Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ # 1 ' jaina tIrtha tAraMgA : eka prAcIna nagarI DaoN. kanubhAI va. zeTha DaoN. ramaNalAla nA. mahetA prastAvika tAraMgA parvata para AvelA prAyaH bAramI sadInA ajitanAthanA daherAsarane kAraNe te eka suprasiddha jaina tIrtha gaNAya che. A daherAsara aMge A pUrve adhyayana karavAnA keTalAka prayAsa thayA che. paNa teno abhyAsa karatA emAM keTalIka kSatio, vigatadoSa Adi jovA maLyA. daherAsaranuM varNana paNa vyavasthita karavAmAM AvyuM nathI. tAraMgAnI sthaLatapAsa paNa vyavasthita thaI nathI eno paNa khyAla Avyo. eTale tAraMgA para sthaLatapAsa karIne tyAM Avela nagaranuM avalokana karI, enI sthApanA ItihAsa Adino abhyAsa karavAno nirNaya karyo ane te anusAra tAraMgAnI ame sthaLatapAsa karI je avalokana-adhyayana karyuM te saMdarbhe atre keTalIka carcA vicAraNA rajU karI che. tAraMgA tIrtha - pUrva mAhitI prAcIna prabaMdhomAM tAraMgA tIrtha aMge mAhitI maLe che. temAM ajitanAthanA daherAsara ane keTalAMka kAryo aMge nodha che. paNa varNana nathI. varNana karI tIthaeN ane daherAsaronI mAhitI ApI, teno ItihAsa taiyAra karavo ItyAdi pravRti ogaNIsamI sadI pachI AraMbhAI che. tAraMgA tIrthanI mAhitI rAsamALA (phArbasaskRta) mAM prApta thAya che te anusAra ahIM keTalAka navAM nAnAM daherAsaro che. svaccha jalAyo che. parvata para devI tAraNanuM maMdira che, tethI tenuM nAma tAraMgA paDayuM che. te veNI vatsarAjanA samayanuM che saMbhava che ke A sthaLe kumArapAle baMdhAvela ajitanAthanA daherAsara pUrve paNa koI daherAsara hoya. A sthaLanI cAre tarapha jaMgalo che ane bhomiyA vinA tyAM javuM muzkela che. ahIM pahocavAnA be mArgo che. IDaranI mAphaka ahIM nAno durga che. A parvatanI khINamAM daherAsara che ajitanAthanuM. tenI AjubAjunA traNa zikharo para nAnI chatrIo che. je bhomiyAnuM sthAna le che. jaino dara varSe kArtika ane caitramAM ahIM yAtrAe Ave che. A mAhitI pachI barjesa ane kajhinse A daherAsarano taladarzanano nakazo banAvyo tathA jaina tIrtha tAraMgA : eka prAcIna nagarI 167
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ daherAsaranA keTalAka phoTogrApho Arkiyolojikala sarve northa gujarAta athavA Arkiyolojikala enTIviTijha opha northa gujarAta mAM (pR. 114-116) tathA saMkSepamAM noMdha prasidhdha karI. A noMdha parathI anukAlIna lekha lakhAyA che. jaina tIrtha sarva saMgraha (pR. 146-152)mAM tAraMgAnI noMdha karI che. temAM temaNe kumArapAla pratibodha (somaprabhAcArya) nI Arya khapUTAcArya kathA tathA prabhAvaka caritra AdimAMthI sAhityika pramANono keTaloka AdhAra laIne tAraMgA tIrthanI sAmagrI ApI che. temAM ghaNA doSa che. emAM aitihAsika krama jaLavAyo nathI. "solaMkI kAlIna gujarAtamAM kAMtilAla somapurAe tAraMgAnA ajitanAthanA daherAsaranuM (pR. 412-475) varNana karyuM che. temAM paNa aitihAsika sAmagrIno abhAva che. AvI paristhitimAM daherAsaranuM vyavasthita varNana karavAnI ane teno ItihAsa tapAsavAnI jarUra lAgatA, A abhyAsano upakrama karyo che. tAraMgA bhaugolika tAraMgA (u.a. 23-59; pu.re. 72-49) gujarAta rAjyanA mahesANA jillAnA kherAlu tAlukAmAM AveluM che, tAlukAnAM mukhya mathaka kherAlunA IzAna khUNe Azare 25 kilo mITara