Book Title: Jain Vyakaran ki Visheshtaye
Author(s): Bansidhar Pandit
Publisher: Z_Bansidhar_Pandit_Abhinandan_Granth_012047.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210866/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina vyAkaraNakI vizeSatAe~ saMsAra meM yadi bhASAtattva nahIM hotA to sarva sacetana jagat pASANakI taraha mUka hI rahatA, isameM koI sandeha nahIM / yoM to bhASAtattva pazu, pakSI Adiko bhI upayogI hai, kintu manuSyakA to eka-eka kSaNa bhI bhASAtatva ke vinA vyartha -sA pratIta hotA hai / bhASAke jariye hI hama apane abhiprAyako dUsaroMke prati prakaTa kara sakate haiM / hamArA jitanA lokavyavahAra hai vaha bhASAtattvake Upara hI nirbhara hai| yahA~ taka ki bhASA-vijJAna bhI mukti prApti meM eka kAraNa hai / saMsAra meM nAnA bhASAe~ pracalita haiM / pratyeka bhASAkA gaurava aura lokamAnyatA usa bhASAke zabdoMkI pracuratA evaM madhuratAke sAtha-sAtha pratyeka zabdake arthaprAcuryase ho ho sakate haiM / yadi hama binA vyAkaraNake ullikhita kAraNoM kI puSTike liye zabdakalpanA aura arthakalpanA karane baiTheM, to zAyada jIvana kI parisamApti hone para bhI use pUrNa nahIM kara sakate tathA zabdaprayogakI vyavasthA banAnA asambhava ho jAya, isaliye bhASAke gaurava aura lokamAnyatA ke liye bhASAsambandhI niyamakA jAnanA Avazyaka hotA hai aura isa niyamakA nAma hI vyAkaraNa hai / (vi + saMskAravizeSeNa) saMskAravizeSase ( A = samantAt ) saMpUrNa ( zabdAn) zabdoM ko jo, (karoti = niSpAdayati) utpanna karatA hai vaha vyAkaraNa hai / athavA (vi = saMskAravizeSeNa ) saMskAravizeSase ( A = samantAt ) saMpUrNa (zabdAH) zabda (kriyante = niSpAdyante) utpanna kiye jAte haiM (yena ) jisase, vaha vyAkaraNa hai / ina donoM vyutpattiyoMse bhI ullikhita bhAva spaSTa jhalakatA hai | vyAkaraNase bhinna-bhinna arthoM meM zabdaniSpatti kI jAtI hai, isaliye artha prAcurya meM bhI vyAkaraNa hI kAraNa hai / 'arthabhedAt dhruvaH zabdabhedaH, sarve zabdAH sarvArthavAcakAH" ityAdi niyama bhI vyAkaraNaMko hI arthaprAcuryameM kAraNa batalA rahe haiM / isaliye vyAkaraNa hI bhASAtattvameM praveza karanekA mukha ( dvAra ) hai / manuSya, pazu, pakSI ityAdikA yadi mukha nahIM hotA, to unakA jindA rahanA duHzakya to kyA asambhava hI thaa| ThIka yahI hAlata usa bhASAkI bhI hai, jisakI ki apanI vyAkaraNa nahIM hai / bhAvakI sthiti usa bhASAke pracura sAhitya para hai / sAhityakA nirmAtA kavi hotA hai aura kavi nAnArtha se mIThe-mIThe zabdoMkI cAha rakhatA hai| jahAM usako aise zabda nahIM milate haiM vahA~ vaha apane sAhityako ramaNIya evaM hRdayavedhI nahIM banA sakatA hai aura aisI hAlata meM usake usa sAhityako sAdhAraNa loga bhI pasanda nahIM karate haiM / isakA pariNAma yaha hotA hai ki vaha bhASA, jisameM sAhityakI ramaNIyatA aura hRdayavedhitA nahIM rahatI hai, antako prApta ho jAtI hai saMskRta vyAkaraNa aura usakA vaiziSTya