Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ O DA0 kastUracanda kAsalIvAla [prasiddha vidvAna evaM anusaMdhAtA] 000000000000 000000000000 mevAr3a kI sAMskRtika tathA sAhityika samRddhi ke unnayana meM jainoM ke yoga dAna kA eka gaveSaNApradhAna vivaraNa vizruta vidvAna DA0 kAsalIvAla ne prastuta kiyA hai| Co-o--0--0--0--0-0--0-0-----------------------5 jaina sAhitya aura saMskRti __ kI bhUmi : mevAr3a UPEPARELI ATEL puSaNa SIC Mittil rA e nA deza ke itihAsa meM rAjasthAna kA viziSTa sthAna hai aura rAjasthAna meM mevAr3a kA sthAna sarvopari hai| isa pradeza ke raNabAMkuroM ne apanI dharma, saMskRti tathA purAtattva kI rakSA ke lie ha~sate-ha~sate prANa diye aura apanI vIratA evaM balidAna ke kAraNa unhoMne mevAr3a kA nAma ujjvala kiyA / yahA~ ke tIrtha evaM mandira sthApatya evaM zilpa kalA ke utkRSTa kendra haiM tathA sAhitya evaM kalA kI dRSTi se unheM ullekhanIya sthAna prApta hai| mevAr3a ke mahArANAoM ne sabhI dharmoM kA Adara kiyA evaM unake vikAsa meM kabhI bhI bAdhA utpanna nahIM kii| jaina dharma mevAr3a kA lokapriya dharma rahA aura yahA~ ke zAsakoM, unake jaina evaM jainettara patniyoM ne jaina dharma evaM saMskRti ke pracAra evaM prasAra hetu mandiroM ke nirmANa, mUrtiyoM kI pratiSThA, ahiMsA-pAlana kI udghoSaNA, jainAcAryoM evaM saMtoM kA svAgata evaM unake mukta vihAra meM yogadAna jaise mahattvapUrNa kArya kiye aura kabhI-kabhI to jaina dharmAvalambiyoM se bhI adhika ahiMsA ke pAlana meM yoga diyaa| isa dRSTi se mahArANA samarasiMha evaM unakI mAtA jayatAllA devI kI sevAeM ullekhanIya haiM jinhoMne sAre rAjya meM pazu hiMsA kA niSedha ghoSita karake ahiMsA meM apanA dRr3ha vizvAsa pragaTa kiyA / cittaur3a ke jaina kIrti stambha ke vibhinna lekha mevAr3a meM jaina dharma kI lokapriyatA kI zAnadAra yazogAthA hai| yahAM kA RSabhadeva kA jaina tIrtha sAre rAjasthAna meM hI nahIM balki gujarAta evaM uttara bhArata kA pramukha tIrtha mAnA jAtA hai tathA jo jaina-janetara samAja kI bhakti evaM zraddhA kA kendra banA huA hai| mevAr3a pradeza jaina sAhitya evaM jaina sAhityakAroM kA bhI kendra rahA hai| digambara paramparA ke mahAn AcArya dharasena kA isa pradeza se gaharA sambandha rahA tathA unhoMne isa pradeza kI miTTI ko apane vihAra se pAvana kiyaa| isa taraha sAtavIM zatAbdI meM hone vAle AcArya vIrasena ne cittaur3a meM elAcArya se zikSA prApta karake 'dhavalA' evaM 'jaya dhavalA' jaisI mahAna granthoM kI TIkAe~ likhane meM samartha hue| AThavIM zatAbdI meM jaina darzana ke prakAMDa vidvAna haribhadrasUri hue jinhoMne mevAr3a pradeza meM hI nahIM, kintu samasta bhArata meM jaina dharma kI kIrti patAkA phhraayii| isa pradeza meM gyAharavIMbArahavIM zatAbdI meM apabhraMza ke mahAkavi dhanapAla evaM hariSeNa