Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIriSabhadAsa rAMkA jaina sAdhanA hara prANI sukha kI abhilASA rakhatA hai aura sukha prApti ke liye prayatnazIla bhI rahatA hai. kintu icchA aura prayatnoM ke bAvajUda bhI adhikAMza logoM ko sukha aura saMtoSa nahIM prApta hotA. isalie yaha mAnanA par3atA hai ki sukhaprApti ke mArga meM kucha na kucha bhUla avazya ho rahI hai. mAnava ko sacce sukha kA mArga anubhavI sAdhaka va siddha puruSoM ne batAyA hai. ve kahate haiM ki manuSya ke adhikAMza duHkha usake tathA dUsaroM ke ajJAna, tRSNA, mUrkhatA yA asamatA ke kAraNa hI nirmANa hote haiM. hamAre pAsa sukhaprApti ke sabhI sAdhana maujUda haiM. AtmA meM sukhaprApti kI zakti hai. isaliye AtmA ko sat cit va AnaMda rUpa mAnA hai. usameM zreya-sAdhana kI anaMta zakti bharI huI hai. vaha caitanya-svarUpa hai. puruSArtha se vaha apane zreyasAdhana kI zakti meM vRddhi kara sakatA hai aura use AnaMda kI avasthA prApta ho sakatI hai. usane jo cit-caitanya va zarIra meM zakti pAI hai usakA yogya upayoga karake unnata va sukhI ho sakatA hai. para vaha zakti nirarthaka barbAda ho rahI hai. use sAdhanA dvArA yogya kAma meM lagAnA cAhie. bhAratIya saMskRti kI sAdhanA bhAratIya saMskRti kI tIna dhArAyeM haiM- vaidika, bauddha aura jaina. hama dekhate haiM ki baidika saMskRti kI sAdhanA meM pataJjali ne yoga ke dvArA duHkhamukti va sukhaprApti kA rAstA batAyA. bauddha sAdhanA meM bhI samAdhi-mArga kA varNana milatA hai jisase nirvANa-prApti ho sakatI hai. aura jaina sAdhanA meM bhI karmabaMdhana aura usake pariNAmoM se mukti pAne kA rAstA batAyA hai. jainasAdhanA jainadarzana ne duHkha kA kAraNa karma mAnA hai. AtmA para karma kA AvaraNa A jAne se manuSya sacce sukha kA rAstA bhUla jAtA hai aura zarIra ke prati usakA mamatva ho jAtA hai. vaha zArIrika sukhoM ko hI mahattva dekara unheM pAne ke lie galata rAstA apanAtA hai. dUsaroM ko duHkha dene para koI sukhI nahIM banatA. para vaha apane sukhoM ke liye saba jIva samAna haiM, isa tathya ko bhUla kara dUsaroM ko kaSTa dene lagatA hai. jainadarzana kahatA hai ki dUsaroM ko duHkhI banAkara sukhaprApti kA prayatna ajJAna hai. isa ajJAna ke kAraNa duHkhavRddhi ke sAtha-sAtha janma-maraNa ke cakkara bhI bar3hate haiM. isalie AtmA para se karma kA AvaraNa dUra karanA cAhiye. tabhI AtmA kI supta zaktiyAM jAgrata hotI haiM, jisase manuSya sacce sukhakA svarUpa jAnakara zArIrika sukha-duHkhoM meM viveka karanA sIkhatA hai. ajJAna, tRSNA yA kaSAyoM dvArA nirmANa hone vAle duHkha se vaha mukti pA jAtA hai aura dUsaroM ke dvArA diye hue duHkhoM ko vaha zAMtipUrvaka sahana karane kI zakti pA letA hai. vaha duHkhoM se vihvala yA kSubdha nahIM banatA. mAnavatA kA pUrNa vikAsa karmoM ke AvaraNa haTa jAne para bhI zeSa Ayu to use bhoganI par3atI hai, nAma se bhI vaha pukArA jAtA hai aura jaba taka Jain Education Interion For pavate & Personal use only (www.gelibrary.ee
