Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAdhanA kA prANa pratikramaNa zrImatI zAntA modI 15, 17 navambara 2006 jinavANI, 93 saMsAra duHkha rUpa hai aura samyagjJAna - darzana - cAritra isakI nivRtti ke upAya haiM / cAritra ke antargata 'Avazyaka sUtra' kA pratipAdana hai| lekhikA ne pratikramaNa ke saMbaMdha meM AcArya hemacandra, AcArya haribhadra aura AcArya bhadrabAhu ke mantavya ko prakaTa karate hue pratikramaNa ke do, pA~ca, chaH aura ATha bhedoM ko samajhAyA hai| sUtra, TIkA, niryukti se saMgRhIta Avazyaka sUtra kI viSaya-vastu pAThakoM ke lie upAdeya hai ! -sampAdaka janma - jarA - maraNa se yukta, Adhi-vyAdhi ke duHkhoM se bhare hue, pratikSaNa parivartanazIla vyavahAra vAle, asAra hone para bhI sAra sahita mAlUma hone vAle isa saMsAra meM sabhI jIva sukha cAhate haiM aura duHkha kA nAza karanA cAhate haiM / kintu jaba taka sukha aura duHkha ke kAraNoM kA jJAna na ho, taba taka sukha kI prApti aura duHkha kA nAza nahIM ho sktaa| isaliye mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya, azubhayoga, hiMsA, Arambha, IrSyA, rAga-dveSa Adi duHkhoM se chuTakArA pAne ke liye vItarAga prabhu mahAvIra ne samyagjJAna aura samyak kriyA se mokSa kI prApti honA batalAyA hai| samyagjJAna AtmA kI zuddhi ke binA kadApi nahIM ho sakatA aura AtmA kI zuddhi binA kriyA ke asaMbhava hai| kyoMki akele jJAna se karmoM kA kSaya nahIM hotA, balki jJAnapUrvaka kriyA se hotA hai| navIna karmoM kA baMdha rokane ke liye tathA cirakAla se lage hue mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya va yoga se utpanna hone vAle karmoM ke samUha kA nAza karane ke liye samyagdRSTi va samyagjJAnI janoM ko samyak cAritra meM parAyaNa rahanA caahiye| yaha nizcaya ho jAne para cAritra rUpa pavitra karttavya kA pratipAdana karane vAlA 'Avazyaka sUtra' hai| 'avazyaM karaNIyatvAd Avazyakam' jo avazya karaNIya ho, vaha Avazyaka hai / sAdhu aura zrAvaka (cAroM tIrtha) nityaprati kramazaH dina aura rAtri ke anta meM sAmAyika Adi kI sAdhanA karate haiM, ataH vaha sAdhanA 'Avazyaka' pada vAcya hai / anuyogadvAra sUtra kI gAthA hai samaNeNa sAvaraNa ya, avassa kAyavvayaM havai jamhA / anto aho nisassa ya, tamhA AvassayaM nAma / / Avazyaka AdhyAtmika samatA, namratA tathA Atma-nirIkSaNa Adi sadguNoM kA AdhAra hai| 'guNAnAM vazyamAtmAnaM karotIti / ' jo AtmA ko durguNoM se haTAkara guNoM ke vazya arthAt adhIna kare, vaha
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 / jinavANI | 15,17 navambara 2006 Avazyaka hai| isako karane ke liye koI jAti bandhana, kula Adi kA bheda nahIM hai| anuyoga dvAra-sUtra meM Avazyaka chaha prakAra ke batAe haiM- sAmAiyaM, cauvIsatthao, vaMdaNayaM, paDikkamaNaM, kAussaggo paccakkhANaM / / AcArya hemacandra ne prAcIna jaina-paramparA ke anusAra pratikramaNa kA vyAkaraNa sammata artha karate hue batAyA- pratIpaM kramaNaM pratikamaNam ayamarthaH- zubhayogebhyo'zubhayogAntaraM krAntasya zubheSu eva kramaNAtpratIpaM krmnnN| isakA bhAva hai ki- zubhayogoM se azubha yogoM meM gae hue ko punaH zubhayoga meM lauTA lAnA pratikramaNa hai| AcArya haribhadra ne bhI Avazyaka sUtra kI TIkA meM pratikramaNa kI vyAkhyA karate hue tIna mahattvapUrNa prAcIna zloka die haiN| svasthAnAd yatparasthAnaM, pramAdasya vazAd gataH / tatraiva kramaNaM bhUyaH, pratikramaNamucyate / / 2. kSAyopazamikA bhAvAdaudayika vshNgtH| tatrApi ca sa evArthaH, pratikUlagamAtsmRtaH / / 3. prati prati vartanaM vA, zubheSu yogeSu mokSaphaladeSu / niHzalyasya yateryat, tadvA jJeyaM pratikramaNam / / __ AcArya bhadrabAhusvAmI ne Avazyakaniyukti meM pratikramaNa ke saMbaMdha meM gambhIra vicAra kiyA hai| isakA cAra prakAra se cintana kiyA jA sakatA hai paDisiddhArNa karaNe kiccANamakaraNe pddikkmnnN| ___ ansaddahaNe ya tahA, vivarIyaparUvaNAe / / -Avazyaka ni. 1268 1. hiMsA, asatya, corI Adi pApa karmoM kA zrAvaka tathA sAdhu ke liye aNuvrata evaM mahAvrata ke rUpa meM pratiSedha kiyA gayA hai, yadi bhrAntivaza bhI ye