saMskRta bhASAkA pracAra saMsArake kone-kone meM ( cAhe vaha kisI rUpa meM kyoM na ho ) Aja bhI vidyamAna hai / isakA kAraNa yaha hai ki usakA sAhitya vistRta to hai hI, sAtha meM grAhya bhI adhika hai / isakA bhI kAraNa saMskRta bhASAkA vyAkaraNa hI hai / saMskRta vyAkaraNakI yaha khUbI hai ki eka hI zabdase zabdAntarake yogase nAnA zabda bana jAte haiM / hAra, vihAra, AhAra, saMhAra, prahAra, nihAra ityAdi aneka zabdoMko sRSTi "hR" zabdase hI huI hai / isa khUbIko anya kisI bhASAkA vyAkaraNa Aja taka nahIM prApta kara sakA, isaliye una bhASAoM kI saMkIrNa bhUmipara kisI sAhityanirmAtA kavikA antaHkaraNa svacchanda vihAra nahIM kara sakatA hai / yadyapi iMgliza Adi bhASAoM meM sAhityakI adhikatA hai, phira bhI zabdoMkI adhika punarukti kaviyoMke liye avazya karanI par3atI hai tathA zabdakalpanA bhI unako bahuta karanI par3I hai / Aja saMskRtabhASArUpI sUrya, jo apanA prakAza nahIM phailA rahA hai, usakA kAraNa usake vyAkaraNa, Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 / sAhitya aura itihAsa : 13 sAhitya aura grAhyatAkI kamI nahIM hai, kintu usake sAhityake antastattva taka pahu~caneke liye hama asamartha ho gaye hai tathA rAjAzraya chUTa gayA hai ityAdi haiN| bhASA svabhAvase parivartanazIla hotI hai| rAjAzrayake binA usakI vyAvahArika upayuktatA kama ho jAtI hai, ataH vaha hamAre laukika kAryoMmeM vizeSa sahAyaka nahIM bana sakatI hai / yadi saMskRtabhASA rAjabhASA hotI aura usake Azrayase hI loga (jabaki hama logoMne naukarI pezA kI hI apanA jIvanopAya banA liyA hai) laukika Avazyaka kAryoMkA sampAdana karate hote, to mAlUma par3atA ki usa bhASAke andara praveza honese hamArA jIvana kitanI dhArmikatAke sAtha vyatIta ho sakatA thA, tathA hamAre saMskAroMmeM kitanI AryatAkI saMskRtikA vikAsa hotA, jisake ki hrAsase Aja hama gulAma ho rahe haiN| saMskRtavyAkaraNameM jaina vyAkaraNa aura usakA mahattva tathA grAhyatA bhAratameM jitane darzanoMkA AviSkAra haA hai, unhoMne saMskRta bhASAko jarUra apanAyA hai| isakA kAraNa usakI vyApakatA aura arthapUrNa bhAva dyotakatA hai| yaha mAnI huI bAta hai ki jo jisa viSayakA pUrA vidvAna hai. vaha usa viSayako dUsaroM ke sAmane svataMtra DhaMgase peza karatA hai. tathA jo jisa matako apanA hitakara samajhatA hai aura usake poSaka jitane viSaya use Avazyaka pratIta hote haiM, unameM dUsare matoMkI apekSA rakhanA vaha pasanda nahIM karatA, kyoMki vaha samajhatA hai ki isa thor3I-sI paratantratAse hamArI saMskRtimeM durbalatA AtI hai, ataH usake aMga upAyabhUta sAhityakA bhI nirmANa vaha svayaM karatA hai aura isa gauravAnvita mahattvAkAMkSAse sAhityakA kalevara paripuSTa hotA hai / yadyapi vyAkaraNa zabdArthajJAnake liye hai, usase kisI matavizeSakI puSTi nahIM hotI, bhale hI usakA nirmAtA kisI matavizeSase sambandha rakhatA ho, phira bhI apanA svatantra vyAkaraNa nahIM