Book Title: Jain Sanskruti aur Tattvagyan
Author(s): Bansidhar Pandit
Publisher: Z_Bansidhar_Pandit_Abhinandan_Granth_012047.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210890/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saMskRti aura tattvajJAna tIna bhuvanameM sAra viitraagvijnyaantaa| zivasvarUpa zivakAra namahu~ triyoga samhArike / / gata varSa vidvatpariSadkA sAdhAraNa adhivezana madhyapradezako sivanI nagarImeM trailokyAdhipati zrI 1008 jinendradevake paJcakalyANaka mahotsavake avasarapara isI pharavarI mAsameM huA thaa| usake eka varSa pazcAt yahA~. para usakA yaha naimittika adhivezana ho rahA hai / / sivanImeM hue sAdhAraNa adhivezanake avasarapara maiMne apane adhyakSIya bhASaNameM vidvatpariSadke uddezyoMke anukUla kucha avazya vicAraNIya samasyAyeM prastuta kI thiiN| prasannatA kI bAta hai ki unako lakSyameM rakha kara usa adhivezana meM mAnanIya sadasyoM dvArA kucha nirNaya bhI liye gaye the| una nirNayoMke AdhArapara vidvatpariSadane gata eka varSa meM kyA pragati ko hai ? isakI jAnakArI vidvatpariSadke suyogya maMtrI jI Apako deNge| sarvaprathama yaha nivedana karanA cAhatA hU~ ki eka varSake anantara hameM punaH nidvatpariSadkA adhighezana jaina saMskRtikI prAcInatama aura gauravapUrNa pavitra tIrthabha mi isa zrAvastI nagarImeM ho rahe paJcakalyANaka mahotsabake avasarapara naimittikarUpase karanekA uttama yoga prApta haA hai| bhAvanA hai ki hamArI zramazaktikA adhika-se-adhika upayoga vidvatpariSadakI gatizIlatAko jIvita rakhakara usako sudRr3ha banAne aura usake uddezyoMkI pUrti karanemeM ho ske| ____ vidvatpariSadkA vartamAnameM jo kAryakrama cAlU hai usake viSayameM vidvatpariSadke sivanI adhivezana dvArA nirNIta kiye gaye mahattvapUrNa prastAva AdhAra hai| una prastAvoMko Apake samakSa duharA denA ucita samajhatA hU~ va AzA karatA hU~ ki Apa unheM sAvadhAnIse zravaNa kareMge tathA unapara gambhIratApUrvaka vicAra kreNge| __ "vidvatpariSadkA yaha adhivezana anubhava karatA hai ki jainatattvajJAna aura saMskRtiko Adhunika DhaMgase prakaTa karane ke liye Avazyaka hai ki vidvatpariSada aisI goSThiyoMkA adhivezanapara Ayojana kareM, jinameM jaina viSayoMpara zodhapUrNa evaM paricayAtmaka nibandha paDhe jAyeM aura una nibandhoMko eka smArikAke rUpameM prakaTa kiyA jAya / " (prastAva 6) "digambara jaina vidvatpariSad yaha prastAva pAsa karatI hai ki jo aMgrejIke vidvAna honeke sAtha hI saMskRta evaM dharmake jJAtA vidvAna haiM unase samparka banAyA jAya aura unase anurodha kiyA jAya ki ve vidvatpariSadse sambandhita hokara sAmAjika evaM dhArmika kSetrameM kArya kareM, tAki jaina saMskRti akSaNya banI rhe|" (prastAva 7) "vidvatpariSadake dvArA prayAsa kiyA jAve ki reDiyopara prasArita karane yogya prAcIna pada tathA anya sAmayika bhASaNa Adi acchI aura upayakta sAmagrI upalabdha kI jAsake tathA pracAramaMtrAlayako isa dizAmeM prerita bhI kiyA jaave|" (prastAva 9) __ "samAjameM vidvAnoMko paramparAko akSaNNa rakhane ke liye vidvatpariSad prastAva karatI hai ki gRhavirata tyAgiyoMke hRdayameM bhI jJAnavRddhikI bhAvanAko jAgrata karake kisI vidyAlayameM unake zikSaNako vyavasthA ko jAve va vidyAlaya isake liye tyAgiyoMke upayukta saba vyavasthAkA uttaradAyitva lekara jJAnaprAptikA suavasara pradAna kreN|" (prastAva 10) 1. zrAvastImeM 1966 meM Ayojita vi0 50 ke naimi0 adhivezanapara adhyakSapadase diyA gayA bhASaNa / | Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 / sAhitya aura itihAsa : 35 "jaina sAhityake vividha aMgoMpara rASTrabhASA hindImeM racita gadya aura padyakI maulika racanAoMko prativarSa puraskRta karanekI yojanA kAryAnvita karake vidvatpariSadke dvArA aise sAhityasRjanako viziSTa preraNA aura gati dI jaave|" (prastAva 11) "vidvatpariSadake pratyeka adhivezana meM samAjake yogyatama vidvAnoMko sArvajanika rUpase sammAnita kiyA jAve / yaha sammAna saMbandhita vidvAnakI samAjasevA, sAhityasevA tathA anya dharmahitakArI gatividhiyoMke AdhArapara prApta sAdhanoMke anusAra paricaya-grantha, abhinandana-grantha athavA prazastipatrake dvArA kiyA jaave|" (prastAva 12) ye chahoM nirNaya yadyapi apane-apane svatantra vaiziSTyakI rakhate hue alaga-alaga DhaMgake haiM / lekina ina sabhImeM vidvatpariSadkA eka hI dhyeya gabhita hai aura vaha hai jaina saMskRtikA saMrakSaNa, vikAsa tathA prasAra / jaina saMskRtike saMrakSaNa, vikAsa aura prasArakI AvazyakatApara maiMne sivanI adhivezanake avasarapara paThita apane bhASaNameM vistArase carcA kI thii| usameM maiMne batalAyA thA ki vizvakI sampUrNa mAnavasamaSTike jIvanapara yadi dRSTi DAlI jAya to yaha bAta acchI taraha samajhI jA sakatI hai ki pratyeka mAnava-hRdayameM anadhikArapUrNa aura na