Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ 582 zrI puSkaramuni abhinandana prantha : SaSThama khaNDa PM0000 jainavidyA ke manISI prophesara AlsaDorpha 1000005 PO DA0 jagadIzacandra jaina pharavarI kA mahInA thA-kar3Ake kI sardI par3a rahI thii| tApamAna zUnya DigrI se nIce pahuMca gayA thaa| lekina kisI bhI hAlata meM hAmburga to pahuMcanA hI thaa| itanI jarmana nahIM sIkha pAyA thA ki nirAbAdha yAtrA kara gantavya sthAna para akelA pahuMca sakU~ / yadyapi AlsaDorpha ne svayaM hAmburga sTezana para pahuMca mujhe yunivarsiTI meM livA le jAne ke liye TelIphona kiyA thA, parantu maiMne unakA yaha prastAva asvIkAra kara eka mitra ko sAtha lekara svayaM upasthita honA hI ThIka smjhaa| jarmanI kI relagAr3iyAM atyanta niyamita hotI haiN| jahAM kAMTe para ghar3I kI suI pahuMcI ki gArDa kI sITI sunAI dI aura gAr3I phak-phaka AvAja karatI huI cala pdd'ii| hindustAna jaisA bhIr3a-bhar3akkA bhI gAr3iyoM meM nahIM hotaa| sITeM khAlI par3I rahatI haiM / hama loga 1 miniTa pahale pahuMce aura TikaTa kharIda kara gAr3I meM savAra ho gye| kIla se hAmburga pahuMcane meM karIba Der3ha ghaNTA lgaa| sTezana ke daphtara meM patA kiyA ki yunivarsiTI kisa prakAra pahuMcA jA sakatA hai / daphtara kI eka yuvatI mahilA ne nakze meM dikhAkara hameM mArga-darzana kiyaa| calate samaya zahara kA eka nakzA bhI hamAre hAtha meM thamA diyaa| kahanA na hogA ki yahA~ ke loga kisI anajAne AdamI kI madada bar3I tatparatA ke sAtha karate haiM / yadi koI bAta unheM svayaM jJAta na ho to kisI dUsare yA phira tIsare vyakti se pUchakara batAte haiM / jamIna ke nIce calane vAlI relagAr3I meM baiThakara hama loga apane gantavya sthAna kI ora cale / sTezana se utarane ke bAda rAste meM dvitIya vizvayuddha meM kAma Ane vAle bandukadhArI sainikoM kA smAraka banA huA thA jise dekhakara usa saMhArakArI bhISaNa yuddha kI yAda tAjA ho AI jo yahAM kI bhUmi para lar3A gayA thaa| cAroM ora gaganacumbI imArateM dikhAI de rahI haiM jinakA nirmANa prAyaH vizvayuddha ke bAda hI huA hai| dIrghakAya 'TAvara' dikhAI de rahI hai jisake Upara car3hakara dekhane se sAre zahara kA dRzya dikhAI par3atA hai / isakI pahalI maMjila para eka restarAM banA huA hai jo nirantara ghUmatA rahatA hai| yoropa meM jarmana gaNatantra, svIDana aura perisa Adi nagaroM meM isa prakAra kI TAvareM dekhI jA sakatI haiN| rAste meM phUloM kI dukAna para se hamane eka puSpaguccha kharIdA aura yunivarsiTI kI ora cala par3e / yunivarsiTI zahara kI dhanI bastI meM hI hai-hindustAna kI yunivarsiTiyoM jaisI zAna-zaukata aura tar3aka-bhar3aka nahIM jo dUra se hI unheM pahacAnA jA sake / andara praveza karate samaya lagA ki jaise koI 'prAiveTa apArTameNTa' ho| iMDolojI vibhAga kI sekreTarI hameM Upara le gaI / eka navayuvaka sajjana ne (bAda meM patA lagA ki ve bauddhadharma ke suprasiddha vidvAn barnahArDa the jinakI aba mRtyu ho gaI hai) hamArA svAgata karate hue kahA-hama loga ApakA intajAra hI kara rahe the| kucha hI miniToM meM eka unnatakAya, svastha aura custa vyakti ne praveza kiyaa| unakI mukhamudrA aura bhAvabhaMgI dekhakara maiM samajha gayA ki yaha vahI vidvAn honA cAhiye jisake sambandha meM hama loga sunate A rahe haiM aura jisase meMTa karane ke liye maiM upasthita huA huuN|