honese koI bhI matAvalambI apane liye va apane siddhAntake liye prabhAvita nahIM kara sakatA hai / isake Upara parAdhInatA, arvAcInatA Adi doSoMkA ( cAhe vaha mata svataMtra va prAcIna kyoM na ho ) Aropa lagAyA jAtA hai / isI kAraNase saMskRtabhASAsambandhI nAnA vvAkaraNoMkA AviSkAra huA hai / unameM prasiddha vyAkaraNoM aura unake nirmAtAoMkA nirdeza nimna prakAra pAyA jAtA hai aindra, cAndra, kAzakatsnaM, kaumAraM, zAkaTAyanam / sArasvataM, cApizalaM, zAkalaM pANinIyakam / / 1 / / indrazcandraH kAzakatsnA pizalI zAkaTAyanaH pANinyamarajainendrA jayantyaSTau ca zAbdikAH / / 2 // pahale padyameM nava vyAkaraNoMke nAma haiN| unameM zAkaTAyanavyAkaraNa zAkaTAyananAmake jainAcAryakRta hai / dusare padyameM ATha vaiyyAkaraNoMke nAma haiM, jinameM zAkaTAyana aura jainendra ye do jaina vaiyyAkaraNa haiN| ina saba vyAkaraNoM va vaiyyAkaraNoMmeM kauna kisase prAcIna hai, isakA nirNaya padyake nirdezakramase nizcita nahIM kara sakate hai. kyoMki pahale padya meM Apizala vyAkaraNakA zAkaTAyana vyAkaraNake pazcAta nirdeza kiyA hai aura dusare padya meM unake nirmAtAoMkA pUrva nirdezase viparIta nirdeza kiyA hai| inakI prAcInatAkA vizeSa nirNaya to isa samaya itihAsavettAoM para hI chor3atA hU~ kyoMki merI gati itihAsaviSayaka nahIM hai| kintu itanA avazya kaha sakatA hai ki pANinIya vyAkaraNase zAkaTAyana vyAkaraNa pUrvakA honA cAhiye, kyoMki pANinine apane vyAkaraNameM "triprabhatiSu zAkaTAyanasya" isa sUtrake dvArA zAkaTAyanakA nirdeza kiyA hai| Apizala, kAzakRtsna, zAkala Adi vyAkaraNakartAoMkA bhI nirdeza pANinine apane graMthoMmeM kiyA hai| isaliye ye vyAkaraNa bhI pANini vyAkaraNase prAcIna hai| Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 sarasvatI-varavaputra paM0 vaMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana grantha pANini nandarAjya ke samaya meM hue haiN| isase bhI prAcIna samaya meM ullikhita vaiyyAkaraNoMkI upasthiti thI / kaI loga zAkaTAyana nAmake jaina ajaina do vidvAnako svIkAra karate haiN| isase unakA prayojana yaha hai ki jaina zAkaTAyanAcArya pANinile arvAcIna haiM aura pANinine apane vyAkaraNameM jinakA nirdeza kiyA hai, ve arjana the aura pANinike pUrva vidyamAna the| ve isameM yaha kAraNa upasthita karate haiM ki zAkaTAyanakA, jinakA ki pANinine nirdeza kiyA hai, vedAdi granthoMse bhI bahuta kucha sambandha hai / kintu yaha kAraNa itanA puSkala nahIM hai ki unake prayojanako siddha kara sake, kyoMki maiMne pahale likhA hai ki vyAkaraNa zabdArthajJAnakA hI prayojaka hai / vaiyyAkaraNa vyAkaraNa likhate samaya kisI siddhAntavizeSase koI prayojana nahIM rakhatA hai / vaha to zabdasiddhi hI apane grantha nirmANakA dhyeya samajhatA hai / yadi aisA nahIM hotA, to kAzikAkAra, joki jaina the, pANinIya vyAkaraNake Upara kAzikAvRtti nAmaka TIkA nahIM likhate / aura siddhAntakaumudIke pahale ajaina loga