karane yogya asImita bhoga va saMgrahakI AkAMkSAyeM uddIpta ho rahI haiM tathA inakI pUrtike liye hI sampUrNa vizva ahiMsAke mArgase vimukha hokara parasparake saMgharSa meM rata ho rahA hai / yadyapi isa taraha kI AkAMkSAyeM vyakti, samAja, rASTra aura vizvake liye ahitakara hai, to bhI inake unmAdameM mAnavamAtrakA viveka samApta ho cukA hai aura isa taraha sampUrNa mAnavasauSTakA jIvana trasta hai va pratyeka mAnavahRdayameM azAnti tathA AkulatAyeM bar3hatI hI calI jA rahI haiN| jaina saMskRtike puraskartA maharSiyoMne ina saba prakArako burAIyoMko mAnavasamaSTise haTAneke liye apane anubhavake balapara kucha vaijJAnika siddhAnta mAnavajIvanake saMcAlanake liye sthira kiye the, jinake prati hamArI upekSAbuddhi ho jAneke kAraNa yaha samasta pRthvItala narakakA mahAvikarAlarUpa dhAraNa kiye hue dRSTigocara ho rahA hai| lekina yadi aba bhI una siddhAntoMko samajhakara hama apane jIvanameM unheM DhAla leM to yahI pRthviItala svargakA saundaryapUrNa anupama rUpa bhI dhAraNa kara sakatA hai / vicArakI bAta hai ki jaba bharatakSetrake isa AryakhaNDameM bhogabhUmikA vartamAna thA, to usa samaya sampUrNa mAnavasamaSTi sukha aura zAntipUrvaka rahatI thii| isakA kAraNa yaha thA ki usa samaya pratyeka mAnava apanA jIvana AkAMkSAoMke AdhArapara saMcAlita na karake AvazyakatAoMke AdhArapara hI saMcAlita karatA thaa| AvazyakatAyeM bhI pratyeka mAnavake jIvanakI kama haA karatI thI, isaliye eka to usakA upabhogya padArthoMkA upabhoga kama huA karatA thaa| dUsare, usake hRdayameM upabhogya padArthoMke prati AkarSaNakA abhAva honese vaha unake saMgrahase bhI sadA dUra rahA karatA thaa| isa prakAra usa samaya sabhI mAnava paraspara ghulamilakara samAnarUpase hI rahA karate the, unameM paraspara kabhI bhI saMgharSakA avasara nahIM A pAtA thaa| Aja hAlata bilakula viparIta hai| pratyeka vyaktine apanI AvazyakatAyeM aprAkRtika Dhagase adhikAdhikarUpameM bar3hA rakhI hai aura vaha bar3hatI hI calI jA rahI haiN| isake alAvA sabhI prakArakI upayogI vastuoMke amaryAdita saMgrahakI ora bhI pratyeka vyakti jhukA calA jA rahA hai / isa taraha sampUrNa mAnava-samaSTikA jIvana parasparakI viSamatAoMse bharA huA hai / aisI hAlatameM saMgharSa honA anivArya hI samajhanA cAhiye / jaina saMskRtike tattvajJAnameM aise sabhI saMgharSoM ko samApta karanekI kSamatA pAyI jAtI hai, kAraNa ki vaha mAnavamAtrako nyAyocita mArgapara calanekI zikSA detA hai| itanA hI nahIM, vaha use jJAnAvaraNAdi aSTa karmoM Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 : sarasvatI varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana grantha va zarIrAdi nokarmoM ke sAtha apRthakbhAvako prApta AtmAko inase pRthak karake svatantra banAneke mArgapara bhI calanekI zikSA detA hai / isa taraha jAnA jA sakatA hai ki jaina saMskRtikA sampUrNa tattvajJAna do bhAgoM meM vibhakta hai / unameM se eka bhAga to prANiyoMke jIvanako sukhI banAmeM samartha laukika tattvajJAnakA hai jise jaina saMskRti ke AgamagranthoM meM ke rUpa meM pratipAdita kiyA gayA hai aura dusarA bhAga AtmAko svatantra banAne meM samartha AdhyAtmika tattvajJAnakA hai, jise AgamagranthoM meM 'ahamikko khalu suddho' ityAdi vacanoM dvArA AtmatattvakI pahicAna karake use prApta karaneke mArga ke rUpameM pratipAdita kiyA gayA hai / "sattveSu maitrIM guNiSu pramodaM, kliSTeSu jIveSu kRpAparatvam / mAdhyasthyabhAvaM viparIta vRttau sadA mamAtmA vidadhAtu deva ! | " jaina saMskRtike laukika tattvajJAnakA mUla AdhAra ullikhita padya dvArA nirdiSTa " jiyo aura jIne do " kA siddhAnta hai / ataH jaina saMskRtike puraskartA tIrthaMkaroM, vikAsakartA gaNadharadevoM aura prasArakartA AcAryoMne udghoSaNA kI hai ki bho ! mAnava prANiyo ! yadi tuma apanA jIvana sukha aura zAntipUrvaka vyatIta karanA cAhate ho to jaina saMskRtike "jiyo aura jIne do " isa siddhAntako hRyayaMgama karo, kyoMki isameM manake saMkalpoM ko pavitra tathA vANIko amRtamayo banAnekI kSamatA vidyamAna hai va isake prabhAvase prANiyoMkI jIvanapravRttiyA~ bhI eka-dUsare prANiyoMke jIvanako apratighAtI bana jAtI haiM / yahI kAraNa hai ki bhagavajjinendra ke pujArIko apane jIvanameM "jiyo aura jIne do' kA siddhAnta apanAneke liye pratidina pUjAkI samAptipara yaha udghoSa karanekA jaina saMskRtike AgamagranthoMmeM upadeza diyA gayA hai ki " kSemaM sarvaprajAnAM prabhavatu balavAn dhArmiko bhUmipAla: kAle kAle ca samyag varSatu maghavA vyAdhayo yAntu nAzam / durbhikSaM cauramArI kSaNamapi jagatAM mAsmabhUjjIvaloke jainendraM dharmacakraM prabhavatu satataM sarvasaukhyapradAyi || " isake arthako prakaTa karanevAlA sarvasAdhAraNako samajha meM Ane yogya hindI padya nimna prakAra hai " hove sArI prajAko sukha, balayuta