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ janavidyA ke manISI prophesara AlsaDorpha joroM se hastAndolana humA / puSpaguccha bheMTa kiyA gayA jise unhoMne bar3I prasannatApUrvaka eka puSpapAtra meM sajAkara meja para rakha diyaa| kSaNabhara ke andara itanI AtmIyatA kA anubhava hone lagA ki kucha pUchiye mata / kuzala samAcAra ke bAda kahane lage ki vasudeva hiMDI meM ApakI ruci kahA~ se ho gii| muni puNyavijayajI kI atyanta zraddhApUrvaka carcA karate hue unheM praNAma nivedana kiyaa| luDaviga AlsaDorpha bar3e bhAgyazAlI haiM jo bAraha bAra (san 1974 taka pandraha bAra) bhArata kI yAtrA kara cuke haiM / 1630 meM hAmburga vizvavidyAlaya se pI-eca. DI kI upAdhi prApta karane ke bAda ve pahalI bAra hindustAna Aye / lagabhaga 2 varSa taka ilAhabAda vizvavidyAlaya meM jarmana bhASA ke adhyApaka rahe / yahA~ rahakara unhoMne saMskRta ke eka paMDita ke pAsa saMskRta kA adhyayana kiyaa| unake sAnnidhya meM unhoMne veda, klAsikala saMskRta sAhitya tathA anya dhArmika granthoM ko pddh'aa| gurujI AMgla bhASA aura ziSyajI hindI bhASA ke jJAna se vaMcita the, ataeva zikSA kA ekamAtra sAdhana banA saMskRta / usa samaya ke kitane hI rocaka saMsmaraNa AlsaDorpha bar3I tanmayatA ke sAtha sunAte haiN| 'jainTalamaina' kA lakSaNa pUchane para paMDitajI ne eka zloka sunAyAH "haiTa bUTa mukhe curuTa.." (zeSa bhAga ina paMktiyoM ke lekhaka ko smaraNa nahIM rhaa)| paMDita jI sabhI zabdoM kA artha saMskRta meM samajhAyA karate the, kabhI apavAdamArga kA bhI Azraya lenA par3a jAtA thaa| 'rabara' zabda kA saMskRta meM paryAyavAcI na thA, ataeva 'rabara ityabhidhIyate' kahakara santoSa kara liyA jaataa| apanI bhArata-yAtrA ke daurAna AlsaDorpha ne dUra-dUra taka bhramaNa kiyA hai| prAcIna jaina granthoM kI hastalikhita pratiyoM kI khoja meM unhoMne jaisalamera, aNahilapura pATana (jise ve jainapurI kahate haiM ) ahamadAbAda, kolhApura, bambaI Adi aneka sthAnoM kA paribhramaNa kiyA hai / AbU, pAlitAnA Adi tIrthasthAnoM meM pahu~ca jaina mandiroM ke darzana kiye haiM / aise bhI prasaMga upasthita hue jabaki unheM mandira ke andara praveza karane se rokA gyaa| usa samaya saMskRta ke zloka unakI sahAyatA karate / zrotA sapheda camar3I vAle eka videzI ke mukha se saMskRta ke zloka sunakara stabdha raha jaate| aura phira to unakA khUba sanmAna kiyA jAtA-kitane hI loga unheM pustakeM Adi meMTa krte| ahamadAbAda pahuMca jaina upAzraya meM jAkara unhoMne sva0 muni puNyavijayajI ke darzana kiye| unheM zAntyAcAryakRta uttarAdhyayana kI pAiyaTIkA kI AvazyakatA thii| munijI ne pustaka turata nikAlakara unake havAle kara dI / AlsaDorpha atyanta prabhAvita hue / belUra pahuMcakara janamaTha ke purohita se sAkSAtkAra kiyaa| jaba ve koI bahumUlya tAr3apatrIya prati dikhAne meM vyasta the to garmI ke kAraNa unake zarIra se pasIne