para AvelA tAraMgAnAM daherAsarane gujarAtanAM vividha sthaLo sAthe Aje sTeTa TrAnsaporTa sarvisathI sAMkaLI levAmAM AvyuM che. tathA mahesANA - tAraMgA relvethI paNa bhAratanA anya bhAgo sAthe saMkaLAyeluM che. tAraMgAnI uttare bhemapurA, TIMbA, IzAnamAM khADomalI, pUrvamAM Azare pAMca-che kilomITara para sAbaramatI, agnikhUNe hADolA, dakSiNe kanoriyA, kuDA, rAjapara tathA pazcime kAraDo ane tAraMgA sTezana che. tAraMgAno parvata samudranI sapATIthI Azare 364 mITara UMco che. ane AjubAju pradezamAM te Azare 150 thI 200 mITara UMco che. sAmAnyataH gujarAtanA sapATa pradezanI pUrva taraphanA pahADI pradezanI vividhatAmAM tAraMgA aravallI girimALAnA grenAITanA paDo dharAve che. tethI A hAramALAmAM goLAkAra dharAvatAM, pavana ane dhovANanI prakriyA thI guphAovALAM sthAno ghANAM che. tenI sAthe A vistAranI pavanathI UMDalI retanA TIMbA tathA dhAro paNa Ama be bhUstaro dharAvatA A vistAranI paristhiti jotAM parvatano pazcima taraphano bhAga vadhu DhALavALo tathA vasavATa mATe ocho anukuLa che. tethI ahIMnA nadInAM vAMghAnI najIka keTalAMka vastInA sthAno che, te vAMghAnI pAsenI bhekhaDa para tathA tyAMnA khaDakonI guphAmAM dekhAya che. A bauddhasthAno che. tenI vadhu tapAsa apekSita che. Aje tArA ke dhAraNa mAtAnuM nAnuM sAmaraNayukata maMdira, tenI pAsenI jogIDAnI guphA thoDAghaNAM jANItAM che. ahIM ITono upayoga karIne keTaluka bAMdhakAma thayuM che. thI virATa zaki. dhyation zAdI pim
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ A sthaLanI pUrvamAM parvatanA uparanA bhAgamAM bhaugolika paristhiti badalAya che. be dhAra vacce, pavanathI UDelI reta patharAyelI kaMIka trikoNAkAra khINa che. A khINanA nIcANavALA bhAgo pramANamAM ochA DhALavALA che. ahIM uttara tathA dakSiNanI dhAra parathI comAsAmAM vahetAM nALAMthI banelI khINa Azare baso mITara pahoLI che. tenI banne bAjunA khaDakonI taLeTInA DhALa paNa saraLatAthI samatala banAvAya evA che. Ama tAraMgAnI A khINa mAnava vasavATane mATe kaMIka anukULa paristhiti darzAve che. A sthaLanI bhaugolika paristhitino lAbha laIne mAnava vasavATa zarU thayo hoya ema mAnavAmAM koI bAdhA nathI. ahIMnA vividha purAvayavo te vAta puSTa kare che. tenI bhaugolika paristhiti jotAM tAraMgAnA pANInA pravAho sAbaramatImAM javAne badale IzAnathI naiRtyanI sAmAnya dizAmAM vahIne uttara gujarAtanI rUpeNa nadI banAve che, te ahIMnI jamInanA DhoLAvanI prakriyA che. sAbaramatInA pAsenAM A pradeza tAraMgAnuM ajitanAthanuM daherAsara solaMkIvaMzanA kendrastha sArasvatamaMDaLano bhAga hoya ema upalabdha pramANa darzAvatA nathI. paraMtu te AbunA paramAra ane tyAra bAda cauhANone pradeza hovAnuM lAge che. tAraMgA purAvayavo pANInA puravaThAnI tAraMgAnI A khINamAM sArI sagavaDa hovAthI ahI vasatI hovAnA keTalAMka pramANo maLe che. temAM makAna tathA mArganA avazeSo, mATIkAma, pratimAo temaja durganI racanA AdinI gaNanA thAya ema che. makAna ane vAsaNo ajitanAthanI khINanAM viziSTa lakSaNomAM parvatanI taLeTInA dhImA DhoLAvo che. A DhoLAvone samatala karIne makAnonI racanA thaI che. tethI te makAnonuM bAMdhakAma karavA mATe nAnA TekarAnI AjubAju paththaronI bhIta banAvI jamIna samatala