ho dharmadhArI narezA hovai varSA samaya pai, tilabhara na rahai vyAdhiyoMkA aMdezA | hove corI na jArI, susamaya varte, ho na duSkAla bhArI sAre hI deza dhAraiM jinavaravRSako, jo sadA saukhyakArI // " * isase yaha bAta acchI taraha jJAta ho jAtI hai ki pratyeka mAnavako apane jIvana meM sukha aura zAnti lAneke liye sampUrNa mAnava - samaSTike jIvana meM sukha aura zAnti lAnekA dhyAna rakhanA paramAvazyaka hai / jaina saMskRti ke AdhyAtmika tattvajJAnakI vizeSatA yaha hai ki ise pAkara yaha tuccha mAnava dehadhArI prANI apanI janma aura maraNakI prakriyAko samApta karake hamezA ke liye ajara-amara banakara nitya aura nirAmaya svAtaMtrya-sukhakA upabhoktA ho jAtA hai / isa tatvajJAnake AdhArapara mAnava jIvanake vikAsa ke anusAra AtmavikAsakI prakriyAkA vivecana jaina saMskRti ke AgamagranthoM meM nimna prakAra upalabdha hotA hai jaba koI biralA manuSya " jiyo aura jIne do' ke siddhAntAnusArI laukika dharmamArgapara calakara upalabdha kiye gaye jIvanasambandhI ( laukika) sukhakI parAdhInatA aura vinazanazIlatAko samajhakara usake prati Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 / sAhitya aura itihAsa : 37 apane antaHkaraNameM viraktibhAva jAgRta kara letA hai tathA "nitya aura nirAmaya sukha AtmAke svatantra ho jAnepara hI prApta ho sakatA hai" aisA jAnakara vaha mumakSa bana jAtA hai to usake usa viraktibhAvase bhare hae antaHkaraNase yaha AvAja anAyAsa hI nikalane lagatI hai ki "mere kaba ho vA dinakI sugharI tana, bina basana, asana bina, vanameM nivasoM, nAsAdaSTi dharI" arthAt vaha vicArane lagatA hai ki mujhe kaba usa dinakA zubha avasara prApta ho, jisa dina maiM nagna digambaramadrAko dhAraNa karake vanako apanA nivAsa sthala banA laM? aura apanI isa bhAvanAko sudar3ha karatA haA vaha Age calakara jaba vAstavameM vanavAsI ho jAtA hai taba usake pariNAmoMkI vRtti bhI "ari-mitra, mahala-masAna, kaMcana-kAMca, nindana-thutikarana, arghAvatAraNa-asiprahAraNameM sadA samatA dharana / " -ke rUpameM camaka uThatI hai| itanA hI nahIM, vaha itane mAtrase santuSTa na hokara Age apanI pravRttiyoMkI bahirmukhatAko samApta karake unheM antarmukhI banAkara mana, vacana aura kAya sambandhI yogoMkI nizcalatA prApta karatA huA AtmAkA isa taraha dhyAtA bana jAtA hai ki mRga bhI use pASANa samajhakara nirbhayatAke sAtha usake pAsa Akara apanI khAja khujalAne laga jAtA hai aura antameM usakI yahA~ taka sthiti bana jAtI hai ki use itanA bhI patA nahIM raha jAtA hai ki kauna to dhyAtA hai ? kisakA dhyAna kiyA jA rahA hai ? aura vaha dhyAnakriyA bhI kaisI ho rahI hai ? arthAt usa samaya vaha kevala zuddhopayogarUpa aisA nizcaladazAko prApta ho jAtA hai, jisake honepara vaha yathAyogya kramase karmoM tathA nokarmoM ke sAtha vidyamAna AtmAkI paratantratAko samUla naSTa karake antameM apanA caramalakSyabhUta paramapada arthAt AtmasvAtaMtryasvarUpa mokSako prApta kara letA hai| . laukika aura AdhyAtmika donoM hI prakArake tattvajJAnoMmeMse laukikatattvajJAna to jaina saMskRtiko bAhya AtmA hai kyoMki isase hameM apane jIvanako sukhI banAnekA mArga prApta hotA hai aura AdhyAtmika tattvajJAna usakI (jaina saMskRtikI) antaraMga AtmA hai kyoMki isase hameM AtmAko svatantra banAnekA mArga prApta hotA hai / yadyapi pratyeka manuSyakA kartavya hai ki vaha AtmAko svatantra banAneke mArgakI prAptiko apane jIvanakA mukhya lakSya nirdhArita kare tathA mumukSu banakara vaha apane zarIrako adhika-se-adhika svAvalambI banAnekA prAkRtika DhaMgase prayAsa kare aura isa taraha usakA zarIra jitanA-jitanA svAvalambI banatA jAya utanA-utanA hI vaha aNunatoM va isase bhI Age mahAvatoMke rUpa meM kramazaH zarIrasaMrakSaNa ke liye taba taka Avazyaka paravastuoMkA avalamba chor3atA calA jAya, parantu antaHkaraNameM mokSaprAptikI bhAvanAkA jAgaraNa na honese jo abhI taka mamakSa nahIM bana sake athavA mokSaprAptikI bhAvanAkA antaHkaraNameM jAgaraNa ho jAnepara bhI jo apane zarIrako svAvalaMbI banAnemeM asamartha haiM unheM bhI "jiyo aura jIne do'ke siddhAntAnusAra sampUrNa mAnavasamaSTike saMrakSaNakI cintA rakhate hue usake sAtha ghulamilakara samAnarUpameM rahanekA apanA jIvanamArga nizcita karanA paramAvazyaka hai kyoMki isake binA na to unakA jIvana udAtta aura sukha-zAntimaya ho sakatA hai aura na ve apane jIvanako AdhyAtmikatAkI ora mor3a sakate haiN| jina mahApuruSoMne pUrva meM jaba bhI AdhyAtmika dharmake mArgapara calanekI ora kadama bar3hAyA hai to unhoMne apane jIvanamArgako "jiyo aura jIne do"ke siddhAntAnusAra pariSkRta karanekA sarva prathama prayatna kiyA hai| maiMne isa bhASaNake prArambhameM zraddheya paM0 daulatarAmajI kRta chahaDhAlAke jisa maMgalamaya padyake