Book Title: Jain Santa aur Unki Rachnaye
Author(s): Tejsinh Gaud
Publisher: Z_Sadhviratna_Pushpvati_Abhinandan_Granth_012024.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210900/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sAdhvIratna puSpavatI abhinandana grantha prAcIna mAlavA ke jaina santa aura una kI racanA e~ DA. tejasiMha gaur3a mAlavA bhAratIya itihAsa meM apanA viziSTa sthAna rakhatA hai / sAhitya ke kSetra meM bhI yaha pradeza pichar3A huA nahIM rahA hai / kAlidAsa jaise kavi isa bhUkhaNDa kI hI dena haiM / yadyapi saMtoM ko kisI kSetra vizeSa se bA~dhA nahIM jA sakatA aura phira jaina santoM kA to satata vihAra hotA rahatA hai / isaliye unako kisI sImA meM rakhanA sambhava nahIM hotA hai| unakA kSetra to na kevala bhArata varan samasta vizva hI hotA hai / phira bhI jina jaina santoM kA mAlavA se vizeSa samparka rahA hai, jinakA kAryakSetra mAlavA rahA hai aura jinhoMne mAlavA meM rahate hue sAhitya sRjana kiyA hai, unakA tathA unake sAhitya kA saMkSipta paricaya dene kA yahA~ prayAsa kiyA jA rahA hai / (1) AcArya bhadrabAhu - AcArya bhadrabAhu ke sambandha meM adhikAMza vyaktiyoM ko jAnakArI hai / ye bhagavAn mahAvIra ke pazcAt chaThaveM dera mAne jAte haiM / inake grantha 'dasAu' aura 'dasa nijjuti' ke atirikta 'kalpasUtra' kA jaina sAhitya meM bahuta mahattva hai ?" (2) kSapaNaka - ye vikramAditya ke navaratnoM meM se eka the / inake race hue nyAyAvatAra, darzanazuddhi, sammatitarka sUtra aura prameyaratnakoSa nAmaka cAra grantha prasiddha haiM / inameM nyAyAvatAra grantha apUrva hai / yaha atyanta laghu grantha hai, kintu ise dekhakara gAgara meM sAgara bharane kI kahAvata yAda A jAtI hai, battIsa zlokoM meM isa kAvya meM kSapaNaka ne sArA jaina nyAyazAstra bhara diyA hai| nyAyAvatAra para candraprabha pUri ne nyAyAvatAranivRtti nAmaka vizada TIkA likhI hai / (3) zrI AryarakSita sUri- naMdIsUtravRtti se yaha pratIta hotA hai ki vIra nirvANa saMvata 584 I0 san 57 meM dazapura meM AryarakSita sUri nAmaka eka suprasiddha jainAcArya ho gaye haiM; jo apane samaya ke udbhaTa vidvAna, sakalazAstra pAraMgata evaM AdhyAtmika tattvavettA the| yahI nahIM, yahA~ taka inake sambandha meM ullekha kiyA gayA hai ki ye itane vidvAn the ki anya kaI gaNoM ke jJAna-pipAsu jaina sAdhu Apake ziSya 1. saMskRti kendra ujjayinI, pR0 112-114 138 ! caturtha khaNDa : jaina darzana, itihAsa aura sAhitya www.jainelibr Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HTTTTTTTTri sAdhvIratna puSpavatI abhinandana grantha rahakara jJAna prApta karate the| usa samaya Arya rakSita sUri kA ziSya honA mahAn bhAgyazAlI hone kA sUcaka mAnA jAtA thA / phalataH Apake ziSyoM evaM vidyArthiyoM kA koI pAra nahIM thaa| inake pitA kA nAma somadeva aura mAtA kA nAma rudrasomA thaa| purohita somadeva svayaM bhI uccakoTi ke vidvAn the| AryarakSita sUri ke laghubhrAtA kA nAma phalgurakSita thA jo svayaM bhI inake kahane se jaina-sAdhu ho gaye the| AryarakSita sUri ne AgamoM ko cAra bhAgoM meM vibhakta kiyaa| yathA-(1) karaNa-caraNAnuyoga, (2) gaNitAnuyoga, (3) dharma-kathAnuyoga aura (4) drvyaanuyog| isake sAtha hI inhoMne anuyogadvArasUtra kI bhI racanA kI, jo jaina darzana kA pratipAdaka mahattvapUrNa Agama mAnA jAtA hai| yaha Agama AcArya pravara kI divyatama dArzanika dRSTi kA paricAyaka hai| AryarakSita sUri kA dehAvasAna dazapura meM huA thaa| (4) zrI siddhasena divAkara-zrI paM0 sukhalAla jI ne zrI siddhasena divAkara ke viSaya meM likhA hai-"jahA~ taka maiM jAna pAyA hU~ jaina paramparA meM tarka kA aura tarkapradhAna saMskRta vAGamaya kA Adi praNetA hai siddhasena divAkara / "3 ujjaina aura vikrama ke sAtha inakA paryApta sambandha rahA hai| ___ inake dvArA racita "sanmatiprakaraNa" prAkRta meM hai| jainadRSTi aura mantavyoM ko tarka zailI meM spaSTa karane tathA sthApita karane meM jaina vAGamaya meM sarvaprathama grantha hai / jisakA Azraya uttaravartI sabhI zvetAmbara-digambara vidvAnoM ne liyA hai / siddhasena hI jaina paramparA ke Adya saMskRta stutikAra hai| zrI brajakizora caturvedI ne likhA hai ki jaina granthoM meM siddhasena divAkara ko sAhityika evaM kAvyakAra ke atirikta naiyAyika aura tarkazAstrajJoM meM pramukha mAnA hai / siddhasena divAkara kA sthAna jaina itihAsa meM bahata U~cA hai| zvetAmbara aura digambara donoM sampradAya unake prati eka hI bhAva se zraddhA rakhate haiM / unake do stotra atyanta prasiddha hai-kalyANa maMdira stotra aura vardhamAna dvAtriMzikA stotra / __ kalyANa maMdira stotra 44 zlokoM meM hai| yaha bhagavAn pArzvanAtha kA stotra hai| isakI kavitA meM prAsAda guNa kama aura kRtrimatA evaM zleSa kI adhika bharamAra hai| parantu pratibhA kI kamI nahIM hai| isake antima bhinna chanda ke eka padya meM isake kartA kA nAma kumudacandra sUcita kiyA gayA hai, jise kucha loga siddhasena kA hI dUsarA nAma mAnate haiN| dUsare padya ke anusAra yaha 23veM tIrthaMkara pArzvanAtha kI stuti meM racA gayA hai / bhaktAmara ke sadRza hote hue bhI yaha apanI kAvya-kalpanAoM va zabda yojanA meM maulika hI hai| 1. zrImad rAjendrasUrI smAraka grantha, pR0 453 2. zrI paTTAvalI parAga sagraha, pR. 137 3. sva0 bAbU zrI bahAdurasiMha jI siMdhI smRti grantha, pR0 10 4. The Jain Sources of the History of Ancient India, Page 150-151 5. saMskRti kendra ujjayinI, pR0 117-118 6. (a) saMskRti kendra ujjayinI, pR. 119 (ba) bhAratIya saMskRti meM jainadharma kA yogadAna, pR0 125-26 prAcIna mAlavA ke jaina santa aura unakI racanAe~ : DaoN0 tejasiMha gaur3a | 136 www.jainERICA Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhvIratnapuSpavatI abhinandana grantha varddhamAna dvAtriMzikA stotra 32 zlokoM meM bhagavAna mahAvIra kI stuti hai| isameM kRtrimatA evaM zleSa nahIM hai| isameM prAsAda guNa adhika hai / bhagavAn mahAvIra ko ziva, buddha, RSikeza, viSNu evaM jagannAtha mAnakara prArthanA kI gaI hai| tattvArthAdhigamasUtra kI TIkA bar3e-bar3e jainAcAryoM ke kI hai| isake racanAkAra ko digambara sampradAya vAle 'umAsvAmi' aura zvetAmbara sampradAya vAle 'umAsvAti' vatalAte haiN| umAsvAti ke grantha kI TIkA siddhasena divAkara ne bar3I vidvattA ke sAtha likhI hai / inakA samaya 550-600 isvI san mAnA gayA hai| (5) jinasena-AcArya