hue jinhoMne apane kAvyoM meM isa pradeza kI prazaMsA kI aura apane apabhraMza kAvyoM ke mAdhyama se jana-jana meM ahiMsA evaM satya dharma kA pracAra kiyA / saMskRta ke prakAMDa vidvAna mahApaMDita AzAdhara bhI mevAr3a pradeza ke hI rahane vAle the| isI pradeza meM bhaTTAraka sakalakIrti ne sarvaprathama bhaTTAraka padmanandi ke pAsa naiNavAM meM vidyAdhyayana kiyA aura phira mevAr3a evaM bAgar3a pradeza meM jana 1 vIra zAsana ke prabhAvaka AcArya 2 iya mevAr3a desa jaNa saMkule giri ujapura dhakkar3a kule / Herprilveteepersonalities wwww.jainelibrary.oro
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhitya aura saMskRti ko bhUmi : mevAr3a | 165 000000000000 000000000000 sAhitya evaM saMskRti kA mahAn pracAra kiyA / maTTAraka sakalakIrti ke pazcAt jitane bhI bhaTTAraka hue unhoMne mevAr3a pradeza meM vihAra karake ahiMsA evaM anekAMta darzana kA pracAra kiyaa| aThArahavIM zatAbdI meM mahAkavi daulatarAma ne udayapura meM rahate hue jIvaMdhara carita, kriyAkoza bhASA kI racanA kI aura apane kAvyoM meM mahArANAoM kI udAratA evaM dharmapriyatA kI prazaMsA kii| grantha bhaMDAroM kA kendra mevAr3a pradeza jaina grantha-bhaMDAroM kI dRSTi se bhI mahattvapUrNa pradeza mAnA jAtA hai / mevAr3a kI rAjadhAnI udayapura sAhitya evaM saMskRti kA saikar3oM varSoM taka kendra rahA aura Aja bhI usako usI taraha se sammAna prApta hai| udayapura nagara ke sabhI digambara evaM zvetAmbara mandiroM meM choTe-bar3e rUpa meM zAstra bhaMDAra haiM jinameM prAkRta, apabhraMza, saMskRta, hindI evaM rAjasthAnI bhASA kI mahattvapUrNa kRtiyA~ saMgrahIta haiM / brahma nemidatta dvArA racita 'neminAtha purANa' kI udayapura meM san 1664 evaM 1726 meM pratilipi kI gaI jo Amera zAstra bhaMDAra, jayapura meM surakSita haiM / saMvat 1767 meM likhita 'syAdvAdamaMjarI' kI pAMDulipi jayapura ke hI eka anya bhaMDAra meM saMgrahIta hai| isI taraha aura bhI pacAsoM granthoM kI pA~DulipiyA~ haiM jo udayapura nagara meM likhI gaI thIM aura jo Aja rAjasthAna ke vibhinna grantha bhaMDAroM meM saMkalita kI gaI haiN| aba yahA~ mevAr3a ke kucha pramukha grantha bhaMDAroM kA sAmAnya paricaya diyA jA rahA hai| zAstra-bhaMDAra saMbhavanAtha, di0 jaina mandira, udayapura udayapura nagara kA saMbhavanAtha jaina mandira prAcInatama mandira hai / isa mandira meM hastalikhita pAMDulipiyoM kA bahuta acchA saMgraha hai| yahA~ ke zAstra bhaMDAra meM 517 pAMDulipiyA~ haiM jo 15vIM zatAbdI se 20vIM zatAbdI taka kI likhI huI haiN| bhaMDAra meM prAcInatama pANDulipi maTTotpala ke laghu jAtaka TIkA kI hai, jisakA lekhana kAla san 1408 hai tathA navInatama pAMDulipi 'solahakaraNa vidhAna' kI hai jisakA lipi saMvat 1965 hai| hindI racanAoM kI dRSTi se isa mandira kA saMgraha bahuta hI