karma ho jAe to pratikramaNa karanA caahiye| 2. zAstra-svAdhyAya, pratilekhanA, sAmAyika Adi jina kAryoM ko karane kA zAstroM meM vidhAna hai, unake na kiye jAne para pratikramaNa karanA cAhie, kyoMki karttavya karma ko nahIM karanA bhI eka doSa hai| 3. Agama meM pratipAdita AtmA Adi amUrta tattvoM kI satyatA meM sandeha arthAt azraddhA utpanna hone para pratikramaNa karanA caahiye| yaha mAnasika zuddhi hetu pratikramaNa hotA hai| 4. hiMsA Adi ke samarthaka vicAroM kI prarUpaNA karane para bhI pratikramaNa avazya karanA caahiye| yaha vacana zuddhi hai| Avazyaka sUtra kA dUsarA nAma pratikramaNa hai| yaha prAyazcitta rUpa evaM lage hue doSoM ke pazcAttApa rUpa hotA hai| pazcAttApa pApa ke prakSaya kA pradhAna kAraNa hai| pApa karmoM kA tatkAla pazcAttApa kara liyA jAe yA AlocanA kara lI jAe to usake anubhAga baMdha Adi meM nyUnatA aura zithilatA ho jAtI hai| sAmAnyarUpa se pratikramaNa do prakAra kA hai - dravya pratikramaNa aura bhAva prtikrmnn| mumukSu sAdhakoM ke liye bhAva pratikramaNa hI upAdeya hai, dravya pratikramaNa usakA AdhAra hai| kevala yaza Adi ke liye dikhAve ke
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ || 15,17 navambara 2006 jinavANI rUpa meM va totA raTantAnusAra kiyA jAne vAlA pratikramaNa dravya pratikramaNa hai, kyoMki isase doSoM kA zamana nahIM hotA tathA na Atmazuddhi hI ho pAtI hai| saMyama meM lage hue doSoM kI sarala bhAva se pratikramaNa dvArA zuddhi karanA aura bhaviSya meM una doSoM ko na karane ke liye satata jAgarUka rahanA pratikramaNa kA vAstavika uddezya hai| tAki sAdhaka pApa bhIrU hokara Atmazuddhi hetu satata Age bar3hatA rhe| bhAva pratikramaNa meM doSa-praveza ke liye aMzamAtra bhI avakAza nahIM rhtaa| isake dvArA pApAcaraNa kA sarvathAbhAvena prAyazcitta ho jAtA hai| AtmA punaH apanI zuddha sthiti meM pahu~ca jAtA hai| bhAva pratikramaNa ke liye jinadAsa kahate haiM - "bhAva paDikkamaNaM jaM sammadaMsaNAiguNajuttassa paDikkamaNaM ti||' arthAt samyagdarzanAdi guNayukta jo pratikramaNa hotA hai, vaha bhAva pratikramaNa hai| AcArya bhadrabAhu Avazyakaniyukti meM kahate haiM- bhAva paDikkamaNaM puNa, tivihaM tiviheNa neyavvaM / arthAt bhAva pratikramaNa tIna karaNa evaM tIna yoga se hotA hai| AcArya haribhadra ne ukta niyukti gAthA para vivecana karate hue eka prAcIna gAthA uddhRta kI hai micchattAiNa gacchai, Naya gacchAvei nnaannujaanneii| jaM maNa-vaya-kArahi, taMbhaNiyaM bhAvapaDikkamaNe / / isakA bhAva hai ki mana, vacana evaM kAya se mithyAtva, kaSAya Adi durbhAvoM meM na svayaM gamana karanA, na dUsaroM ko gamana karAnA, na gamana karane vAloM kA anumodana karanA hI bhAva pratikramaNa hai| AcArya bhadrabAhu ne Avazyaka niyukti meM kAla ke bheda se pratikramaNa ke tIna pakSa batAye haiM1. bhUtakAla meM lage hue doSoM kI AlocanA krnaa| 2. vartamAna kAla meM lagane vAle doSoM se saMvara dvArA bcnaa| 3. pratyAkhyAna dvArA bhAvI doSoM ko avaruddha krnaa| apane doSoM kI nindA dvArA bhUtakAlika azubhayoga kI nivRtti hotI hai, ataH atIta pratikramaNa hai| saMvara ke dvArA vartamAna kAla viSayaka azubha yogoM kI nivRtti hotI hai, yaha vartamAna pratikramaNa hai| pratyAkhyAna ke dvArA bhaviSyakAlIna azubha yogoM kI nivRtti hotI hai| bhagavatI sUtra meM kahA hai- aIyaM paDikkamei, paDuppannaM saMvarei, aNAgayaM pcckkhaai| pratikramaNa jaina sAdhanA kA prANa hai| jaina sAdhaka ke jIvana kA konA-konA pratikramaNa ke mahAprakAza se prakAzita hotA hai| pratikramaNa kI sAdhanA pramAda ko dUra karane ke liye hai| pramAda se sAdhaka kA jIvana cAhe sAdhu ho yA zrAvaka, Age nahIM bar3ha pAtA hai| pratikramaNa kI mahattA ke liye gautama ne prabhu mahAvIra se prazna kiyA-paDikkamaNeNaM bhaMte jIve kiM jaNayai? prabhu ne pharamAyA-paDikkamaNeNaM vayachidAI pihei, pihiyavayachidde, puNa jIve niruddhAsave asabalacaritte aTThamsu pavayaNamAyAsu uvautte apahutte (appamatte) suppaNihie vihri| prazna- bhagavan! pratikramaNa karane se AtmA ko kisa phala kI prApti hotI hai ?