bhI jo usakA rucipUrvaka adhyayana, adhyApana karate the vaha bhI anucita ThaharatA / kAdambarI granthake Upara jaina TIkAkArane jo TIkA likhI hai vaha bhI isI siddhAntako svIkAra karanemeM sahAyaka hai ki jo viSaya kisI bhI siddhAntakA virodhI nahIM hokara samAna rUpase sarvake upayogI hai, ve sabako grAhya haiN| koI-koI virodhI granthoMkI TIkAyeM bhI AcAryoMne kI haiN| lekina avazya hai ki usakA uddezya kevala unake siddhAntako vistArase samajha unakI asatyatA prakaTa karanA hI hai / yaha bhAvanA dArzanika graMthoMmeM hI sambhava hai kyoMki virodhakI sattA siddhAntake viSaya meM hI pAI jAtI hai / isase yaha spaSTa ho jAtA hai, ki jabataka akATya prabala pramANa nahIM mila jAtA tabataka jaina zAkaTAyanAcAryake atirikta eka ajaina zAkaTAyanAcAryakI sattA svIkAra karanA vidvAnoMko rucikara pratIta nahIM hotaa| isa samaya isa lekhako samayAbhAvase saMkSepameM likha rahA hU~ ataH sampUrNa bAtoMpara vizeSa prakAza nahIM DAla sakA huuN| merI hArdika icchA hai ki jaina vyAkaraNakA saMskRta saMsArameM pracura pracAra ho aura yaha tabhI ho sakatA hai jaba vidvAn loga vyAkaraNake uddezyako sAmane rakha kara usakI mahattAkA pracAra kreN| isake liye bhI maiM bhaviSya meM yathAsambhava prayatna kruuNgaa| isa samaya to isa lekhako saMkSepa pUrvaka likhanekA hI prayojana hai / , jainendra vyAkaraNa to unake nAmase hI jainAcArya kRta siddha hotA hai| jainendra vyAkaraNake nAmase do rUpaka hamAre sAmane upasthita hai| eka to vaha jisakI TIkA jainendramahAvRtti hai aura dUsarA vaha jisakI ki TIkA zabdArNavacandrikA hai / ina donoM rUpakoMke kartA svataMtra haiM yA eka dUsarekA rUpAntara hai, isameM vidvAnoMkA matabheda hai kinhIMkA kahanA hai ki jisakI TIkA jainendramahAvRtti hai vaha jainendra vyAkaraNa hai aura usake kartA devanandi aparanAma sarvArthasiddhike kartA pUjyapAdAcArya hai aura jisakI TIkA zabdArNavacandrikA hai usa vyAkaraNakA nAma zabdArNava hai aura usa TIkAkA nAma candrikA hI hai, kyoMki "zabdArNavacandrikA" zabdakA zabdArNavavyAkaraNakI candrikAnAmaka TIkA artha hotA hai| kinhIM kA kahanA hai| eka dUsarekA rUpAntara hai ki ina donoMke kartA svataMtra hI nahIM hai| zabdArNavacandrikA yaha nAma TIkAkA hI hai jaise pANinIya vyAkaraNakI TIkA siddhAntakaumudI arthAt jisa prakAra siddhAntakaumudIvyakA artha siddhAnta nAmaka vyAkaraNakI kaumudI nAmaka TIkA nahIM hotA hai usI prakAra zabdAvavyAkaraNakI TIkA candrikA yaha artha zabdANavacandrikA zabdakA nahIM honA cahiye / tathA ina donoM meM sUtrasAdRzya bhI adhika hai / yadi ye svatantra vyAkaraNa hote, to anya vyAkaraNoMkI taraha ina donoMmeM bhI itanA sUtrasAdRzya nahIM hotA / parantu ina donoMmeM eka koI mata tabhI mAnya ho sakatA hai, jabaki eka mata apanemeM saMbhava virodhakA nirAkaraNa karate hue apanI siddhimeM prabala pramANa rakhatA ho| maiM isa samaya tInoMke viSaya