uttama hai tathA 25 se bhI adhika racanAe~ prathama bAra prakAza meM AyI haiN| bhaMDAra meM saMgrahIta kucha mahattvapUrNa pAMDulipiyoM kA paricaya nimna prakAra hai (1) sItA zIlarAma patAkA guNabeli-yaha AcArya jayakIrti kI kRti hai jinhoMne saMvat 1604 meM nibaddha kI thii| isa maMDAra meM usakI mUla pAMDulipi upalabdha hai| koTa nagara ke AdinAtha mandira meM isakI racanA kI gaI thii| grantha kA antima bhAga nimna prakAra hai saMvata gola cau uttari sItA taNI guNa vekala jyeSTha sudI terasa budhi racI bhaNI karai gaikala / bhAva bhagati bhaNi suNi sItA satI guNa jaiha jaya kIrati sUrI kahI sukha sUM jyo palahi teha / / 4 / / suddha thI sItA zIla patAkA, guNa vekala AcArya jayakIti vircitaa| saMvat 1674 varSe ASAr3ha sudI 7 guTau zrI koTa nagare svajJAnAvaraNI karma kSayArtha A0 zrI jaya kIrtinA svahastAiyA~ likhitaMya / (2) rAjula patrikA-yaha somakavi dvArA viracita patrikA hai, jo rAjula dvArA nemInAtha ko likhI gaI hai / (3) hanumAna carita rAsa-brahmajJAna sAgara kI racanA hai jise unhoMne saMvat 1630 meM pAlukA nagara ke zItalanAtha mandira meM nibaddha kiyA thaa| kavi hubaMDa jAti ke the unake pitA kA nAma akAkula evaM mAtA kA nAma amarAdevI thaa| Wa MITA AIMER ........2 INS MAVTITUNT rahe rAMNa ke pAsa, rAMNa ati kirapA karaI / jAne nIko nAhi, bheda bhAvaju nahiM ghrii|
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 ROOD D Jummy HTHA HTTRIm (4) bhaTTAraka sakalakIti rAsa-yaha bhaTTAraka sakalakIrti ke ziSya brahma sAmala kI racanA hai jisameM unhoMne bhaTTAraka sakalakIrti evaM maTTAraka bhuvanakIti kA jIvana paricaya diyA hai| racanA aitihAsika hai| (5) aniruddha haraNa-yaha ratnabhUSaNa sUri kI kRti hai| aniruddha zrIkRSNa jI ke pautra the aura isa rAsa meM unhIM kA jIvana-carita nibaddha hai| bhaMDAra meM saMvat 1666 kI pAMDulipi saMgrahIta hai| 2. agravAla jaina mandira kA zAstra bhaMDAra yahA~ bhI hastalikhita granthoM kA acchA saMgraha hai / granthoM evaM guTakoM kI saMkhyAyeM 388 hai jinameM guTakoM kI saMkhyA bhI ullekhanIya hai / bhaMDAra meM pUjyapAda kRta sarvArthasiddhi kI sabase prAcIna pAMDulipi hai jo saMvat 1370 kI hai| yaha grantha yoginIpura ( dehalI) meM likhA gayA thaa| kucha ullekhanIya granthoM ke nAma nimna prakAra haiM-- prantha nAma granthakartA bhASA racanAkAla 1 cArudatta prabandha kalyANa kIrti hindI saMvat 1662 2 sudarzana seThanI caupaI lAlakavi saMvat 1636 3 jIvaMdhara carita daulatarAma kAsalIvAla saMvat 1805 4 ajitanAtha rAsa brahmayajinarAya 15vIM zatAbdI 5 ambikArAsa 6 puNya stava kathA koza rAmacandra saMskRta saMvat 1560 7 zabda bheda prakAza mahezvara kavi saMvat 1557 saMvat 1557 varSe ASAr3ha badI 14 dine likhitaM zrI mUlasaMdhe bhaTTAraka zrI jJAnabhUSaNa gurUpadezAt hubaDaM