dvArA Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha maGgalAcaraNa kiyA hai usase mere ullikhita kathanakA hI samarthana hotA hai| usa padya meM vItarAga-vijJAnatAko tInoM lokoMmeM zreSTha prarUpita karate hue usake samarthanake liye jo "zivasvarUpa' aura 'zivakAra' ye do pada nikSipta kiye gaye haiM unameMse 'zivasvarUpa' padase to vItarAvijJAnatAko svayaM AnandasvarUpa batalA diyA gayA hai aura 'zivakAra' padase usa vItarAga-vijJAnatAko AnandakA kAraNa bhI prarUpita kara diyA gayA hai / jahA~ vItarAgavijJAnatAko AnandasvarUpa kahA gayA hai vahA~ to usakA Azaya mAnavajIvanake AdhyAtmika caramotkarSase liyA gayA hai aura usa vItarAgavijJAnatAko jahA~ AnandakA kAraNa svIkAra kiyA gayA hai vahA~ usakA Azaya mUlataH antaHkaraNameM uddhRta viveka yA samyagdarzanake sAtha yathAyogyarUpameM pAye jAnevAle usa jJAnase liyA gayA hai jise "jiyo aura jIne do"ke siddhAntakI AdhArabhUmi kahA jA sakatA hai| aba isase mere ullikhita kathanakA samarthana kisa prakAra hotA hai, isakA spaSTokaraNa nimna prakAra jAnanA caahiye| vItarAga zabdameM jo rAgazabda garbhita hai vaha dveSakA bhI upalakSaNa hai| isa prakAra jo jJAna rAga athavA dveSase prabhAvita na ho usa jJAnako hI jaina saMskRtimeM 'vItarAgavijJAna' zabdase pukArA gayA hai| jIvameM rAga aura dveSa donoMkI utpatti do prakArase huA karatI hai| una donoM prakAroM se eka prakAra to darzanamohanIya karmake udayase jIvameM hI utpanna honevAlA mohapariNAma yAnI jIvakA parapadArthoMmeM ahaMbhAva yA mamabhAva hai aura dusarA antarAyakarmake dezaghAtispardhakoMke udayase jIvameM hI utpanna honevAlI jIvanasambandhI bhoga, upabhoga Adi para padArthoMkI adhInatA yAnI paravazatA yA majabUrI hai| yadyapi rAga aura dveSa donoM cAritramohanIyakarmake udayase utpanna honevAle AtmapariNAma hai / parantu ye donoM hI pariNAma jIvameM yA to ukta moharUpa AtmapariNAmakI preraNA milanepara utpanna hote haiM yA phira jIvakI jIvanasambandhI bhogAdiparavazatA rUpa AtmapariNAmakI preraNA milanepara utpanna hote haiN| manameM utpanna honevAlI anadhikArapUrNa aura akaraNIya AkAMkSAoMkI pUtike kAraNoMke prati honevAle prItirUpa AtmapariNAmakA nAma mohanIyakarmake udayase utpanna ukta moharUpa AtmapariNAmakI preraNA milanepara utpanna hone vAlA rAgabhAva hai aura ukta prakArakI una AkAMkSAoMkI pUrtimeM bAdhA pahu~cAne vAle kAraNoMke prati honevAle aprIti va AtmapariNAmakA hI nAma ukta moharUpa AtmapariNAmakI preraNA milanepara utpanna honevAlA dvaSabhAva hai| isI prakAra jIvake bhoga aura upabhoga Adi paravastuoMkI adhInatAko prApta jIvanakI jo bhI AvazyakatAyeM hoM unakI pUtike kAraNoMkA upayoga karane rUpa AtmapariNAmakA nAma antarAyakarmake dezaghAtisparddhakoMke udayase utpanna paravazatArUpa AtmapariNAmakI preraNA milanepara utpanna honevAlA rAgabhAva hai aura ukta prakArako AvazyakatAoMkI pUrtimeM bAdhA paha~cAnevAle kAraNoMkA pratirodha karane rUpa AtmapariNAmakA nAma ukta paravazatArUpa AtmapariNAmakI preraNA milanepara utpanna honevAlA dvadveSa bhAva hai| darzanamohanIyakarmake udayase utpanna honevAle ukta mohako preraNAse utpanna honevAle rAga aura dveSa aura antarAyakarma ke dezaghAtispardhakoMke udayase utpanna honevAlI ukta paravazatAkI preraNAse utpanna honevAle rAga aura dUSake antarako saralatAse samajhaneke liye udAharaNake rUpameM yaha bAta kahI jA sakatI hai ki abhI kucha mAsa pUrva jo pAkistAna aura bhAratake madhya bhayaMkara yuddha huA thA usane pAkistAnake rASTrapatikI icchA bhAratako padadalita karanekI thI isaliye unakA vaha yuddha karane rUpa pariNAma mohakI preraNAse utpanna honevAlA dveSabhAva thA aura cU~ki jaba pAkistAnakA bhAratapara AkramaNa ho gayA to bhAratako bhI paravaza yuddhameM kUdanA par3A / isaliye bhAratake tatkAlIna pradhAnamaMtrI svargIya zrI lAlabahAdura zAstrIkA paravazatAkI preraNAse utpanna honevAlA dvaSabhAva thaa| una donoMke dveSabhAvameM antara vidyamAna rahane ke kAraNa hI vivekazIla dezoMne Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5/sAhitya aura itihAsa : 39 pAkistAnake pakSako anyAyakA aura bhAratake pakSako nyAyakA pakSa mAnA hai| mohake kAraNa utpanna honevAle rAga aura dvaSa prANiyoMke jIvanako azAnta aura saMgharSamaya banAte haiM jabaki paravazatA (parAdhInatA) ke kArabha utpanna honevAle rAga aura dveSa prANiyoMke jIvanakI sukhazAntimeM bAdhaka na hokara kevala AdhyAtmika jIvanake vikAsameM bAdhaka hote haiN| isako jainAgamake AdhArapara yoM kahA jA sakatA hai ki mohake kAraNa honevAle rAga aura dvaSa anantAnubandhI kaSAyarUpa hote haiM, isaliye ve jIvoMko vivekI yA samyagdRSTi bananese rokate haiM arthAt isase unakA (jIvoMkA) jIvana azAMta aura saMgharSamaya banA rahatA hai / isI taraha paravazatA (parAdhInatA) ke