meM taTasvarUpa hai kyoMki isa samaya mere pAsa paryApta sAmagrI nahIM, jisake AdhArapara kucha likha sakU, phira bhI isake nirNaya ke liye sacinta avazya hU~ / Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / sAhitya aura itihAsa : 15 raft aura bhI vaiyAkaraNoMkA ullekha jainendravyAkaraNameM pAyA jAtA hai / jaise "catuSTayaM samantabhadrasya, rAdbhUtavale:, vetteH siddhasenasya' ityAdi / tathApi unake nirmita vyAkaraNa sambandhI grantha anupalabdha haiM / isIliye sambhavataH unakA nirdeza prasiddha vaiyyAkaraNoMmeM nahIM kiyA gayA hai / athavA jabataka padyoMkA nirmANa huA hai usake bAda sAmpradAyikatA viSane praveza karake inakI kIrtiko chupAnekA prayatna kiyA ho / astu, kucha bhI ho, jainendravyAkaraNa meM inakA nirdeza pAyA jAtA hai| isase sambhava hai ki jaina sAhityake anya AcAryoMne bhI isa viSaya meM kalama uThAyI thI tathA vAGmayakI pavitra sevA karake jagatakA kalyANa kiyA thaa| isa kathanase mAlUma par3atA hai ki jaina saMsAra meM bar3e-bar3e mahattvazAlI vaiyyAkaraNa hue haiM / koI yaha kahanekA dAvA nahIM kara sakatA ki jainiyoMmeM vyAkaraNasUtrakAra nahIM hue haiM, pratyuta hama yaha kahane meM samartha haiM ki jitane vyAkaraNasUtrakAra jainiyoMmeM hue haiM utane zAyada hI kisI saMpradAya meM hue hoM / inameM upalabdha vyAkaraNoMkI TIkAyeM- pratiTIkAyeM upalabdha haiM, jinako prakAza meM lAnekI bahuta AvazyakatA hai| hA~, itanA vistArarUpa, jitanA ki pANinIya vyAkaraNakI TIkA pratiTIkAoMkA haiM jaina vyAkaraNoMkI TIkA pratiTIkAoMkA nahIM hai / tathA pANinIya vyAkaraNakA itanA phailAva isIlie huA ki usakA vaidika vidvAnoMne atyanta zrama karake pracAra kiyA hai / kintu jainiyoMne isa viSayapara bahuta dinoMse dhyAna denA chor3a diyA hai / kisI bhI vyAkaraNakA mahattva laghutA meM hai / vaha laghutA kaI tarahase ho sakatI hai / jaise prakriyAkRta laghutA, pratipattikRta laghutA saMjJAkRta laghutA Adi / jaina vyAkaraNameM ina saba prakArakI laghutAoM kA pUrApUrA dhyAna rakhA gayA hai / pANinIya vyAkaraNa meM jahA~ GIpa, GISa, GIna pratyayoMkA vidhAna svarAdibhedake liye svIkAra kiyA hai vahA~ jainendra vyAkaraNa meM GI pratyayase hI kArya nikAla liyA hai| yaha prakriyAkRta laghutA hai / isI taraha sarvatra prakriyAkRta laghutA pAyI jAtI hai / pANinine "ardhamAtrAlAghavaM putrotsavaM manyante vaiyAkaraNAH " isa nyAyako svIkAra karake bhI jaba saMjJAoMke viSayameM laghutAkA abhAva dekhA, taba saMjJAvidhimeM isa nyAyako pravRtikA niSedha bhI kiyA / lekina jaina vyAkaraNa meM saMjJAkI laghutAko svIkAra kara nyAyakI pravRttiko akSuNNa rakkhA hai / jaise sarvaNasaMjJAke sthAna meM svasaMjJA, pratipAdika saMjJAke sthAna meM mRta saMjJA, sabhAsa saMjJAke sthAna meM sakhaMjJA ityAdi sabhI saMjJAoMko laghu banAyA hai jo granthoM ko dekhanese spaSTa mAlUma par3a sakatA hai / jahA~ prakriyAkRta aura saMjJAkRta laghutA