jinasena punnATa sampradAya AcArya paramparA meM hue| punnATa karnATaka kA hI purAnA nAma hai, jisako hariSeNa ne dakSiNApatha kA nAma diyA hai| ye jinasena AdipurANa ke kartA zrAvaka dharma ke anuyAyI evaM paMcastUpAnvaya ke jinasena se bhinna haiM / ye kIrtiSaNa ke ziSya the| jinasena kA 'harivaMza purANa' itihAsapradhAna caritakAvya zreNI kA grantha hai / isa grantha kI racanA varddhamAnapUra, vartamAna badanAvara jilA dhAra (ma0 pra0) meM kI gaI thii| digambarIya sampradAya ke kathA saMgrahoM meM isakA sthAna tIsarA hai| (6) hariSeNa-punnATa saMgha ke anuyAyiyoM meM eka dUsare AcArya hariSeNa hue| inakI guru paramparA maunI bhaTTAraka zrI hariSeNa, bharatasena, hariSeNa isa prakAra baiThatI hai / Apane kathAkoSa kI racanA kii| yaha racanA unhoMne varddhamAnapura yA bar3havANa-vadanAvara meM vinAyakapAla rAjA ke rAjakAla meM kI thii| vinAyakapAla pratihAra vaMza kA rAjA thA jisakI rAjadhAnI kannauja thii| isakA 688 vi0 kA eka dAnapatra milA hai| isake eka varSa pazcAt arthAt vi0 saM0 186 zaka samvat 853 meM kayAkoSa kI racanA haI / hariSeNa kA kathAkoSa sAr3he bAraha hajAra zloka parimANa kA bRhad grantha hai / yaha saMskRta padyoM meM racA gayA hai aura upalabdha samasta kathA koSoM meM prAcInatama siddha hotA hai / isameM 157 kathAyeM haiN| (7) mAnatuga-inake jIvana ke sambandha meM aneka virodhI vicAradhArAyeM haiN| mayUra aura bANa ke samAna inhoMne stotra kAvya kA praNayana kiyaa| inake bhaktAmara stotra kA zvetAmbara aura digambara donoM hI sampradAya vAle samAna rUpa se Adara karate haiN| kavi kI yaha racanA itanI lokapriya rahI ki isake pratyeka caraNa ko lekara samasyAtmika stotra kAvya likhe jAte rhe| isa stotra kI kaI samasyA pUrtiyA~ upalabdha haiN| (E) AcArya devasena-devasenakRta darzanasAra kA vi0 saM0 660 meM dhArA ke pArzvanAtha maMdira meM 1. saMskRti kendra ujjayinI, pR0 118 2. vahI, pR0 116 3. The Jain Sources of the History of Ancient India, Page 164. 4. The Jain Sources of the History of Ancient India, Page 195 and onward 5. saMskRta sAhitya kA itihAsa, pR0 351-52 6. anekAnta varSa 18, kiraNa 6, pR0 242 se 246 140 | caturtha khaNDa : jaina darzana, itihAsa aura sAhitya www.jaineli Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ E sAdhvIratna puSpavatI abhinandana grantha race jAne kA ullekha milatA hai / isake atirikta 'AlApa-paddhati' inakI nyAya-viSayaka racanA hai| eka 'laghunaya cakra' jisameM 87 gAthAoM dvArA dravyAthika aura paryAyAthika, ina do tathA unake naigamAdi nau nayoM ko unake bhedopabheda ke udAharaNoM sahita samajhAyA hai / dUsarI racanA bRhannayacakra hai jisameM 423 gAthAyeM haiM aura usameM nayoM va nikSepoM kA svarUpa vistAra se samajhAyA gayA hai| racanA ke anta kI 6, 7 gAthAoM meM lekhaka ne eka mahattvapUrNa bAta batalAI hai ki AditaH unhoMne davvasahAva-payAsa (dravya svabhAva prakAza) nAma ke isa grantha kI racanA dohA bandha meM kI thI kintu unake eka zUbhaMkara nAma ke mitra ne use sunakara ha~sate hue kahA ki yaha viSaya isa chanda meM zobhA nahIM detA, ise gAthAbaddha kiijie| ataeva use unake mAlladhavala