kAraNa utpanna honevAle rAga aura dveSa apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa aura saMjvalana kaSAyarUpa hote haiN| isaliye ve jIvoMko cAritrakI ora bar3hanese rokate haiM arthAt isake kAraNa ve apanA jIvana bhojana, vastra, AvAsa Adike binA surakSita rakhane meM asamartha rahA karate haiN| uparyukta kathanakA tAtparya yaha hai ki jisa jIvake mohakA abhAva ho jAnese usake kAraNa utpanna honevAle anantAnubandhI kaSAyarUpa rAga aura dveSa samApta ho jAte haiM usa jIvameM vItarAgavijJAnatAkA prArambhika rUpa A jAtA hai aura phira isake pazcAt eka ora to dhIre-dhIre antarAyakarmake dezaghAtisparddhakoMke udayakA abhAva hote hue vaha pUrNatayA naSTa ho jAve tathA dUsarI ora uttarottara apratyAkhyAnAvaraNa, pratyAkhyAnAvaraNa aura saMjvalana kaSAyake kramase rAga aura dveSa bhI dhIre-dhIre ghaTate hae antameM pUrNatayA naSTa ho jAve va isake alAvA jJAna bhI isake bAdhaka samasta jJAnAvaraNa karmakA abhAva ho jAnese pUrNatayA prakaTa ho jAve, to aisI sthiti jaba bana jAtI hai taba usa jIvameM vItarAgavijJAnatA apane caramautkarSa para pahu~ca jAtI hai| vItarAgavijJAnatAkA ukta prArambhikarUpa prakaTa ho jAnese jaba jIva vivekI yA samyagdaSTi bana jAtA hai taba azAMti va saMgharSakA bIja samApta ho jAneke kAraNa usako bhAvanAmeM, usakI vANImeM aura usake pratyeka kAryameM "jiyo aura jIne do" ke siddhAntakI jhalaka dikhAI dene lagatI hai| laukika dharma isIkA nAma hai / yahI jIva jaba Age calakara apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyako kiMcit hAni ho jAnepara mokSaprAptike prati utsukatArUpa darzanapratimAkA dhArI ho jAtA hai taba vaha sarvaprathama "mumukSu" saMjJAko prApta hotA hai aura vaha jIva vahIMse AdhyAtmika dharmake mArga meM praveza karatA hai| yahA~se lekara jisa jIvameM adhyAtmika dharmakA mArga jaisAjaisA vikasita hotA jAtA hai usake laukika dharmake mArgakA dAyarA vaisA-vaisA hI saMkucita hotA jAtA hai| arthAt isake liye ukta kramase jIvanasaMrakSaNakA prazna gauNa va AtmavikAsakA prazna mukhya ho jAtA hai / isa taraha usa hAlatameM jo kucha vaha socatA hai aura jo kucha vaha karatA hai usakA mela vaha mukhyatayA apane AtmavikAsake sAtha hI biThalAne lagatA hai| isa viSayako isa taraha bhI spaSTa kiyA jA sakatA hai ki laukika dharma pravRtti-paraka dharma hai aura AdhyAtmika dharma nivRttiparaka dharma hai| jisa vyaktike sAmane kevala jIvanake saMrakSaNakA prazna hI mahattvapUrNa hai usakA kartavya hai ki vaha pravRttiparaka laukikadharmake mArgapara cale / arthAt vaha apanI pravRtti aisA nirNaya karake kare ki vaha pravRtti kisa dRSTise aura kahA~ taka nyAyocita hai tathA svake liye va samAja, rASTra evaM vizvake liye kisI bhI prakAra vighAtaka nahIM hai / parantu laukika dharmake mArgapara calanevAle vyaktike liye sva, tathA samAja evaM rASTrako rakSAke nimitta yadi kadAcita Avazyaka ho jAve, to nyAyocita tarIkese zastrakA upayoga karanA bhI jaina saMskRtike dhArmika tattvajJAna ke anusAra ahiMsAkI paridhimeM AtA hai / isaliye bhArata para pAkistAna dvArA AkramaNa kiye jAnepara bhAratako apanI rakSAke liye jo yuddha meM pravRtta honA par3A usase bhAratako kisI bhI prakAra hiMsaka nahIM mAnA jA sakatA hai aura na. isase usako (bhAratako) ahiMsaka nItimeM koI antara hI utpanna hotA hai / Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 : sarasvatI - varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana grantha ukta laukika dharmake mArga para calaneke liye manuSyako manobalakI bar3I AvazyakatA hai| jisa vyaktimeM manobalakA abhAva hai usakA mana kabhI usake niyaMtraNameM rahanevAlA nahIM hai aura aniyantrita manavAlA vyakti hamezA lokameM anyAya aura atyAcAra rUpa anucita tathA jIvana-saMrakSaNake liye anupayogI va anAvazyaka pravRttiyA~ kiyA karatA hai jisase usake jIvanameM sukha aura zAMti sahI arthoMmeM kabhI A hI nahIM sakatI hai / aise vyaktiko jaina saMskRtike dhArmika tattvajJAnake anusAra mithyAdRSTi yA adharmAtmA kahA jAtA hai / jo vyakti apaneko manobalakA dhanI banA letA hai usakA mana usake niyaMtraNa meM ho jAtA hai taba vaha vyakti ukta prakArakI anucita, anupayogI aura anAvazyaka pravRttiyoMko samApta kara kevala ucita upayogI aura Avazyaka pravRttiyoM taka hI apanA prayAsa sImita kara letA hai / vyaktike isa prakAra ke prayAsase lokameM sagharSa samApta hokara zAMti sthApita ho sakatI hai tathA vyakti ke jIvanameM sukha aura zAnti A sakatI hai / jo vyakti jaba ucita, upayogI aura Avazyaka pravRttiyoM taka hI apanA vyapAra sImita kara letA hai taba jaina saMskRti ke dhArmika tattvajJAnake anusAra use samyagdRSTi yA laukika dRSTise dharmAtmA kahA jA sakatA hai / isI prakAra jo vyakti jaba apane