jAtIya zreSThi jaitA bhAryA pA~ca prarmA zrI dharmArNa / 8 dharma parIkSA rAsa sumati kIti hindI saMvat 1648 3. khaMDelavAla jaina mandira kA zAstra bhaMDAra khaMDelavAla jaina mandira maMDI kI nAla meM sthita hai| isa mandira meM 185 pAMDulipiyoM kA saMgraha hai| sabase prAcIna pAMDulipi bhUpAla stavana kI hai jisakA lekhana kAla saMvat 1363 kA hai| yahA~ rAsa, pUjA, stotra Adi para pAMDulipiyoM kA acchA saMgraha hai| inameM rAjasundara kRta gajasiMha caupAI (racanA kAla saM01497) rAmarAsa mAdhavadAsa viracita, campAvatI zIla kalyANaka / muni rAjananda tathA kamala vijaya kA kRta "sImaMdhara stavana" ke nAma ullekhanIya haiM / yaha saMvat 1682 kI racanA hai| 4. gaur3I jI kA upAsarA, udayapura isa upAsare meM hastalikhita granthoM kA acchA saMgraha hai, jinakI saMkhyA 625 hai / sabhI grantha Agama, Ayurveda, jyotiSa jaise viSayoM para AdhArita hai / 5. yatI bAlacanda vaidya kA saMgraha, cittaur3a zrIbAlacandra vaidya ke nijI saMgraha meM zAstroM kA uttama saMgraha hai / granthoM kI kula saMkhyA eka hajAra hai / inameM maMtra zAstra, stotra, Ayurveda, jyotiSa, Agama se sambaddha viSayoM para acchA saMgraha hai| yaha zAstra bhaMDAra saMvat 1941 meM paMDita vinayacandra dvArA sthApita kiyA gayA thaa| jisakI prazasti nimna prakAra hai zrI sadgurugotamaH upAdhyAya jI mahArAja zrI 1008 zrI zivacanda jI tat ziSya 1008 jJAnavilAza jI tat ziSya amolakhacanda jI ziSya paM0 vinayacanda jI mAha madhye saMvat 1941 meM sthApita hastalikhita granthoM kI suucii| bhaTrAraka yazaHkoti jaina sarasvatI bhavana, riSabhadeva riSabhadeva mevAr3a kA prasiddha jaina tIrtha hai / udayapura se ahamadAbAda jAne vAle rASTrIya mArga para yaha avasthita SA ..... VW 2ACHAR 0900 mAnAaas www.cainelibrary.org
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhitya aura saMskRti kI bhUmi : mevAr3a | 197 000000000000 000000000000 paNa ALERTAITAL hai / mandira ke vibhinna bhAgoM meM aneka lekha aMkita haiM jo isa mandira ke vikAsa kI kahAnI kahane vAle haiN| sampUrNa mevAr3a meM hI nahIM balki bAgar3a pradeza tathA gujarAta meM bhagavAna riSabhadeva ke prati gaharI zraddhA hai aura prativarSa lAkhoM kI saMkhyA meM yAtrI evaM darzanArthI Ate haiN| isI tIrtha para 'maTTAraka yaza:kIrti sarasvatI bhavana' bhI hai jisameM prAcIna hastalikhita pratiyoM kA acchA saMgraha hai / eka sUcI ke anusAra yahA~ lagabhaga 1070 grantha haiM jinameM kAphI acchI saMkhyA meM guTake bhI sammilita haiN| inameM 15vIM evaM 16vIM zatAbdI meM likhe hue granthoM kI acchI saMkhyA hai| vaise carita, purANa, kAvya, rAsa, beli, phAgu, darzana, jaise viSayoM para yahA~ acchA saMgraha milatA hai / sabhI grantha acchI dazA meM haiM tathA surakSita haiM / Ajakala bhaMDAra ko dekhane vAle paM0 