nAmaka ziSya ne gAthA rUpa meM parivartita kara DAlA / syAdvAda aura nayavAda kA svarUpa samajhane ke lie devasena kI ye racanAyeM bahuta upayogI haiN| inhoMne ArAdhanAsAra aura tattvasAra nAmaka grantha bhI likhe haiN| ye saba racanA Apane dhArA meM hI likhIM athavA anyatra yaha racanAoM para se jJAta nahIM hotA hai| (8) AcAya mahAsena--AcArya mahAsena lAr3a-bAgar3a ke pUrNacandra the| AcArya jayasena ke praziSya aura guNAkarasena sUri ke ziSya the| mahAsena siddhAntajJavAdI, vAgmI, kavi aura zabdabrahma ke viziSTa jJAtA the / yazasviyoM dvArA sammAnya, sajjanoM meM agraNI aura pApa rahita the| ye paramAravaMzIya rAjA muMja dvArA pUjita the / samyagdarzana, jJAna, cAritra aura tapa kI sImA svarUpa the aura bhavyarUpI kamaloM ko vikasita karane vAle bAndhava sUrya the tathA siMdhurAja ke mahAmAtya zrI parpaTa ke dvArA jinake caraNa kamala pUje jAte the aura unhIM ke anurodhavaza 'pradyumna caritra' kI racanA vikramI 11vIM zatAbdI ke madhya bhAga meM (10) AcArya amitagati dvitIya- ye mAthura saMgha ke AcArya the aura mAdhavasena sUri ke ziSya the| ye vAkpatirAja muJja kI sabhA ke ratna the / ye bahuzruta vidvAna the| inakI racanAe~ vividha viSayoM para upalabdha haiN| inakI racanAoM meM eka paMca-saMgraha vi0 saM0 1073 meM masUtikApura (vartamAna masUda vilodA -dhAra ke nikaTa) meM banAyA gayA thaa| ina ullekhoM se sunizcitta hai ki amitagati dhArA nagarI aura usake Asa-pAsa ke sthAnoM meM rahe the| unhoMne prAyaH apanI sabhI racanAyeM dhArA meM yA usake samIpavartI nagaroM meM prastuta kI / bahuta sambhava hai ki AcArya amitagati ke gurujana dhArA yA usake samIpavartI sthAnoM meM rahe hoN| amitagati ne saM0 1050 se saM0 1073 taka 23 varSa ke kAla meM aneka granthoM kI racanA vahA~ kI thii| amitagatikRta subhASita-ratna saMdoha meM battIsa pariccheda haiM jinameM se pratyeka meM sAdhAraNataH eka hI chanda kA prayoga huA hai| isameM jaina nItizAstra ke vibhinna dRSTikoNoM para vicAra kiyA gayA hai, sAtha-sAtha brAhmaNoM ke vicAroM aura AcAra ke prati isakI pravRtti visaMvAdAtmaka hai / pracalita rIti ke DhaMga para striyoM para khUba AkSepa kiye gaye haiN| eka pUrA pariccheda vezyAoM ke sambandha meM hai| jaina dharma ke AptoM kA varNana 28veM paricheda meM kiyA gayA hai aura brAhmaNa dharma ke viSaya meM kahA gayA hai ki ve ukta AptajanoM kI samAnatA nahIM kara sakate, kyoMki ve striyoM ke pIche kAmAtura rahate haiM, madyasevana karate haiM 1. guru gopAladAsa varaiyA smRti grantha, pRSTha,544 2. bhAratIya saMskRti meM jainadharma kA yogadAna, pR0 87 3. guru gopAladAsa varaiyA smRti grantha, pR0 544-45 4. vahI, pR0 545 prAcIna mAlavA ke jaina santa aura unakI racanAe~ : DaoN0 tejasiMha gaur3a | 141 www.jansal Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhvIratna puSpavatI abhinandana grantha aura indriyAsakta hote haiM ? amitagatikRta zrAvakAcAra lagabhaga 1500 saMskRta padyoM meM pUrNa huA hai aura vaha pandraha adhyAyoM meM vibhAjita hai, jinameM dharma kA svarUpa, mithyAtva aura samyaktva kA bheda, sapta tattva, pUjA va upavAsa evaM bAraha bhAvanAoM kA suvistRta