hai vahA~ para pratipattikRta laghutA hai hI, kyoMki ukta donoM laghutAoMke rahanese padArthajJAnameM saralatA par3a jAtI hai / pANinine itsaMjJA vidhAnameM kaI niyama batAye haiM kintu jainendra vyAkaraNa meM "aprayogIta" isa niyamako svIkAra karake anya niyamoMkI AvazyakatA nahIM samajhI gayI hai / isI prakArakI aura bhI bahuta-sI laghutAyeM vyAkaraNakI mahattAko prakaTa karatI haiM / yahA~para saMkSepameM digdarzana mAtra karAyA gayA hai / kAtaMtra vyAkaraNameM to itanI pratipattikRta laghutA mAnI huI hai ki baMgAla prAnta meM usIkA pracAra hai aura usakI parIkSA kalakattA saMskRta kAlejameM hotI hai, joki kalApa vyAkaraNake nAmase prasiddha hai / yaha usakI mahattAkA dyotaka haiM / mujhe vizvAsa hai ki jisa prakAra kAtaMtravyAkaraNakA kisI jamAne meM pracAra huA hai usI prakAra anya jaina vyAkaraNoMkA bhI pracAra ho sakatA hai| lekina hama svayaM usakI mahattAko nahIM samajhe haiM / kAtaMtra kA bhI Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha pracAra jainiyoMne nahIM kiyA, dUsaroMne svayaM hI usakI mahattAse use grAhya samajhakara usako apanAyA hai| isameM bhI hameM itanese hI santoSa karanA par3atA hai ki usakA pracAra hai| par3hane-par3hAne vAle yaha nahIM samajhate ki isa vyAkaraNake mUlakartA jaina the| parantu yaha bAta saba vyAkaraNoMke liye lAgU nahIM ho sakatI hai, kyoMki jo svayaM apanI vastuko pasanda nahIM karatA hai usako dusarA kaise pasanda kara sakatA hai| hamArA kartavya honA cAhiye ki usakI mahattAko samajheM aura usakI upAdeyatAkA vicAra kara usIkA adhyayana-adhyApana kareM / pANinikI aSTAdhyAyIse jo kAma nahIM nikalatA, vaha jainendra pancAdhyAyIse anAyAsa siddha ho jAtA hai / pANinikI kamIko vArtikakArane pUrI kI aura vAtikakAra bhI jina zabdoMko siddha karanA bhUla gaye unakI siddhi bhASyakArane bhASyavArtika banAkara kI hai| lekina aisA koI zabda nahIM hai, jo sUtrakAra pANini, vArtikakAra kAtyAyana aura bhASyakAra pataMjaline siddha kiyA ho aura jainendra paMcAdhyAyIse siddha na hotA ho| yaha bhI jainendra vyAkaraNakI mahattAkA prayojaka hai| isI prakAra sampUrNa jaina vyAkaraNoMko mahattvazAlI banAnemeM AcAryoMne pUrA-pUrA prayAsa kiyA hai / bhASAke pracArase apanI saMskRtikA pracAra hotA hai| parakI saMskRtise bacAva hotA hai| yaha tattva sarvamAnya hai aura yahI kAraNa hai ki musalamAna aura yUropiyana zAsakoMne apanI-apanI bhASAoMko rAjAzraya diyA hai / yadi aisA nahIM kiyA hotA to inake sAmrAjyakA vA jAtIya mahattvakA pracAra hI nahIM ho pAtA / yaha tattva Aja hI nahIM, prAcIna kAlase saMskRtikI rakSAke liye atyanta upayogI mAnA gayA hai| hamAre AcAryoMne bhI isakA upayoga kiyA hai, ataH hamAre yahA~ jitane AcArya hue haiM ve dArzanika ho yA kavi sabhIne AvazyakatA par3anepara jaina vyAkaraNako hI apanAyA hai| mujhe to vizvAsa hai ki unhoMne jaina vyAkaraNake dvArA hI saMskRta