kI eka bUMda pustaka ke pRSTha para cU gaI ! mUlAcAra kI syAhI se likhI huI eka prAcIna tADapatrIya prati AlsaDorpha ke nijI pustakAlaya kI zobhA bar3hA rahI hai / kolhApura meM lakSmIsena bhaTTAraka dvArA upahAra meM dI gaI gommaTezvara kI sundara mUrti hAmburga yunivarsiTI meM AlsaDorpha ke kakSa meM rakkhI huI bahuta bhavya jAna par3atI hai| hindustAna se upahAra meM milI huI aura bhI kitanI hI kImatI vastueM bar3e karIne se sajAkara rakkhI huI haiM / lagatA hai eka choTA-sA hindustAna uThakara calA AyA hai| jaina Agama sAhitya ke prakANDa vidvAn aura AlsaDorpha ke vidyAguru prophesara vAlTara zUbiMga kA citra TaMgA huA hai| unakA Adeza thA ki unakI mRtyu ke pazcAt unake sambandha meM koI vivaraNa Adi prakAzita na kiyA jaaye| unake citra ke nicalI ora ukta Adeza chapA huA hai| AlsaDorpha suprasiddha hAinariza lyUDarsa (1869-1943) ke ziSya rahe haiM / arsTa lAyamAna (1856-1931) ke samparka meM ve Aye tathA yoropa kI vidvanmaNDalI meM jainadharma kA bauddhadharma se pRthak astitva siddha karane vAle jainadharma ke suprasiddha manISI harmana yAkobI (1850-1637) se unhoMne abhUtapUrva preraNA prApta kI / yaha yAkobI kI preraNA kA hI pariNAma thA ki AlsaDorpha puSpadaMtakRta mahApurANa jaisA mahAn grantha hAtha meM le sake jo mahatvapUrNa bhUmikA Adi ke sAtha 1936 meM prakAzita huaa| Age calakara do varSa bAda unhoMne roma meM hone vAlI orienTala kAMgresa meM eka atyanta mahatvapUrNa nivandha par3hA jisameM saMghadAsagaNI kRta vasudeva hiMDI ko guNADhya ko bRhatkathA kA rUpAntara siddha kiyA gayA / bhAratIya vidyA ke kSetra meM AlsaDorpha kI yaha viziSTa dena thii| jahA~ taka bhAratIya itihAsa aura saMskRti sambandhI pustakoM ke saMgraha kI bAta hai, balina vizvavidyAlaya kI lAibrerI ke bAda hAmburga vizvavidyAlaya kI lAibrerI kA hI nambara AtA hai| yuddhakAlIna bamabArI se naSTa hone se yaha baca gaI thI / veda, purANa, mahAbhArata, rAmAyaNa, smRti, darzana, bauddha aura jaina Adi sAhitya sambandhI pustakoM kA yahAM .
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 584 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : SaSThama khaNDa bahuta acchA saMgraha hai| samasta jaina Agama aura unakI vyAkhyAyeM upalabdha haiN| kitane hI prAkRta jaina granthoM kI mAikrophilma maujUda hai aura cUrNI-sAhitya kI jerokApI karAkara isa sAhitya ko surakSita rakhA gayA hai / zodha vidyArthiyoM ko kAma karane ke lie hara prakAra kI suvidhA prApta hai| vibhinna viSayoM ko lekara zodhakArya ho rahA hai / zrImatI ADalahAiDa meTe oghaniyukti ke piNDasaNA adhyAya ko lekara zodhakArya meM saMlagna haiM (unakA yaha zodha prabandha 1974 meM prakAzita ho cukA hai aura aba ve myUnika vizvavidyAlaya ke iMDolojI vibhAga meM jaina Agama sAhitya para zodhakArya kara rahI haiN)| dillI ke rAjendraprasAda jaina prophesara AlsaDorpha ke nirdezana meM jaina Agama sAhitya sambandhI kisI viSaya ko lekara zodha-prabandha likha rahe hai| kaI varSa se yahAM raha rahe haiM, yUnivarsiTI meM vidyAthiyoM ko hindI par3hAte haiN| (patA