varNana pAyA jAtA hai / Apake yogasAra meM 6 adhyAyoM meM naitika va AdhyAtmika upadeza diye gaye haiN| inakI anya racanAoM meM bhAvanA dvAtriMzatikA, ArAdhanA sAmAyika pATha aura upAsakAcAra kA ullekha kiyA jA sakatA hai| subhASita ratna saMdoha kI racanA vi0 668 meM huI thI aura usake bIsa varSa pazcAt unhoMne dharma parIkSA nAmaka grantha kI racanA kI / AcArya amitagati kI kucha racanAoM kA ullekha milatA hai kintu Aja ve upalabdha nahIM hai| aisI racanAoM ke nAma isa prakAra haiM-(1) jambUdvIpa, (2) sArdhadvayadvIpa prajJapti, (3) candraprajJapti aura (4) vyAkhyAprajJapti / (11) AcArya mANikyanandI--AcArya mANikyanandI darzana ke taladRSTA vidvAna aura trailokyanandI ke ziSya the| ye dhArA ke nivAsI the aura vahA~ ve darzanazAstra kA adhyApana karate the| inake aneka ziSya the / ' nayanaMdI unake prathama vidyAziSya the| unhoMne apane sakala vidhi vidhAna nAmaka kAvya meM mANikyanandI ko mahApaNDita batalAne ke sAtha-sAtha unheM pratyakSa-parokSa rUpa pramANa jala se bhare aura naya rUpa caMcala taraMga samUha se gambhIra uttama, saptabhaMga rUpa kallolamAlA se vibhUSita jinazAsana rUpa nirmala sarovara se yukta aura paNDitoM kA cUr3AmaNi prakaTa kiyA hai| mANikyanandI dvArA racita eka mAtra kRti parIkSAmukha nAmaka eka nyAyasUtra grantha hai jisameM kula 277 sUtra haiN| ye sUtra sarala, sarasa aura gambhIra artha dyotaka haiM / mANikyanandI ne AcArya akalaMkadeva ke vacana samudra kA dohana karake jo nyAyAmRta nikAlA vaha unakI dArzanika pratibhA kA dyotaka hai / ' (12) nayanandI-ye mANikyanandI ke ziSya the| ye kAvya-zAstra meM vikhyAta the| sAtha hI prAkRta, saMskRta aura apabhraza ke viziSTa vidvAn the| chanda zAstra ke bhI ye parijJAnI the| nayanandIkRta "sakala vidhi vidhAna kahA" vi0 saM0 1100 meM likhA gayA / yadyapi yaha khaNDakAvya ke rUpa meM hai kintu vizAla kAvya meM rakhA jA sakatA hai| isakI prazasti meM itihAsa kI mahattvapUrNa sAmagrI prastuta kI gaI hai| usameM kavi ne grantha banAne ke preraka harisiMha muni kA ullekha karate hue apane se pUrvavartI jaina-jainetara aura kucha sama-sAmayika vidvAnoM kA bhI ullekha kiyA hai jo aitihAsika dRSTikoNa se mahattvapUrNa hai|11 inakI dUsarI kRti sudarzana caritra hai / yaha apabhraMza kA khaNDakAvya hai| isakI racanA vi0 saM0 1100 meM huI / yaha khaNDakAvya mahAkAvyoM kI zreNI meM rakhane yogya hai| . 1. saMskRta sAhitya kA itihAsa bhAga 2, kItha, pR. 286-87 2. vahI, pR0 121 3. vahI, pR0 81 4. saMskRta sAhitya kA itihAsa-gairolA, pR0 345 5. saMskRta sAhitya kA itihAsa, bhAga 2, kItha, pR0 286-87 6. saMskRta sAhitya kA itihAsa, gairolA, pR0 345 7. guru gopAladAsa varaiyA smRti grantha, pR0 546 8. jaina grantha prazasti saMgraha, bhAga 1, pR0 26 9. guru gopAladAsa varaiyA smRti grantha, pR0 546 10. bhAratIya saMskRti meM jaina dharma kA yogadAna, pR0 64 11. guru gopAladAsa varayA smRti grantha, pR0 547-48 12. bhAratIya saMskRti meM jainadharma kA yogadAna, pa0 163 142 | caturtha khaNDa : jaina darzana, itihAsa aura sAhitya www.ja Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhvIratna puSpavatI