bhASAkA jJAna kiyA hogaa| kyoMki unhoMne apane granthoMmeM jagaha-jagaha jaina vyAkaraNakA ullekha kiyA hai / akalaMka deva, prabhAcandrAcArya, vidyAnanda svAmI prabhRti kama vidvAna nahIM the, jinhoMne jaina vyAkaraNakA pUrA-pUrA gaurava rkhaa| bAta to yaha hai ki unhoMne usake gaurava aura grAhyatAko samajha liyA thaa| paM0 AzAdharajI, kavi arhadAsajI Adi, jo ki pUrvAcAryoMkI apekSAse vahuta arvAcIna hai, jaina vyAkaraNake sahArepara hI ucca vidvAna hue, jinakI mAnyatA aura jinake granthoMkI mAnyatAko Aja hama bar3e gaurava aura utsAhake sAtha ullikhita karate haiN| aba hama samajha sakate haiM ki kitanI upAdeyatA jaina vyAkaraNameM bharI haI hai| hamAre pUjya AcAryoM ne vyAkaraNa isaliye nahIM banAyA thA ki hama loga usako vyavahRta karanA bhUla jAveMge, kintu usakA dhyeya, bhASA aura bhAvakA, jo bodhya-bodhaka sambandha hai aura vaiyyAkaraNa bhI apane hI dharma sambandhI udAharaNoMse vyAkaraNake niyamoMkA vikAsa karatA huA jo zraddhAkA bhAva puSTi karatA hai usake pracArakA thaa| jaise Apa jaba anya kAvya par3hate haiM usase usake kartA kavike vicAroMkA Apapara asara par3atA hai vaise hI Apa anya vyAkaraNa par3hate haiM usa samaya bhI anyake vicAroMkA anAyAsa grahaNa hotA hai / udAharaNake liye pANinIya vyAkaraNameM 'ramante yogino yasminniti rAmaH / ' jainendra vyAkaraNameM 'sAMsArikasUkha-duHkhataH uttame mokSasukhe dharatIti dharmaH' Adi-Adi udAharaNoMmeM kitanA dhArmika bhAva bharA haA hai, jisakA ki asara komala hRdaya vidyArthIke antaHkaraNapara par3e binA nahIM raha sakatA hai| yadi saba viSayake grantha apane hote to apanI saMskRtikA bhI acchA pracAra ho sakatA hai| tathA vipula sAhityarUpa kArya dekhakara apanI samAja vidvAna kahalA kara Adarza samAjakI padavIko prApta ho sakatI hai| anyathA jisa prakAra khajAnA aura senAkA paraspara avinAbhAva hai| khajAneke rahanepara hI senAkA jIvananirvAha tathA senAke rahanepara hI khajAnekI rakSA ho sakatI hai usI prakAra jainadharmameM svasamaya aura parasamayakA bhI avinAbhAva hai| jitane bhI siddhAntagrantha haiM aura Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 / sAhitya aura itihAsa : 17 jinakA sambandha AdhyAtmikatAse hai ve svasamayameM antarbhUta hote haiM tathA jitane nyAya, vyAkaraNa, sAhitya sambandhI anya haiM ye parasamaya kahalAte haiM / nyAya, vyAkaraNa, sAhityarUpa parasamayake granthoMke binA siddhAntagraMthoM (svasamaya) kA svarUpa vyavasthita nahIM ho sakatA, na unase AtmArthI puruSa kucha lAbha bhI le sakatA hai evaM binA svasamayake nyAyAdi parasamayakA bhI kucha upayoga nahIM ho sktaa| ataH aisI hAlatameM samAja jo donoMko anupAdeya samajha rahA hai usase samAjakA aura usake svasamaya-parasamayarUpa sAhityakA nAza ho rahA hai| isaliye inakI rakSA karanekA hamAre samAjakA parama kartavya hai / ataH inake uddhArake liye kaTibaddha ho jAnA caahiye|