karavAmAM AvI che. AvI samatala karelI jamInanA tathA bhItonA avazeSa ajitanAthanA daherAsaranI banne bAjue ane tathA pazcimamAM ghaNI jagyAe dekhAya che. A avazeSomAM sthAnika grenAITanA paththara toDIne te goThavIne banAvelI bhIMto ekabIjAne kATakhUNe maLatI dekhAya che. temAM keTalIka vAra nIce moTI bhIMtathI jamIna samatala karI tenI upara pramANamAM nAnI bhIto bAMdhelI dekhAya che. A bhIMto paththaranI temaja ITonI banAvelI che. ahIMnI ITonI bhIto moTe bhAge chinnabhinna thayelI che. paraMtu keTalIka jagyAe tenA keTalAka tho vyavasthita rIte sacavAyelA che. A gharonuM caNatara mATInuM che. ahIM vaparAyelI ITo 45 x 30 x 7 senTInAM kadanI che. tethI tenI sarakhAmaNI karatA devanI morInA stupa tathA tenA samakAlIna jaina tIrtha tAraMgA : eka prAcIna nagarI 169
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ bAMdhakAmamAM A ITonuM kada sAmAnya che. tenA anukAlIna yuganI ITo 37.5 x 30 X 7 nI che. sulatAna yugamAM 30 x 22.5 x 7 ITo vaparAI che. te bAbata lakSamAM letAM A avazeSo AjathI doDha hajAra varSa karatAM jUnI paraMparA darzAve che. A avazeSo pAsethI naLiyAM, vAsANo Adi gharavakharI maLe che. A prakAranA naLiyAM AjanA meglorI TAIlsanI sAthe sAmya dharAvatA che. te banne bAjue UbhI dhAravALAM sapATa che. A prakAranA naLiyAM thApalA ne nAme oLakhAya che. te atyAre vaparAtA ardhagoLa naLiyAM karatAM jUnI paraMparAnA che. devanI morI tathA tenA samakAlIna staromAMthI maLatA thepalA banne bAjunI dhAranI sarakhAmaNImAM ahIMnA thApalA vadhu UMcI dhAravALA che. tenI banAvaTanI zailI jotAM te devanI morInA anukAlIna yuganA lAge che ane tethI tenI madadathI ahIMnAM makAnono kAlanirNaya karatAM te Azare hajAra varSa karatAM jUnAM hovAnuM sUcana kare che. mATInAM koDiyA, vADakA, katharoTa, hAMDI jevAM vAsaNonAM dIkarAM paNa ahIMthI maLe che te thApalAnI sAthe kAlakramamAM sAmya dharAvatAM lAge che. vadhu tapAsa karatAM jUnA ghATanA vAsaNo maLe to tenI madadathI A vasavATano samaya hajAra varSa karatAM keTalo purANo-prAcIna che te bAbata spaSTa thAya. AjanI paristhitimAM te Azare hajAra-bAraso varSa jUno gaNavAmAM koI bAdhaka pramANa dekhAto nathI. mArgo makAno ane gharavakharI jatAM A makAno sAthe saMbaMdha dharAvatA mArgo bAbata tapAsa karatAM ahIM pUrva pazcimanA mukhya mArgane parvatanI taLeTImAM baMdhAyelAM makAno, taLAva para AvavAnA mArga Adi sAthe sAMkaLI levAmAM Avyo hato. tenI sAthe durganI aMdara pharavAnA mArgo paNa hovAnA pramANe che. te paikI keTaleka sthaLe caDhavA UtaravA mATe vyavasthita pagathiyAM bAMdhavAmAM AvelAM dekhAya che. A pagathiyAM bAMdhavAmAM paNa sthAnika paththarono upayoga thayo che. paththaro goThavIne pagathiyAM samatala karavAmAM AvyA che. tethI taiyAra thatI sopAnapaMkitao makAno tarapha jatI hovAnA eMdhANa che. Ama A mArgo, makAno, gharavakharI Adi tAraMgA para Azare hajAra varSa karatAM jUno mAnavavasavATa hovAnuM sUcave che. tenA eka mukhya mArga ane tenI sAthe tenI banne bAjuethI AvatA bIjA mArgovALA A gAmanI cArebAju durga para hilacAla thaI zake evI mArgonI sagavaDa hatI. 170 zrI vijayAnaMdasUri svargArohaNa zatAbdI graMtha