abhinandana grantha (13) prabhAcandra-mANikyanandI ke vidyAziSyoM meM prabhAcandra pramukha rahe / ye mANikyanandI ) parIkSAmukha nAmaka sUtra grantha ke kuzala TIkAkAra haiN| darzana sAhitya ke atirikta ve siddhAnta ke bhI vidvAna the / inheM rAjA bhoja ke dvArA pratiSThA milI thii| inhoMne vizAla dArzanika granthoM kI racanA ke sAtha-sAtha aneka granthoM kI racanA kii| inake dvArA racita granthoM ke nAma isa prakAra haiM : (1) prameya kamalamArtaNDa --darzana grantha hai jo mANikyanandI ke parIkSAmukha kI TIkA hai| yaha grantha rAjA bhoja ke rAjakAla meM likhA gayA / (2) nyAya kumudacandra nyAya viSayaka grantha hai| (3) ArAdhanA kathA koNa gadya grantha hai| (4) puSpadanta ke mahApurANa para TippaNa / (5) samAdhitantra TIkA-ye saba grantha rAjA jayasiMha ke samaya meM likhe gye| (6) pravacana saroja bhAskara / (7) paMcAstikAya pradIpa / (8) AtmAnuzAsana tilk| () kriyAkalApa ttiikaa| (10) ratnakaraNDa ttiikaa| (11) bRhat svayaMbhU stotra ttiikaa| (12) zabdAmbhoja TIkA-ye saba kaba aura kisake samaya meM likhe gaye, koI jAnakArI upalabdha nahIM hai| inhoMne devanandI kI tattvArthavRtti ke viSama padoM kI eka vivaraNAtmaka TippaNI bhI likhI hai| inakA samaya 11vIM sadI kA uttarArddha evaM 12vIM sadI kA pUrvArddha ThaharatA hai| ___ inake nAma se aSTa pAhuDa paMjikA, mUlAcAra TIkA, ArAdhanA TIkA Adi graMthoM kA bhI ullekha milatA hai, jo upalabdha nahIM haiN|' (14) AzAdhara-paM0 AzAdhara saMskRta sAhitya ke apAradarzI vidvAn the / ye mAMDalagar3ha ke mUla nivAsI the kintu mevAr3a para musalamAna bAdazAha zahAbuddIna gorI ke AkramaNoM se trasta hokara mAlavA kI rAjadhAnI dhArAnagarI meM svayaM apanI evaM parivAra kI rakSA ke nimitta anya logoM ke sAtha Akara basa gaye the / dhArA nagarI usa samaya sAhitya evaM saMskRti kA kendra thI, isIlie inhoMne bhI vahI vyAkaraNa evaM nyAyazAstra kA gambhIra adhyayana kiyaa| dhArA nagarI se sAhitya evaM saMskRti kA parijJAna evaM nalakacchapura (vartamAna nAlachA) meM sAdhu jIvana prApta huA thaa| nAlachA kA neminAtha caityAlaya unakI sAhityika gatividhiyoM kA kendra bana gyaa| ve lagabhaga 35 varSa taka nAlachA meM hI rahe aura vahIM ekaniSThA se sAhitya sarjana karate rahe / / paMDita AzAdhara bahuzruta aura bahamukhI pratibhA ke vidvAn hue| kAvya, alaMkAra, koza, darzana, dharma aura vaidyaka Adi aneka viSayoM para unhoMne graMtha likhe the| ve dharma ke bar3e udAra the| inake dvArA racita graMthoM kA vivaraNa isa prakAra hai : 1. sAgAra dharmAmRta-sapta vyasanoM ke aticAroM kA varNana, zrAvaka kI dinacaryA aura sAdhaka kI samAdhi vyavasthA Adi isake varNya viSaya haiN| yaha graMtha lagabhaga 500 saMskRta padyoM meM pUrNa huA hai iiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii H E RE: 1. (a) guru gopAladAsa varaiyA smRti grantha ke AdhAra para, pR. 548 aura Age (ba) saMskRta sAhitya kA itihAsa, gairolA, pR0 355 2. anekAMta varSa 17, kiraNa 2, jUna 1964, pR0 67 3. saMskRta sAhitya kA itihAsa, gairolA, pR0 347 4. saMskRta sAhitya kA itihAsa, gairolA, pR0 346 HAPA prAcIna mAlavA ke jaina santa aura unakI racanAe~ : DaoN0 