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 : muni zrIhajArImala smRti-grantha : dvitIya adhyAya -0--0-0--0-0--0-0--0--0-0 zarIra hai taba taka vedanA bhI hotI hai. usake liye Ayu, nAma, gotra tathA vedanIya karmoM ke AvaraNa haTanA Avazyaka hotA hai. unake haTane para jise zuddha jJAna ho gayA hai use phira se baMdha nahIM hotA, kyoMki sAdhaka saccA sva-rUpa jAna jAtA hai. zuddha nirmala tathA pUrNa sadguNa yukta bana jAtA hai. yahI mAnavatA kA pUrNa vikAsa hai, manuSya jIvana kI antima siddhi aura sArthakatA hai. siddhoM ke prakAra isa prakAra mAnavatA kA vikAsa karane vAle do prakAra ke hote haiM. eka apanI hI mAnavatA kA vikAsa karate hue usakI siddhi karane vAle siddha aura dUsare apanI mAnavatA kI siddhi ke sAtha-sAtha dUsaroM ko mAnavatA kI vRddhi kA mArgadarzana karanevAle, jinheM jaina tattvajJAna tIrthaMkara siddha kahatA hai. ve tIrtha kI sthApanA kara dUsaroM ke vikAsa kA mArgadarzana kara mAnavatA ke vikAsa kA mArga prazasta karate haiM, dUsaroM ke duHkha se daMvita hokara unheM kalyANa-patha kA pradarzana karate haiM. karmoM ke prAvaraNa AtmA para AvaraNa DAlane vAle karmoM ke viSaya meM jJAniyoM ne isa prakAra vivaraNa diyA hai. dRSTi aura jJAna DhaMkane vAle karmoM ko mohanIya aura jJAnAvaraNa karma kahA hai. unake kAraNa manuSya apane sahI rUpa ko bhUlakara ajJAnI banatA hai. satya ko pahacAna nahIM sakatA. use kyA karanA cAhie, isakA sahI jJAna nahIM hotA. yadi jJAna ho bhI jAya to vaisA AcaraNa ho nahIM pAtA. mohanIya karma bAdhaka banate haiM. ina karmoM ke AvaraNoM ko haTAnA aura naye karma ke baMdhana na hoM isakI sAvadhAnI hI sAdhanA hai. vaha sAdhanA isa prakAra batAI hai:mana, vacana aura zarIra dvArA hone vAlI burAI ko rokanA sAdhaka ke liye prAthamika AvazyakatA hai. mana kabhI khAlI nahIM rahatA. vaha kisI na kisI viSaya meM lagA hI rahatA hai. dina bhara mana meM vRttiyoM kA prabhAva calatA hI rahatA hai. usameM se aniSTa ke vicAra ko vaha apane mana meM sthAna nahIM detA. yahA~ taka ki jisane usakA ahita kiyA ho aise zatru ko bhI vaha apanA upakArakartA hI mAnatA hai, kyoMki usane ahita karake sahanazIlatA ko bar3hAyA. vicAroM para saMyama rakhakara bure vicAra mana meM na Ane se vAcAsaMyama AtA hai. sAdhaka ke muMha se asatya, dUsare kA akalyANa yA aniSTa karanevAlI va kaThora bhASA nahIM nikalatI. vaha satya, parimita, hitakara va mIThI bhASA hI bolane kA prayatna karatA hai. jaba mana para kAbU ho jAtA hai, vANI meM saMyama A jAtA hai to zarIra se bhI koI aisA karma nahIM hotA jisase dUsare ko kaSTa pahu~ce yA dUsare kA akalyANa ho. balki usake dvArA aise hI kArya hote haiM jinameM dUsaroM kI bhalAI ho. isa prakAra samapravRtti karate huye bhI usakI usameM kisI prakAra kI Asakti