rAmacanda jI jaina haiM / isa bhaMDAra meM saMgrahIta kucha mahattvapUrNa grantha nimna prakAra haiM (1) mahAvIra carita athavA mahAvIra rAsa-isake racayitA padmA kavi haiM jo bhaTTAraka zubhacandra ke ziSya the| rAsa kA racanA kAla saMvat 1606 hai| (2) narasiMhapurA jAti rAsa-isameM narasiMhapurA jaina jAti kI utpatti evaM usake vikAsa kI kahAnI kahI gayI hai / rAsa aitihAsika hai|| (3) zAMtinAtha purANa-yaha bhaTTAraka rAmacandra kI kRti hai, jisameM unhoMne saMvat 1783 meM samApta kI thii| yaha pAMDulipi kavi kI mUla pAMDulipi hai / (4) zreNika carita-yaha daulatarAma kAsalIvAla kI kRti hai jise unhoMne saMvat 1782 meM nibaddha kiyA thA / isI bhaMDAra meM kavi dvArA nibaddha zrIpAla carita kI prati bhI surakSita hai| (5) pradyumnarAsa-yaha brahma guNarAja kI kRti hai jise unhoMne saMvat 1606 meM nibaddha kiyA thaa| (6) lavakuza AkhyAna-yaha bhaTTAraka mahIcanda kA 17vIM zatAbdI kA kAvya hai / ukta zAstra bhaMDAroM ke atirikta mevAr3a ke anya nagaroM evaM gA~voM meM zAstra bhaMDAra hai, jinakA pUrI taraha se abhI sarve nahIM ho sakA hai, jisakI mahatI AvazyakatA hai| mevAr3a jainAcAryoM evaM sAhityakAroM kI pramukha prazraya bhUmi rahI hai| yahAM prAramma se hI jainAcArya hote rahe jinhoMne isa pradeza meM bihAra kiyA tathA sAhitya saMracanA dvArA jana-jana taka sat sAhitya kA pracAra kiyaa| aise jaina AcAryoM meM kucha kA saMkSipta paricaya yahA~ diyA jA rahA hai (1) AcArya vIrasena-AcArya vIrasena sAtavIM zatAbdI ke mahAn siddhAntavettA the| ve prAkRta evaM saMskRta ke prakANDa vidvAna the| sarvaprathama unhoMne citrakUTa (cittaur3a) meM elAcArya ke pAsa rahakara zAstroM kA gahana adhyayana kiyA thA aura usake pazcAt hI dhavalA kI 72 hajAra zloka pramANa TIkA likha sake the / unhoMne dUsare Agama-grantha kaSaya pAhuDa para bhI jaya dhavalA kI TIkA likhanA prArambha kiyA thA lekina eka-tihAI racanA hone ke pazcAt unakA svargavAsa ho gayA / AcArya vIrasena kA siddhAnta, chanda, jyotiSa, vyAkaraNa, tarka Adi viSayoM para pUrNa adhikAra thA, jisakA darzana hameM dhavalA TIkA meM hotA hai| unake ziSya jinasena ke kathanAnusAra unakA saba zAstroM kA jJAna dekhakara sarvajJa ke astitva ke viSaya meM logoM kI zaMkAe~ naSTa ho gaI thiiN| (2) AcArya haribhadrasUri-AcArya haribhadrasUri prAkRta evaM saMskRta ke mahAn vidvAna the| inakA bhI cittaur3a se gaharA sambandha thA / inhoMne anuyogadvAra sUtra, Avazyaka sUtra, dazavakAlika sUtra, nandI sUtra tathA prajJApanA sUtra para TIkAe~ likhI thiiN| anekAMtajaya patAkA, anekAMtavAda praveza jaise ucca dArzanika granthoM kI racanA kI thii| inakI samarAicckahA prAkRta kI mahattvapUrNa kRti hai tathA dhUrtAkhyAna eka vyaMgyAtmaka racanA hai| haribhadra kI yogabindu evaM yogadRSTi sammucaya