jIvana-saMrakSaNake praznako gauNakara AtmasvAtaMtryake praznako pramukha banA letA hai taba usakA karttavya ho jAtA hai ki vaha yathAzakti nivRttiparaka AdhyAtmika dharmake mArgapara cale / AdhyAtmika mArgapara calaneke liye pratyeka vyaktiko manobalake sAtha-sAtha jIvanakI bhogAdi vastuoMkI parAdhInatAko samApta karanevAle zArIrika bala aura AtmabalakI bhI AvazyakatA | jainAgamameM varNita bAhyatapazArIrika balakI vRddhike aura antaraMga tapa AtmabalakI vRddhike kAraNa haiM / jisa vyaktike andara ye donoM hI bala jitanI vRddhiko prApta hote jAveMge usa vyaktike sAmane jIvanasaMrakSaNakA prazna utanA hI gauNa hotA jAyagA / isa taraha vaha vyakti dhIre-dhIre pravRtti kara laukikadharmake mArgase Upara uThatA huA kramazaH aNuvrata aura mahAvrata Adike rUpa meM nivRttiparaka AdhyAtmika dharmake mArgapara agrasara hotA jAyagA aura isake eka sImA taka pahu~ca jAnepara vaha itanA AdhyAtmika dRSTise dharmAtmA bana jAtA hai ki vaha apane jIvanasaMrakSaNake liye zastrAdikakA upayoga karanA to dUrakI bAta hai, apitu isase bhI Age vaha aisI pravRttiyoMkA bhI tyAgI bana jAyagA, jina pravRttiyoM kA sAkSAt yA paraMparayA AtmavikAsase sambandha na ho athavA jinakA tyAga karanA use thor3A bhI sambhava ho / aisA vyakti apane AtmavikAsake liye niHspRhatApUrvaka jIvanako tuccha samajhakara avasara Anepara nirdvadvatApUrvaka mRtyuko bhI varaNa kara legA / jaina saMskRtimeM pravRttiparaka laukika dharma aura nivRttiparaka AdhyAtmika dharmake madhya yahI antara pratipAdita kiyA gayA hai / isa taraha jaina saMskRtike dhArmika tattvajJAnako jo vivecanA yahA~ para kI gaI hai usase hameM yaha zikSA milatI hai ki pratyeka vyaktiko apane jIvanakI surakSAke lie anucita, anupayogI aura anAvazyaka bhoga tathA saMgraharUpa pravRttiyoM (jinheM adharmake nAmase pukArA gayA hai) kA sarvathA tyAgakara ucita upayogI aura Avazyaka bhoga tathA saMgraharUpa pravRttiyoM (jinheM laukika dharmake nAmase pukArA gayA hai) ko svIkAra karanA hI uttama mArga hai aura jinake antaHkaraNa meM AtmasvAtaMtrya prApta karanekI utkaTa bhAvanA jAgrata ho cukI hai arthAt jo mumukSu bana cuke haiM unheM laukika dharma ke nAmase pukAro jAnevAlI pravRttiyoMko bhI tyAgakara nivRttirUpa AdhyAtmika dharmako apanAnA hI uttama mArga hai jaina saMskRti ke isa dhArmika tattvajJAnake saMrakSaNa, vikAsa aura prasArake lie hI vidvatpariSadne sivanI adhivezana meM uparyukta chaha prastAva pArita kiye the / isaliye unheM kriyAtmakarUpa deneke liye hame apanI pUrI zakti lagAne kI AvazyakatA hai / unameMse prastAva saMkhyA 6 va 7 ko kriyAtmakarUpa diyA jA cukA hai jisase anumAna hotA hai ki inakI saphalatA asaMdigdha hai / Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 / sAhitya aura itihAsa : 41 prastAva saMkhyA 9 ko kAryAnvita karaneke liye jo upasamiti sivanI adhivezana meM banAyI gayI thI usane, mujhe jahA~ taka mAlUma hai, abhI taka apanA kArya prArambha nahIM kiyA hai| merA usa upasamitike saMyojaka zrI nIraja jaina satanAse anurodha hai ki ve isa prastAvako kriyAtmaka rUpa dene ke liye ucita kAryavAhI kare / prastAva saMkhyA 10 isa dRSTise pArita kiyA thA ki samAjameM sAMskRtika vidvAnoMkI saMkhyA dhIre-dhIre kama hotI jA rahI hai aura navIna vidvAna taiyAra nahIM ho rahe haiM, isaliye di0 jaina saMskRtike saMrakSaNakI jaTila samasyA sAmane upasthita hai / isako hala karanekA yaha upAya uttama thA ki gRhavirata tyAgIjana saMskRtike saMrakSaNakI cintA karane lageM va isa taraha ve apane jIvanakA amUlya samaya saMskRtike tattvajJAnake adhyayanameM lgaayeN| parantu aise gahavirata tyAgiyoMkA milanA durlabha ho rahA hai, jinakI abhiruci saMskRtike tattvajJAnake adhyayana kI ho / abhI tIna-cAra mAha pUrva zrImahAvIrajImeM vratI-vidyAlayakI sthApanA huI thI, lekina janavarIke antima saptAhameM zrI mahAvIrajI jAnepara dekhA to usa vratI-vidyAlayameM vratiyoMkA abhAva-sA dekhaneko milA / do-cAra vratI haiM bhI, to eka to unameM adhyayanakI ruci nahIM dekhI gyii| dusare, ve vahA~ para sthira hokara adhyayana kareMge-yaha kahanA kaThina hai| indaurakA udAsInAzrama to lambe samayase sthApita hai, parantu vahA~se eka bhI udAsIna saMskRtikA sarvAMgINa vidvAna banakara bAhara AyA hai, yaha nahIM kahA jA sakatA hai| isI taraha aura kaI vratI-vidyAlayoMkI sthApanA tathA samAptike udAharaNa diye jA sakate haiN| gahavirata tyAgiyoMkI adhyayanakI ora ruci kyoM nahIM ? isakA eka hI kAraNa hai ki ve apanA lakSya adhyayana karanekA nahIM banAte haiN| purAtana kAlameM hamAre maharSiyoMkA lakSya saMskRtakA adhyayana-adhyApana rahatA thA, isaliye unakI badaulata hI Aja hameM saMskRtake mahAn grantha upalabdha ho rahe haiN| yadi abhI bhI hamAre maharSiyoMkA lakSya