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAraMgAnA nagaranA rakSaNa mATe durga bAMdhelo che. jyAM bhekhaDo sIdhI ane caDhANa azakya che tevAM sthaLo bAda karatAM bIjA bhAgo para sthAnika grenAITa paththaranI bhIto bAMdhIne durga taiyAra karavAmAM Avyo hato. tenI paMcakoNAtmaka jevI racanA nakazA para dekhAya che. A durgane pUrva ane pazcima dizAnA daravAjA che. temAM pUrvanA daravAjAnI racanA sulatAna yuganI kathanavALI che. tyAM daravAjAnI pAsenI bhIta para zikharanA bhAgo, cakezvarI, tIrthakara Adi zilpo, dekhAya te rIte jaDI dIdhelAM che. durganA pazcimano daravAjo pUrvanA jevo che. ahIMgaNeza, mahiSAsuramardinInA zilpo gokhamAM che. ane tenA upara dhanvayudhdhanAM zilpo che. daravAjAnI doDhI ke cokIdArone besavAnAM sthaLonI bhIMto para rekhA buTI AdinAM citro che. gaNeza ane mahisAsuramardinInAM zilpo A daravAjAnuM mahattva darzAve che. enI yAtrAnA hevAlo, puSTi kare che. A taraphathI tAraMgA AvavAnA be mArgonuM varNana maLe che. A durga kayAre baMdhAyo te bAbata vadhu tapAsa apekSita che. paraMtu tenA daravAjAonAM citro, racanA Adi jotAM te saMbhavataH aDhAramI sadImAM baMdhAyA che. A daravAjAno jIrNodhdhAra thaIne navA taiyAra thayA che kejillA nI bhIMtanA samakAlIna che te bAbata anveSaNathI nizcita karavAnI jarUra che. ajitanAthanA daherAsaranA IzAna khUNe, digaMbaronA daherAsara pAse eka samacorasa kuMDa che. A kuMDamAM banne bAjuthI praveza karavAmAM pravezadvAra che. kuMDa paththarayukata che. tenI racanAmAM vaparAyelI ITo tathA bIjI suzobhana Adi sAmagrI paNa tene vAva karatAM vadhu prAcIna hoya tema darzAvatI nathI. kUvo ajitanAthanA daherAsaranA pazcime AvelAM taLAva pAse eka nAno purAI gayelo kUvo che. e kUvAnI bAjuethI aMdara UtaravAnAM sopAna che. tethI te gujarAtanA sAmAnya rIte jANItA pherakUvA nA prakArano lAge che. AvA kUvA cAMpAnera, sevAsI jevAM sthaLoe jovAmAM AvyA che. tathA te bhamariyo kUvA karatAM sAdA svarUpanAM che. AvA kUvA paMdaramI-soLamI sadImAM gujarAtamAM taiyAra thayA che. tethI A kUvo A yugano hoya to ajitanAtha nA daherAsaramAM saMvata 1642mAM jIrNodhdhAra thayo tene samakAlIna gaNAya. paraMtu enI prAcInatAnI vadhu tapAsa jarUrI che. pANInA puravaThAnI A khINamAM AvI sArI sagavaDa hovAthI ahIM mAnava vasatI hovAnA keTalAka pramANo maLe che. jaina tIrtha tAraMgA : eka prAcIna nagarI 171
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajitanAtha daherAsaranuM sthAna Ama A samagra paristhitinuM avalokana karatA hAlanA ajitanAthanA daherAsaranuM sthAna tAraMgA nagaranAM kendrasthAne mukhya mArganI dakSiNe hovAnuM spaSTa thAya che. tethI e daherAsara ahIMnA nagaranuM mahattvanuM devasthAna ke caitya che. AthI spaSTa thAya che ke ajitanAthanuM daherAsara te prAcIna tAraMgA nagarInuM mahattvanuM devasthAna hatuM. ahIM mAnava vasavATa prAyaH paMdaraso varSa purANo hovAnuM anumAna karI zakAya che. ajitanAthanuM daherAsara bhamatI, pITha, maMDapo, garbhagRha aMtabhUmi, traNa bhUmi, maMDapo para agAsI, sAmaraNa tathA garbhagRha ane pradakSiNA patha, zikhara dharAve che. mAnavavasavATa mATe jarUrI evAM jalAzayo, talAva, vAva, kuMDa, kUvo vagere paNa tAraMgAnI khINamAM astitva dharAve che. A badhAMnuM A khINamAM