lagA hai ki Ajakala javAharalAla neharU yUnivarsiTI, dillI meM jarmana bhASA ke adhyApaka ho gaye haiN)| eka sajjana "mahAbhArata meM astra-zastra" para kArya kara rahe haiN| tibbata ke lAmA kA paricaya prApta kiyaa| ATha varSa kI avasthA meM lAmA bana gaye the / tibbata se ve bhAga nikale / dalAI lAmA ne unakI niyukti ke lie siphAriza kI, aura basa havAI jahAja meM savAra ho sIdhe hAmburga havAI aDDe para pahu~ca gaye / jarmana bhASA kA jJAna na thaa| lekina binA DikzanarI athavA binA kisI bIca kI bhASA ke zIghra hI jarmana sIkha gaye / aba to sArA kArobAra jarmana ke mAdhyama se hI calatA hai| jarmana vizvavidyAlayoM meM tibbatI bhASA kA adhyayana adhyApana kAphI lokapriya huA hai| kitanA hI bauddha sAhitya isa bhASA meM surakSita hai jo anyatra upalabdha nhiiN| prophesara bernahArDa tibbatI para zodhakArya kara rahe haiM / lagatA hai apane zodhakArya meM pUrI taraha DUbe hue haiN| kabIra kI 'gahare pAnI paiTha' vAlI ukti yAda A gii| bar3e hI prabhAvazAlI dikhAI dete haiM aura sAtha hI atyanta vinamra bhii| phona para bAta hotI rahI : "hama loga sukhI nahIM; bhArata eka mahAn deza hai, saMskRti kA khajAnA hai / bAriza ho rahI hai, nahIM to maiM Apako zahara meM ghumAtA / Apa aise samaya padhAre haiM aura vaha bhI zahara ke usa hisse meM jo bilakula bhI sundara nhiiN| dUsarI bAra jaba Apa AyeMge maiM Apako apane sAtha le calUMgA, hama loga hindustAna ke bAre meM bAta kreNge|" kucha samaya bAda apane zodhakArya ke silasile meM bernahArDa ko nepAla jAnA par3A aura durbhAgya se vahIM unakI mRtyu ho gyii| phira kabhI sAkSAtkAra na ho skaa| AlsaDorpha ko calatI-phiratI ainasAiklopIDiyA hI smjhiye| apane viSaya ke atirikta kitanI hI bAtoM kI jAnakArI unheM hai jinheM atyanta manorajaka DhaMga se peza karane meM ve siddhahasta haiM / Apa unheM sunate jAiye, kabhI kisI taraha kI Uba kA anubhava na hogaa| aMgrejI bhASA ke sambandha meM carcA karate hue bole ki yaha bhASA antarrASTrIya bhASA kahI jA sakatI hai aura isameM muhAvaroM kA saundarya hai, jisakA prayoga bahuta kama loga jAnate haiN| (apanI bhASA ke garva ke kAraNa jarmana vidvAn aMgrejI kI ora prAyaH udAsIna rahate haiM kintu AlsaDorpha aMgrejI bar3e dhar3alle ke sAtha bolate aura likhate haiM / ) unhoMne batAyA ki unake pAsa bhArata se kitane hI logoM ke patra Ate haiM ki ve jarmanI Akara iNDolojI par3hanA cAhate haiM, yA unake vizvavidyAlaya meM hindI par3hAnA cAhate haiM, lekina unheM isa bAta kI kalpanA nahIM ki jarmanI meM Ane ke lie jarmana bhASA kA jAnanA atyanta Avazyaka hai| hindI Adi kA adhyApana karane ke lie bhI aise hI adhyApakoM kI AvazyakatA hai jo jarmana ke mAdhyama se zikSA de skeN| vibhAga ke chAtra, chAtrAoM evaM adhyApakoM ke bIca carcA ho rahI thii| eka jarmana yuvatI jo tamila bhASA kA abhyAsa kara rahI thIM, bIca meM uThakara, hama logoM ke lie cAya banAkara laaii| merI tarapha mukhAtiba hokara hindI meM bolI-cAya-pAna kiijiye| ___ samaya kAphI ho gayA thaa| jisa sambandha meM carcA karane meM AyA thA, usakI koI carcA nahIM ho