saMskRtake prakANDa vidvAn banane kI ora ho jAya, to saMskRtake saMrakSaNakI samasyA hala hone meM dera na lage, parantu isake liye hamAre mahaSiyoMmeM eka to anuzAsanakI bhAvanA ho| dUsare, aise vyaktiyoMko hI gRhavirata tyAgI, brahmacArI yA muni bananekI chUTa honA cAhiye, jinakA lakSya saMskRtake prakANDa vidvAn bananA ho| prastAva saMkhyA 11 ko saphala banAneke liye samAjake labdhapratiSTha zrImAna sAha zAntiprasAdajI ne 1000) vArSika vidvatpariSadko denekI svIkAratA dI hai| isake liye vidvatpariSad unakA prasannatApUrvaka AbhAra mAnatI hai aura vidvAnoMse AzA karatI hai ki ve isase samucita lAbha lekara saMskRtike saMrakSaNameM apanA yogadAna kreNge| vidvatpariSadne sivanI adhivezanameM hI saMkhyA 5 kA eka prastAva sva. paM0 guru gopAladAsajI baraiyAkI sauvIM jayantI uccastarapara manAneke sambandhameM pArita kiyA thaa| prasannatAkI bAta hai ki isa kAryako sampanna karaneke liye banAyI gayI upasamiti tatparatAke sAtha kArya kara rahI hai| isake liye yaha upasamiti aura isake saMyojaka DaoN0 nemicandrajI jyotiSAcArya ArA adhika-adhika dhanyavAdake pAtra haiN| samAja va vidvAnoMne bhI isa kArya meM kAphI dilacaspI dikhAkara Arthika sahayoga pradAna kiyA hai tathA inase Age bhI atyadhika Arthika sahayoga milanekI AzA hai| pratyeka vidvAnako bhI apanA kartavya samajhakara isameM Arthika sahayoga denA caahiye| vidvatpariSadane sivanI adhivezanake prastAva saMkhyA 8 dvArA lekhaka va vaktA vidvAnoMse anurodha kiyA thA ki ve lekhoM aura pravacanoMmeM ziSTasammata zailIkA pAlana kareM aura vyaktigata ApakSase bceN| gata janavarI mAsake antima saptAhameM zrImahAvIrajI tIrthakSetrapara bho ukta viSayake sambandhameM vidvAnoM aura zrImAnoMkA Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 sarasvatI varadaputra paM0 vaMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-pratya eka sammelana huA thA / usameM prabhAvaka DhaGga meM hue nirNaya se AzA ba~dhatI hai ki usase lAbha hogA / ve mahAnubhAva dhanyavAda ke pAtra haiM / jinhoMne zrImahAvIrajIke sammelanakA Ayojana kiyA aura use saphala banAyA / indaura meM terahapaMtha aura bIsapaMthakA saMgharSa sunanemeM AyA hai tathA katipaya sthAnoMpara sonagar3ha se niyaMtrita mumukSumaNDaloM aura purAtana samAjake bIca bhI saMgharSa sunanemeM Aye haiN| yaha bar3e duHsakI bAta hai| aisI paTanAoMse samAja kalaMkita hotI hai| maiM samajhatA hU~ ki dharmake saMrakSaNa athavA pracArake liye kaSAyapUrNa saMgharSa honA dharma hI mahattvako kama karate haiM / isaliye paraspara virodhI AsthA rakhanevAle vyaktiyoMko kevala dharmA - rAdhanapara hI dRSTi rakhanA cAhiye, unakA kalyANa usImeM isa prasaMga meM eka bAta meM yaha kahanA cAhatA hU~ ki samAja meM vidyamAna sahanazIlatAke abhAva se hI prAyaH aise yA anya prakArake sAmAjika saMgharSa huA karate haiN| isaliye hamArI sAmAjika saMsthAoM ko apanI sthiti itanI sudRr3ha banAnI cAhiye, tAki ve sahanazIlatAko apanA sakeM va samAjako saMgaThita kara sakeM / zrI sammedazikharajI tIrthakSetra ke viSayameM bihAra sarakAra aura zvetAmbara mUrtipUjaka samAjake madhya jo ikarAra huA hai usase digambara samAjake adhikAroMkA hanana hotA hai / ataH isa ikarArako samApta karavAnekA jo prayatna a0 bhA0 tIrthakSetra kameTI dvArA kiyA jA rahA hai vaha stutya hai / isameM sandeha nahIM ki ukta kameTIne gatavarSa samAjameM zrIsammedazikharajI tIrthakSetra kI rakSA karaneke liye jo cetanA jAgrata kI, usake kAraNa vaha atyanta prazaMsAkI pAtra hai| parantu aba vaha kyA kara rahI hai, isakI jAnakArI samAcArapatroM dvArA hote rahanA caahie| hama mAnate haiM ki tIrthakSetra kameTIke sAmane kAryako tatparatApUrvaka sampanna karane meM kucha kaThinAIyA~ sambhava haiM aura hama usake padAdhikAriyoMko yaha vizvAsa dilA denA cAhate haiM ki samAjako kameTIke Upara pUrNa vizvAsa hai, phira bhI usase hamArA anurodha hai ki samAjameM kSetra ke viSaya meM jo cintA aura becainI ho rahI hai usako dhyAna meM rakhate hue vaha yathAsambhava adhika se adhika tatparatApUrvaka samasyAko santoSaprada DhaMgase zAsana se zIghra hala karavAnekA prayatna kre| 'saritA' patrameM jainasaMskRtike viruddha "kitanA mahaMgA dharma" zIrSakase prakAzita lekhase jaina samAjakA zucdha honA svAbhAvika hai lekhakA lekhaka aura patrakA sampAdaka donoM yadi yaha samajhate hoM ki unhoMne uttamakArya kiyA hai to yaha unakI AtmavaJcanA hI siddha hogI / isakA jaisA pratirodha jaina samAjakI taraphase kiyA gayA hai yA kiyA jA rahA hai yaha to ThIka hai parantu jaina samAja aura usakI sAdhusaMsthAko saMskRtike vaijJAnika aura AdhyAtmika mahattva va usakI upayogitAkI lokako jAnakArI deneke liye saMskRtike anukUla kucha vidhAyaka kAryakrama bhI apanAnA cAhiye / vArANasI