thayelI mAnava pravRttine AbhArI che. jalAzaya tAraMgAnI khINamAM AvatA nALAMnA pravAho rokIne ke tenI pAsenAM jamInanI aMdaranAM pANIno kUvA dvArA upayoga karavAmAM Avyo che. A mATe ajitanAthanAM daherAsaranI dakSiNe bAMdheluM taLAva sauthI moTuM che. A taLAvanI pALa mATI ane paththaranI che taLAvanA pANInI Avaka DuMgarapura taraphathI thAya che. A AvakanI pAse banne bAju para sthAnika grenAITa paththaronI pALa banAvIne taLAvane surakSita ane UDuM banAvavAmAM AvyuM che. dakSiNa dizAmAM pALa bAMdhIne taLAvanuM pANI rokavAmAM AvyuM che. vadhArAnuM pANI pALane nukazAna na kare te mATe teno nikAla thAya evI A pALanI eka bAju vyavasthA paNa che. DuMgara paranA taLAvanI A vyavasthA jevI racanA gujarAtanA ghaNA jalAzayomAM jovAmAM Ave che. AvAM kRtrima taLAvo jIvana jarUriyAta mATe Avazyaka che. te AvazyakatA atre pUrI pADavAno prayAsa che. vAva A taLAvanI pUrvamAM, AjanI blokavALI navI dharmazALAnI pAse eka cUnA ane IMTanI bAMdhelI vAva che. teno kUvAvALo bhAga khullo ane corasa che. tenA pravezadvAranAM pagathiyAM eka mALa paryaMta khullAM che. ane bIje mALathI AraMbhIne pANI sudhI javAnA bhAga paranAM pagathiyA para gagAraka, toraNa ane vitAna che. vAvanI koza kheMcavAnI jagyA para pAMca kendrIya kamAno che vAvamAM vAyudevanI ane pArvatI devInI prAcIna pratimAo che. enI prAcIna IMTo 45 x 30 4 7.5 172 zrI vijayAnaMdasUri svargArohaNa zatAbdI graMtha '
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ senTImITaranI che. A vAvanuM svarUpa gujarAtamAM sAmAnyataH prApta vAto karatAM bhinna che. te rAjasthAnI svarUpanI vAva sAthe samAnatA dharAve che. enI racanAnAM vividha aMgomAM vaparAyelA jUnA padArtho parathI te baMdhAI te pahelAnI ImAratanA bhAgono emAM thayelo upayoga spaSTa jaNAI Ave che. tenAM svarUpa parathI te Azare soLamI sadI pachI racanA hovAnuM anumAna karI zakAya. A durga ane nagaranA avazeSomAM keTalAMka zilpo mahatvanAM che. te paikI ajitanAthanA hAlamAM vaparAtA daravAjAnI aMdaranA gaNeza ane viSNunAM paththaranAM zilpA zelInI dRSTie navamI-dazamI sadInAM che. tevI rIte ajitanAthanA daherAsaranA mukhya pravezamaMDapanI jamaNA hAthanI devakulikAnI aMdara sthApana karelI padmAvatI devInI lagabhaga A samayanI atyaMta manohara pratimA che. tenI sAthe daherAsaranA koTanI uttaranI bhItamAM gokhamAM gomukha yakSanI ArasanI pratimA paNa bAramI sadInA pUrvArdhanI zailIne anusare che. taduparAMta somanAtha mahAdevanA maMdiranA pravezadvAranI banne bAjue khArA paththaranI IzAna ane vAyu dipAlanI pratimAo paNa bAramI sadIthI prAcIna che. A uparAMta durganI bhItomAM jaDAyelAM zilpo, pUrvanA daravAjA pAsenI cauhANanI kuladevI AzApurInI mahiSamardinI pratimA ane tenAthI thoDe dUra paDelI ghasAyelI, UbhelI pratimA Adi ahInAM prAcIna devasthAnonA avazeSo hoya ema sUcave che. A zilpo khArA paththara, Arasa tathA pArevAnA paththaranuM che. temAM khAro paththara hAthamatI nadInA vistArano, pArevAno paththara DuMgarapura taraphano ane Arasa caMdrAvatI taraphano ke makarANAno che. A paththaro ahIM bahArathI lAvavAmAM AvyAM hatA. te ahIMnAM lokanI pravRtti darzAve che. 173 jaina tIrtha tAraMgA : eka prAcIna nagarI