nahIM hotI. vaha sahaja bhAva se apane AtmaguNoM ke vikAsa ke liye satpravRtti karatA rahatA hai. vrata jaba manuSya AtmavikAsa kA patha lekara apane Apako sAdhanApatha kA pathika banAtA hai to ahiMsA, brahmacarya amamatvAdi guNoM kI ArAdhanA karatA hai. dUsaroM ke prati AtmabhAva honA ahiMsA hai. isa sAdhanA kA abhyAsa dRr3ha karane ke liye prathama vrata lenA Avazyaka ho jAtA hai. vaha dUsaroM ke prati samabhAva rakhakara jIvana-vyavahAra karatA hai. kisI ko du:kha yA kaSTa nahIM pahu~cAtA. vaise hI satya kA upAsaka banakara bhASA-saMyama kA abhyAsa bar3hAtA hai. samatA va satya ke upAsaka ke lie yaha Avazyaka ho jAtA hai ki vaha dUsare kA zoSaNa na kare, anyAya se dUsare kI vastu kA apahAra na kare para yaha sAdhanA tabhI saMbhava hai jaba vaha aparigraha yA sAdagI ko apanAtA hai, usakI jarUrateM sImita hotI haiM. tRSNApAza kATe vinA manuSya ucita parigraha kI sImA kI ora jA nahIM sakatA aura parigraha sImita huye vinA Atma-vikAsa kI ora zakti nahIM lagAI jA sakatI. isIliye ucita parigraha kI sImA sAdhaka ko bAMdha hI lenI par3atI hai. jaise parigraha ko sImita banAnA sAdhaka ke liye Avazyaka hai, vaise hI brahmacarya vrata ko bhI sAdhanA meM mahattvapUrNa sthAna hai. usake vinA MONITI WHITTARITAITHILIMILAIMAANIN ALLALATHIRALVI HTTARDPIDITATE NM EANINTHANILIATHIHINDI ADDHA MANTIC RAMADur Jain E are
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ riSabhadAsa rAMkA : jaina sAdhanA : 305 vaha AtmazaktiyoM kA pUrNa vikAsa nahIM kara pAtA. jaise jaina sAdhanA meM, ahiMsA satya, aparigraha va brahmacarya ko sthAna hai vaise hI vaidika vicAraparamparA kI sAdhanA meM bhI yama niyama ko sthAna diyA hai aura bauddha sAdhanA meM bhI unakA mahattvapUrNa sthAna hai. -0--0--0--0--0--0--0--0--0-0 tapa yogadarzana meM yama niyama ke bAda zarIra ko sAdhanA ke yogya banAne ke liye Asana prANAyAma batAyA hai to jaina sAdhanA meM tapa ke dvArA zarIra ko kasane kA vidhAna hai. Aja tapa kA artha zarIra-kaSTa bana gayA hai para usakA upayoga zarIra aura mana ko sAdhanA ke yogya banAne meM honA cAhie. jainasAdhanA meM tapa ke do prakAra haiM-bAhya aura Abhyantara. bAhya tapa ke chaha bheda haiM--anazana, avamodarya, vRttiparisaMkhyAna, rasaparityAga, viviktazayyAsana aura kAyakleza. sAdhaka apanI sArI zakti ko AtmavikAsa meM lagAve, usakA vAsanA meM kSaya na kare, isa dRSTi se vAsanAoM ko kSINa banAne ke prayatnoM ko tapa kahA jA sakatA hai. yaha prayatna mana aura zarIra donoM kI ora se hone cAhie, tabhI saphalatA prApta ho sakatI hai. tapa meM manakA sAtha na milA to zarIra se kiyA huA tapa deha-daMDa yA kAyakleza mAtra hI bana sakatA hai. zarIra se mana kI zakti vizeSa hone se zArIrika yA bAhya tapazcaryA se mAnasika-AbhyaMtara tapazcaryA ko adhika mahattva diyA gayA hai. phira bhI sAdhaka ko abhyAsa meM bAhya tapa