meM vidvatpariSadko kAryakAriNIko baiThakake avasarapara aisI carcA uThI thI ki vidvatpariSad ke uddezya aura kAryakramake sAtha bhAratIya jaina sAhityasaMsadke uddezya aura kAryakramakA sumela baiThatA hai, ataH kyoM na use vidvatpariSadke antargata svIkAra kara liyA jAya ? isa carcAko yadi sArthakarUpa diyA jA sake to mere khyAlase sAMskRtika lAbhakI dRSTise yaha atyadhika uttama bAta hogI / maiM punaH vidvatpariSad aura zAstripariSadke ekIkaraNakI bAtako duharAtA hU~ aura kahanA cAhatA hU~ ki isake liye yadi vidvatpariSadko pahala bhI karanA par3e to karanA caahiye| zrImahAvIrajImeM hue sammelanase nirmita vAtAvaraNa isa ekIkaraNake lie sahAyaka ho sakatA hai| isake alAvA merA dRSTikoNa aba bhI yaha banA huA hai ki vidvatpariSadkA eka sAMskRtika patra avazya honA caahie| Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 / sAhitya aura itihAsa : 43 aba maiM aise mahattvapUrNa viSayapara prakAza DAlanA cAhatA hU~ jisake sambandha meM samasta jaina samAjako ruci aura utsAha prasannatApUrvaka dikhalAnA caahie| vaha hai isa zrAvastI tIrthakSetrakA vikAsakArya / zrAvastI bhAratavarSakI eka prAcInatama sAMskRtika evaM prasiddha nagarI rahI hai| sAMskRtika dRSTise isakA vizeSa mahattva rahA hai / yahI kAraNa hai ki isako bhAratavarSakI sabhI saMskRtiyoMke pravartakoMne apane-apane samayameM apanAyA hai / jaina samAjase to isakA sambandha atiprAcInatama kAlase hai| jaina saMskRtike mukhya pravartaka 24 tIrthaMkaroM se prathama tIrthaMkara zrI RSabhadeva aura dvitIya tIrthakara zrI ajitanAthake anantara jo nRtIya tIrthaMkara zrI zaMbhavanAtha hae haiM unake garbha, janma, tapa aura kevala ye cAroM kalyANaka isI zrAvastI nagarImeM hI hae haiM aura tabhIse vaha nagarI apane vaibhavapUrNa sauMdaryake kAraNa itihAsaprasiddha hai| sAtha hI aitihAsika kAlake pUrva bhI yaha mahatI vaibhavazAlinI rahI hai-isakI jAnakArI hameM purANagranthoM meM pracuratAke sAtha pAyI jAne vAlI vivecanAse prApta hoto hai / "jagatkI pratyeka dRzyamAna vastu asthira aura anitya hai" isakA apavAda yaha nagarI bhI nahIM bana sakI aura isaliye Aja yaha isa bhagnakAyAke rUpameM dRSTigocara ho rahI hai| baharAicakI di0 jaina samAja aura zrI zrAvastI di0 jaina tIrthakSetra kameTIko hama isaliye sAdhuvAda denA cAhate haiM ki inhoMne use sampUrNa jaina samAjake dRSTipatha para lAneke liye yaha paJcakalyANaka mahotsava karAyA hai| zrI bhAratavarSIya di0 jaina vidvatpariSada yahA~ adhivezana karake apaneko kRtArtha samajhatI hai| mujhe AzA hai ki bhAratavarSakI sampUrNa digambara jaina samAja 'zAnadAra thA bhUta, bhaviSyat bhI mahAn hai|| agara samhAlo Aja use, jo vartamAna hai // " -isa padya kI bhAvanAke anusAra isa kSetrake sAMskRtika utthAnameM apanA pUrNa yogadAna karegI tathA upasthita jana samudAyake isa kSetrake vikAsameM yathAzakti Arthika yogadAna kiye binA yahA~se nahIM lauttegaa| san 1966 kA varSa prArambha rASTrakI dRSTise bar3A dukhadAyI siddha huA hai| rASTrake pradhAnamaMtrI lAlabahAdUra zAstrIkA akalpita viyoga eka aisI ghaTanA hai jisase saMsAra stabdha raha gayA hai| bhArata aura pAkistAnake madhya 18 varSase cale A rahe jhagar3ekA tAzakanda ( rUsa ) meM sukhada anta zrI zAstrIjIke dvArA honA aura phira karIba 8-9 ghanTeke anantara hI vahIMpara unakA svargavAsa ho jAnA ityAdi bAteM hRdayavidAraka haiN| zrI neharUjIke svargavAsake anantara ye bhAratake pradhAnamaMtrI bane / parantu yaha bhAratakA durbhAgya thA ki inheM apane DeDha varSake kAryakAlameM virAsatameM prApta aura kucha navIna jaTila saMgharSoMse hI jUjhanA pdd'aa| isameM sandeha nahIM ki saMgharSoM ke sAtha jUjhanA zAstrIjIkA ajeya vIra yoddhA jaisA yuddha thaa| unhoMne apane kAryakalApake Der3ha varSake alpasamayameM hI bhAratakA mastaka vizvameM U~cA kara diyA aura svaya vizvake zraddhAbhAjana bana gye| san 966 kA prArambha hameM sAmAjika dRSTise bhI duHkhadAyI siddha huA hai / zrImAn bAbU choTelAla jI kalakattAkA viyoga sAMskRtika aura sAmAjika donoM dRSTiyoMse jaina samAjake liye hAnikAraka hai| jainasAhitya, itihAsa aura purAtattvakA jitanA kArya Apane kiyA hai vaha saba svarNAkSaroMmeM likhA jAne lAyaka hai| kitanA durbala zarIra aura kitanA aTUTa zrama unakA thA, kintu kabhI unakA utsAha bhaMga nahIM huaa| aise mahAn vyaktike prati hamAre zraddhA-sumana arpita hai| merA bhASaNa vidvatpariSada ke adhyakSa padakA bhASaNa hai| ataH isameM sAMskRtika tattvajJAnakI puTa rahanA svAbhAvika thaa| maiMne ise bahuta kucha sarala aura svAbhAvika banAnekA prayatna kiyA hai| antameM svAgata samiti dvArA kiye gaye Atithyake liye apanI orase aura vidvatpariSadakI aurase Apa sabakA AbhAra prakaTa karatA huA apanA bhASaNa samApta karatA huuN|