pAyI thii| cAya-pAna ke bAda AlsaDorpha kA izArA pAkara vidyArthI vahAM se cale gye| usake bAda vasudeva hiMDI para carcA hotI rhii| jaisA kahA jA cukA hai, AlsaDorpha ne hI sarvaprathama duniyA ke vidvAnoM kA dhyAna vasudeva hiMDI kI mahattA kI ora AkarSita kiyA, isa bAta kI ghoSaNA karake ki yaha anupama grantha guNADhya kI bRhatkathA kA rUpAntara hai| vasudeva hiMDI ko lekara jo kArya unhoMne kiyA thA, usa sambandha kI jo bhI prakAzita athavA aprakAzita sAmagrI unake pAsa thI, usakA pulindA unhoMne mere samakSa lAkara rakha diyaa| nissaMkoca bhAva se usa sAmagrI kA upayoga karane ke lie unhoMne mujhase khaa| isa sAmagrI meM bhArata-bhramaNa ke samaya svayaM muni puNyavijayajI ke hastAkSara sahita unheM bheMTa kI huI vasudeva hiMDI kI
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ janavidyA ke manISI prophesara AsaDokaM eka prati bhI thI jisakA AdyopAnta pArAyaNa kara jagaha-jagaha AlsaDorpha ke noTsa likhe hue the / vasudeva hiMDI jaise mahAn grantha kA sampAdana kara use prakAza meM lAne ke lie munijI kI stuti karate hue unhoMne grantha- sampAdana kI kamajoriyoM kI ora lakSya kiyaa| unakA kathana thA ki vasudeva hiMDI kI prakAzita TeksTa meM kitane hI pATha azuddha haiM aura kitane hI zuddha pATha TeksTa meM na dekara phuTanoTa meM diye gaye haiN| unake pAsa bhI vasudeva hiDI kI eka tAr3apatrIya prati hai kintu unakA kahanA hai ki aba TeksTa kA zuddha karanA Ter3hI khIra hai| dharmadAsagaNI mahattarakRta aprakAzita ( ela0 DI0 insTITyUTa oNpha iNDolojI, ahamadAbAda se prakAzyamAna) majjhima khaMDa ke sambandha meM carcA karate hue unhoMne isa racanA ko koI khAsa mahatvapUrNa nahIM btaayaa| ina paMktiyoM ke lekhaka kI 'da basudeva hiDI aina aTaka jaina varjana Apha dI hatyA nAmaka pustaka kI pAMDulipi kI bhUmikA par3hakara unhoMne apane bhrama kA nivAraNa kiyaa| usake bAda dazavekAlikasUtra meM mAMsa prakaraNa Adi aneka viSayoM ko lekara bAtacIta hotI rahI / - usI dina kIla vApisa lauTanA thA / prophesara yAkobI laoNpamAna aura zUbriMga jaise jainadharma ke prakANDa paMDitoM kI svastha paramparA ko surakSita rakhane vAle jainavidyA ke isa mahAmanISI (abhI kucha samaya pUrva bhagavAn mahAvIra ke 2100 nirvANa mahotsava ke avasara para AcArya tulasI ke sAnidhya meM, prophesara AlsaDorpha ko naI dillI meM AmaMtrita kara jaina vizva bhAratI kI ora se unheM 'jaina vidyA manISI' kI padavI se samalaMkRta kiyA gayA hai) ne bhAratIya saMskRti ke utkarSa ke lie kitanA athaka parizrama kiyA hai--yaha socakara maiM mana hI mana zraddhA se vinata ho uThA / 13 phira se jora ke sAtha hastAndolana huaa| 'oNpha hidarajena' (phira mileMge) kahakara maiMne vidA lii| -0--0- puSkara vANI-0-0-0-0 pAnI ! tuma dUdha ke bhAva bikate ho yaha kitanA bar3A dhokhA hai ? pAnI--maiM dUdha meM tanmaya ( ekAkAra) bana jAtA hU~ tabhI usI kA mUlya prApta karatA hU~ | tanmayatA kabhI pravaMcanA nahIM banatI / 585 saca hai, agara AtmA bhI paramAtma-prema meM tanmaya bana jAye to vahI paramAtma pada para pratiSThita ho jAtI hai /