAditya kathA) 23. sambodha prakaraNa 24. sambodha saptatikA prakaraNa 25. Avazyaka sUtra TIkA DA. harmana yAkobI ne likhA hai ki inhoMne prAkRta bhASA meM likhita jainAgamoM kI saMskRta TIkAyeM niyuktiyA~ evaM cUNiyA~ likhakara jaina evaM jainetara jagata kA bahuta upakAra kiyaa| ina granthoM ke atirikta bhI unake 82 graMtha aura haiM jinameM unakI bahumukhI racanA zakti ke darzana hote haiN| ina 82 prathoM kA ullekha paM0 haragovindadAsa kRta 'haribhadra caritram", sva manasukhalAla kiranacanda mehatA, paM0 becaradAsajI kRta 'jaina-darzana' Adi ke AdhAra para huA hai| unake dvArA racita AdhyAtmika tathA tAtvika granthoM ke adhyayana se patA calatA hai ki ve prakRti se ati sarala evaM saumya the| guNAnurAgI tathA jaina dharma ke ananya samarthaka hote hue bhI ve sadaiva satyAnveSI the| tattva kI vicAraNA karate samaya ve sadA mAdhyasthya bhAva rakhate the| unakA samaya vi0 saM0 757 se 827 ke bIca meM mAnA jAtA hai / kumArila bhaTTa vi0 saM0750 ke AsapAsa hue haiM evaM dharmapAla ke ziSya dharmakItti 691 vi0 saM0706 vi0 taka vidyamAna rahe haiN| haribhadrasUri ne ina sabakA ullekha apane granthoM meM kiyA hai| saMvat 834-35 meM racita kuvalaya mAlA prAkRta kathA ke racanAkAra udyotana sUri haribhadra sUri ke ziSya the| AcArya zrI ne aSTaka, SoDaSaka evaM paMcAzaka Adi prakaraNa likhakara tatkAlIna asAdhu AcAra ko mArga nirdeza diyaa| caityavAsiyoM ko unhoMne lalakArA ki ve dharma ke patha se cyuta ho rahe haiN| unake dvArA deva dravya kA bhakSaNa rokane ke lie unhoMne spaSTa zabdoM meM kahA ki deva dravya kA bhakSaNa karane vAlA narakagAmI hotA hai| ve nizcaya hI yuga draSTA, sRSTA evaM krAntikArI the / Aja unake sAhitya ke paThana pAThana kI AvazyakatA hai jisase hama caturvidha saMgha ko patana ke rAste se haTAkara vIra pradarzita mArga para ArUr3ha kara sakate haiN| 00 Lain Education International For Private & Personal use only mjainalibaram