bhI upayogI hotA hai, usakI AvazyakatA hotI hai. usa para bhI vicAra karanA Avazyaka hai. anazana zarIra va AhAra kA sambandha atyanta ghaniSTha hai. AhAra ke vinA zarIra cala nahIM sakatA. lekina yaha AhAra kitanA aura kaisA lenA cAhiye, isa jAnakArI ke abhAva meM manuSya adhikatara jarUrata se jyAdA hI khAtA hai. isaliye use upavAsa karanA bhI Avazyaka ho jAtA hai. upavAsa meM annapAcana meM lagane vAlI zakti bacAkara AtmaciMtana meM lagAI jA sakatI hai. isIliye upavAsa ko AtmA ke nikaTa vAsa karanA mAnA gayA hai. bhojana ko tyAga kara usake pacAne ke liye kharca hone vAlI zakti kA upayoga AtmaciMtana meM kiyA jAya to vaha anazana sAdhanA meM lAbhadAyaka hotA hai. para yadi pratiSThA yA daMbha kA kAraNa bana jAya to nizcita hI vaha bAdhaka banatA hai. vaha karmamala ko dUra karane ke badale use bar3hAtA hai. avamodarya sAdhaka zarIra ko jitanA Avazyaka ho utanA hI AhAra detA hai. kama se kama AhAra ke sahAre apanI jIvanacaryA calAtA hai. usase adhika AhAra se paidA honevAlA pramAda nahIM AtA aura sAdhanA ke prati jAgrati bar3hatI hai. apramattatA sAdhanA ke vikAsa meM Avazyaka hone se vaha bhUkha se kama khAtA hai. vattiparisaMkhyAna avamodarya kI sAdhanA ke liye vastuoM kI sImA Avazyaka hai. manuSya svAdavaza jo jarUrata se adhika khA letA hai usake liye khAne kI vastuoM kA saMkSepa karanA Avazyaka ho jAtA hai aura sAdhaka isa Adata ko bar3hAne ke liye vrata kA sahArA letA hai. khAne kI vastue asaMkhya haiM. para sAdhaka unheM sImita karatA hai. rasaparityAga mitAhAra ke liye rasaparityAga bhI Avazyaka ho jAtA hai. isIliye tapazcaryA meM rasa-tyAga kA sthAna mahattvapUrNa hai. hamAre vikAroM para niyaMtraNa Ave, iMdriyA~ prabala na hoM, isaliye rasaparityAga sAdhanA meM sahAyaka hotA hai. isaliye sAdhaka yaha mAnakara ki khAne ke liye jInA nahIM hai para jIvana ke liye bhojana hai, aisA AhAra kare jisase mana svastha rahe.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 : muni zrIhajArImala smRti-grantha : dvitIya adhyAya viviktazayyAsana sAdhanA meM sthAna kA bhI mahattva hai. vaha aise sthAna meM rahe jahA~ kA vAtAvaraNa aura paristhiti sAdhanA ke liye anukula ho. isaliye usakA ekAnta, nirupAdhika sthAna meM rahanA Avazyaka hai. isaliye tapa meM vivikta zayyAsana kA sthAna hai. kAyakleza sardI-garmI ke upadrava sAdhanA meM bAdhaka na hoM aura sadA apramatta avasthA banI rahe, isa dRSTi se zarIra ko sahanazIla banAnA Avazyaka hai. nahIM to vaise prasaMga Ane para sAdhaka vicalita ho jAtA hai. sadA sphUrti rahe aura pratikUla paristhiti kA mana para asara na ho, isaliye AsanAdi dvArA zarIra ko kaSTasahana ke yogya banAne kI AvazyakatA hai. isa tapa kA yahI uddezya hai. Abhyantara tapa: prAyazcitta zArIrika bAhya tapoM kI apekSA sAdhanAmArga meM mAnasika tapoM kA adhika mahattva hai. jIvanazuddhi