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 | 96 | jinavANI 15,17 navambara 2006|| uttara- pratikramaNa karane se ahiMsA Adi vratoM ke doSa rUpa chidroM kA nirodha hotA hai| chidroM kA nirodha hone para AtmA Asrava kA nirodha karatA hai tathA zuddha cAritra kA pAlana karatA hai| isa prakAra vaha ATha pravacana mAtA (pA~ca samiti tathA tIna gupti rUpa saMyama) meM sAvadhAna, apramatta tathA supraNihita hokara vicaraNa karatA hai| dina-rAta avirAma gati se jIvana kI daur3a dhUpa cala rahI hai| sAvadhAnI rakhate hue bhI mana, vANI aura karma meM vibhinnatA A jAtI hai| sAdhaka gurudeva yA bhagavAn kI sAkSI se apanI bhaTakI huI AtmA ko sthira karatA hai| bhUloM ko dhyAna meM lAtA hai| mana, vANI aura karma ke pazcAttApa kI Aga meM DAla kara nikhAratA hai, eka-eka bhUla ko nirIkSaNa zakti se dekhatA hai| dekhakara svayaM ko jAna letA hai aura sAdhanA ke mArga meM sugati se nirantara Age bar3hatA rahatA hai tathA apane ko zuddha banA letA hai| apanI bhUloM ke prati pramAda sAdhaka ke liye mahApApa hai| vaha sAdhaka hI kyA, jo apane mana ke konekone ko samyak rUpa se TaTola kara svaccha na kre| jaina dharma kA pratikramaNa isI siddhAnta para AdhArita hai| svadoSa darzana hI Agamika bhASA meM pratikramaNa hai| pratidina pratikramaNa karate rahane se sAdhaka meM apramatta bhAva kI sphUrti banI rahatI hai| pratikramaNa ke samaya pavitra bhAvanA kA prakAza mana ke kone-kone meM jagamagAne lagatA hai aura samabhAva kA amRta-pravAha antara ke mala ko bahAkara sApha kara detA hai| pApa hue hoM yA na hue hoM, pratikramaNa ke samaya sAmAyika, caturviMzatistava, vandanA, kAyotsarga aura pratyAkhyAna kI sAdhanA to ho hI jAtI hai| yaha sAdhanA bhI bar3I mahattvapUrNa hai| yaha aisI auSadhi hai, jisakA sevana karane se roga to miTegA hI, para bhaviSya meM bhI usakA prabhAva rhegaa| pratikramaNa meM 'micchAmi dukkaDaM' ko atyanta mahattva diyA gayA hai| tAki sAdhaka jAgarUka rahe aura apane kartavyoM kA pUrNa rUpa se pAlana karatA rhe| saMkSepa meM kaheM to pratikramaNa Atmazodhana kI sarvazreSTha vidhi hai| manuSya jIvana ke dainika kriyAkalApoM ko karatA huA, pApoM se bacakara dharma mArga para agrasara hotA rahe aura apanI AtmA para lage hue pApa karma kI kAlikha ko zuddha karatA huA parama pada kI ora agrasara ho, yahI pratikramaNa kA lakSya hai| anekAneka bhavya AtmAoM ne apanI AtmA kA zodhana karake antima lakSya ko prApta kiyA hai| usI prakAra pratyeka sAdhaka manuSya bhava kI mahattA ko samajhakara parama pada arthAt mokSa ko prApta kara zuddha, buddha, mukta ho sakatA hai| saMdarbha grantha 1. Avazyaka niyukti- AcArya bhadrabAhu svAmI 2. paMca pratikramaNa- paM. sukhalAla 3. AvazyakasUtram- paM. muni zrI kanhaiyAlAla jI ma.sA. 4. jinavANI- Agama vizeSAMka 5. Avazyaka sUtra- AcArya haribhadra 6. Avazyaka sUtra- paM. muni zrI amolaka RNi jI ma.sA. ___ -saMyojaka, zrI jaina siddhAnta zikSaNa saMsthAna, sI-26, devanagara, ToMka ror3a, jayapura