tejasiMha gaur3a | 143 + Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhvIratna puSpavatI abhinandana grantha aura ATha adhyAyoM dvArA zrAvaka dharma kA sAmAnya varNana, aSTamUla guNa tathA gyAraha pratimAoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai / vrata pratimA ke bhItara bAraha vratoM ke atirikta zrAvaka dharma kI dinacaryA bhI batalAI gaI hai / antima adhyAya ke 110 zlokoM meM samAdhimaraNa kA vistAra se varNana huA hai / racanA zailI kAvyAtmaka hai / graMtha para kartA kI svopajJa TIkA upalabdha hai, jisameM usakI samApti kA samaya vi0 saM0 1296 yA I0 san 1236 ullikhita hai / 2. prameya ratnAkara - yaha graMtha syAdvAda vidyA kI pratiSThApanA karatA hai | 2 3. adhyAtma rahasya - isameM 72 saMskRta zlokoM dvArA Atmazuddhi aura Atma-darzana evaM anubhUti kA yoga kI bhUmikA para prarUpaNa kiyA gayA hai| AzAdhara ne apanI anagAra dharmAmRta kI TIkA kI prazasti meM isa graMtha kA ullekha kiyA hai / isa grantha kI eka prAcIna prati kI antima puSpikA meM ise dharmAmRta kA yogIddIpana nAmaka aThArahavA~ adhyAya kahA hai / isase pratIta hotA hai ki isa graMtha kA dUsarA nAma yogIddopana bhI hai aura ise karttA ne apane dharmAmRta ke antima upasaMhArAtmaka aThArahaveM adhyAya ke rUpa meM likhA thA / svayaM karttA ke zabdoM meM unhoMne apane pitA ke Adeza se Arabdha yogiyoM ke lie isakI racanA kI thI | 3 inakI anya racanAoM meM, 4. dharmAmRta mUla, 5. jJAna dIpikA, 6. bhavya kumuda caMdrikA - dharmAmRta para likhI TIkA, 7. mUlArAdhanA TIkA, 8. ArAdhanAsAra, 6. nityamahodyota, 10. ratnatraya vidhAna, 11. bharatezvarabhyudaya - isa mahAkAvya meM bharata ke aizvarya kA varNana hai / ise siddhacakra bhI kahate haiN| kyoMki isake pratyeka sarga ke anta meM siddhi pada AyA hai / 12. rAjamati vipralambha - khaNDa kAvya hai / 13. iSTo - padeza TIkA, 14. amarakoza, 15. kriyA kalApa, 16 kAvyAlaMkAra, 17. sahasra nAma stavanaTIkA, 18. jinayajJakalpasaTIka isakA dUsarA nAma pratiSThAsAroddhAra dharmAmRta kA eka aMga hai / 19. triSaSTi, 20. aSTAMga hRdayodyotinI TIkA - vAgbhaTa ke Ayurveda grantha aSTAMgahRdayI kI TIkA aura 21. bhUpAla catuvizati TIkA 14 (15) zrIcandra- ye dhArA ke nivAsI the / lAr3a bAgar3a saMgha aura balAtkAra gaNa ke AcArya the / inake dvArA racita grantha isa prakAra haiM : (1) raviSeNa kRta padma carita para TippaNa, (2) purANasAra, (3) puSpadaMta ke mahApurANa para TippaNa, (4) zivakoTi kI bhagavatI ArAdhanA para TippaNa | apane granthoM kI racanA inhoMne vikrama kI gyArahavIM sadI ke uttarArdha (vi0 saM0 2080 evaM 1067) meM kI / 1. bhAratIya saMskRti meM jaina dharma kA yogadAna, pR0 114 2. vIravANI, varSa 18, aMka 13 pR0 21 3. bhAratIya saMskRti meM jaina dharma kA yogadAna pR0 122 4. (a) vIravANI varSa 18 aMka 13 (ba) jaina sAhityano saMkSipta itihAsa pR0 396 vistRta paricaya ke lie dekheM - "jainadharma kA prAcIna itihAsa, bhAga 2 - paM0 paramAnanda zAstrI, pR0 408 se Age / 144 | caturtha khaNDa : jaina darzana, itihAsa aura sAhitya www.jainelit Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhvIratnapuSpavatI abhinandana grantha . ... .HT T mnt (16) bhaTTAraka zrutakIti--ye naMdI saMgha balAtkAra gaNa aura sarasvatI gaccha ke vidvAna the| ye tribhuvana mUrti ke ziSya the / apabhraMza bhASA ke vidvAna the| inakI cAra racanAyeM upalabdha haiM-(1) harivaMza purANa (2) dharma parIkSA (3) parameSThi prakAza sAra evaM (4) yogasAra / (17) kavi dhanapAla-ye mUlataH brAhmaNa the / laghubhrAtA se jainadharma meM dIkSita hue / vAkpatirAja munja kI vidvat sabhA ke ratna the / munja dvArA inheM 'sarasvatI' kI upAdhi dI gaI thii| saMskRta aura prAkRta donoM bhASAoM para inakA samAna adhikAra thaa| inakA samaya 11vIM sadI nizcita hai| inake dvArA racita granthoM ke nAma isa prakAra haiM-1. pAiyalacchI nAma mAlA-prAkRta koza 2. tilaka maMjarI-saMskRta gadya kAvya, 3. apane choTe bhAI zobhana munikRta stotra grantha para eka saMskRta TIkA 4. RSabha paMcAzikA-prAkRta 5. mahAvIra stuti 6. satya purIya 7. mahAvIra utsAha-apabhraMza aura 8. vIrathuI / / (18) merutugAcArya-inhoMne apanA prasiddha aitihAsika sAmagrI se paripUrNa grantha 'prabandha ciMtAmaNi' vi0 saM0 1361 meM likhaa| isameM pAMca sarga haiM / isake atirikta vicAra zreNI, sthavirAvalI aura mahApuruSa carita yA upadeza zatI-jisameM RSabhadeva, zAMtinAtha, neminAtha, pArzvanAtha aura vardhamAna tIrthaMkaroM ke viSaya meM jAnakArI hai, kI racanA kii| (19) tAraNasvAmI-ye tAraNa paMtha ke pravartaka AcArya the / inakA janma puhupAvatI nagarI meM san 1448 meM huA thaa| ApakI zikSA zrutasAgara muni ke pAsa huI / inhoMne kula 14 granthoM kI racanA kI jinake nAma isa prakAra haiM-1. zrAvakAcAra, 2. mAlA jI, 3. paMDita pUjA, 4. kamalabattIsI, 5. nyAya samuccayasAra, 6. upadezazuddhasAra, 7. tribhaMgIsAra, 8. caubIsaThAnA, 6. mamalapAhu, 10. sunna svabhAva, 11. siddha svabhAva, 12. khAta kA vizeSa, 13. chadmasthavANI aura 14. nAma mAlA / 2 (20) dharmakIti-inhoMne padmapurANa kI racanA sarojapurI (mAlavA) meM kI thii| bhaTTAraka lalitakIrti inake guru the| inhoMne apane ukta grantha ko samvat 1669 meM samApta kiyA thaa| samvat 1670 kI prati meM lipikAra ne inako bhaTTAraka nAma se sambodhita kiyA hai / isase yaha jJAta hotA hai ki padmapurANa kI racanA ke bAda ye bhaTTAraka bane the| inakI dUsarI racanA kA nAma harivaMza purANa hai| harivaMza purANa ko Azvina mahIne kI kRSNA paMcamI saM0 1671 ravivAra ke dina pUrNa kiyA thaa|' . vistAra bhaya se apanI lekhanI ko virAma dete hue jijJAsu vidvAnoM se anurodha hai ki isa viSaya para vizeSa zodha kara lapta sAhitya ko prakAza meM lAne kA prayAsa kreN| yahAM to kevala ginatI ke jaina saMtoM ke nAmoM aura unake granthoM ko ginAyA gayA hai| yadi isa viSaya para gaharAI se adhyayana kiyA jAye to eka acchA zodha prabandha taiyAra ho sakatA hai| .......... 1. jaina sAhitya aura itihAsa, premI pR0 468-69 2. tIrthakara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA, bhAga-4, pR. 243 se 245, DA0 nemIcanda shaastrii| 3. prazasti sagraha-DA0 karatUracanda kAsalIvAla, pR0 9 4. jainadharma kA prAcIna itihAsa, bhAga-2, pR0 541.42 prAcIna mAlavA ke jaina santa aura unakI racanAe~ : DaoN0 tejasiMha gaur3a | 145 ..liaalnilaal