meM jaina darzana ke pariprekSya meM pataMjali evaM vyAsa ke dArzanika mAnyatAoM para acchA varNana kiyA gayA hai| ye AThavIM zatAbdI ke vidvAna the| (3) hariSeNa-apabhraMza ke mahAn vidvAna bhI cittaur3a ke rahane vAle the| unake pitA kA nAma govarddhana dhakkar3a thaa| eka bAra kavi ko acalapura jAne kA avasara milA aura usane vahIM para saMvat 1044 meM dhammaparIkSA kI racanA kI / isa kRti meM 11 saMdhiyA~ haiM aura 100 kathAoM kA samAveza kiyA gayA hai| hariSeNa mevAr3a pradeza kA bahuta bar3A bhakta thA aura usakI sundaratA kA apanI kRti meM acchA varNana kiyA hai| MAHINI da .. .' S XASE:
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana anya 000000000000 000000000000 (4) jinadatta sUri-jinadatta sUri 12vIM zatAbdI ke jainAcArya the| saMvat 1164 meM cittaur3a ke vIra jinAlaya meM devendrasUri dvArA kharataragaccha ke AcArya pada kA bhAra diyA gyaa| Apa pragamadhAna ke pada se bhI suzobhita the| Apane jaina-sAhitya kI apUrva sevA kI tathA apabhraMza meM upadezarasAyanarAya, carcarI evaM kAla svarUpa kalaka kI racanA sampanna kI / Apake pUrva jinavallabha sUri ko bhI cittaur3a meM hI saMvat 1167 meM kharataragaccha pada para pratiSThita kiyA gayA / 5. bhaTTAraka sakala kauti bhaTTAraka sakala kIti 15vIM zatAbdI ke mahAna jaina saMta the / saMskRta evaM prAkRta ke ve prakANDa vidvAna the| Apane sarvaprathama mevAr3a pradeza meM sthita neNavA nagara meM bhaTTAraka padamanandi ke pAsa adhyayana kiyA thaa| ApakA janma saMvat 1443 meM aura svargavAsa saMvat 1496 meM huaa| ApakI pramukha kRttiyoM meM Adi purANa, uttarapurANa, zAMti purANa, pArzvapurANa, mahAvIra carita, mallinAtha carita, yazodhara carita, dhanya kumAra carita, sukumAla carita, karmavipAka sUkti muktAvalI ke nAma ullekhanIya haiM / Apane mevAr3a, bAgar3a evaM gujarAta meM vihAra karake jaina sAhitya evaM saMskRti kI apUrva sevA kI thii| unhoMne giranAra jAne vAle eka saMgha kA netRtva kiyA aura jUnAgar3ha meM AdinAtha svAmI kI dhAtu kI pratimA kI pratiSThA sampanna kii| ukta kucha vidvAna AcAryoM ke atirikta mevAr3a meM pacAsoM jaina sAhitya sevI hue jinhoMne jaina sAhitya ke nirmANa ke sAtha hI usake pracAra-prasAra meM bhI atyadhika yogadAna diyaa| Sr... 00 ------------- AR rAjanIti kA pramukha sUtra hai-avizvAsa ! aura dharmanIti kA pramukha sUtra hai-vizvAsa ! avizvAsa-jIvana meM adhika dUra taka nahIM cala sktaa| jIvana meM kahIM na kahIM kisI kA vizvAsa karanA hI hotA hai| hAM, vizvAsa meM bhI viveka rakhanA caahie| viveka-zUnya vizvAsa 'aMdha-vizvAsa hotA hai / --'ambAguru-suvacana' 1 aitihAsika jaina kAvya saMgraha, pRSTha 5 2 vahI 3 jaina grantha bhaMDAras ina rAjasthAna, pRSTha 236 30000 MADRI 88680 TA - OSTALE J ou canton memona Personal use only