tathA AtmavikAsa kI dRSTi se sabhI dharmoM meM mAnasika abhyAsa para jora diyA gayA hai. sAdhaka jaba sAdhanA-kSetra meM Age bar3hatA hai taba Atma-AlocanA kara apanI pratyeka zArIrika kriyA aura mAnasika vRtti kA zodhana karatA hai. jaba use apane dvArA huI bhUla mAlUma detI hai to prAyazcitta kara phirase vaha bhUla na ho isakA saMkalpa karatA hai. vaise to prAyazcitta kA zramaNaparamparA meM mahattva thA para bha0 mahAvIra ne use dainika kArya-krama meM jor3a diyA. unake pahale 22 tIrthaMkaroM kI paramparA meM bhUla ho taba prAyazcitta lene kA vidhAna thA, para bhagavAn mahAvIra ne manuSya svabhAva kI durbalatA ko jAnakara isameM yaha parivartana kiyA ki manuSya sAvadhAna hokara apane dainika kAryoM kA nirIkSaNa kare. jAna yA anajAna meM hone vAlI bhUloM kI AlocanA kara vaisI bhUleM phirase na hoM, isake liye saMkalpa kare. AtmavikAsa ke liye vratoM meM kahIM doSa A jAya, vratabhaMga ho jAya, saMkalpoM meM DhilAI Ave to usakA smaraNa kara AlocanA aura prAyazcitta sAdhaka ko Age bar3hAtA hai. vaha apane mana, vacana aura zarIra se honevAle doSoM ke lie jo kucha karanA Avazyaka ho vaha karatA hai. vinaya sAdhanA meM vinaya kA atyanta mahattva hone se Abhyantara tapa meM anubhaviyoM ne use bhI sthAna diyA hai. ahaMkAra manuSya ko nIce girAtA hai aura vinaya sAdhanA meM sahAyaka hotA hai. ahaMkAra jJAniyoM, anubhaviyoM tathA guru se jJAna va anubhava prApta karane meM bAdhaka banatA hai. jaba sAdhaka apane Apako paMDita yA jJAnI mAna letA hai, mujhe saba kucha mAlUma hai, aisA samajhatA hai, taba usakA vikAsa ruka jAtA hai. sAdhaka ko hamezA jijJAsu aura vidyArthI rahanA cAhiye, guNiyoM ke prati Adara bhAva rakhanA cAhiye. jAti, kula aura umra se koI zreSTha nahIM banatA para guNoM se hI zreSTha aura pUjya banatA hai. isaliye jJAna, darzana aura cAritra ke vinaya bhI batAye gaye haiM. satata jJAnaprApti kA abhyAsa aura smaraNa ko jJAnavinaya kahA hai, vaise hI jJAniyoM ke prati Adara bhI jJAna kA vinaya hai. jaba taka siddhAnta yA tattva ke prati dRr3ha niSThA nahIM hotI taba taka sAdhanA-patha meM Age nahIM bar3hA jA jakatA. isaliye yathArtha tattva ko jAnanA aura usake prati dRr3ha niSThA honA Avazyaka hai. yadi zaMkA ho to jJAniyoM aura guru se zaMkAnivAraNa kara lenA cAhiye. yaha darzana evaM jJAna vinaya hai. jJAna se tattva kA ThIka nirNaya ho jAya taba tadanukUla AcaraNa yA abhyAsa karanA cAritravinaya hai. sAdhaka sadA namra hotA hai, use apanI apUrNatA kA dhyAna hotA hai. vaha apane se vRddha tathA anubhaviyoM ke prati sadA vinayI hotA hai, jise jaina sAdhanA meM upacAra-vinaya kahA gayA hai. vinaya ko mokSa kA mUla mAnA gayA hai. Jain Educator
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ riSabhadAsa rAMkA : jaina sAdhanA : 307 sevA sAdhaka ke liye sevAvRtti kA mahattvapUrNa sthAna hai. kyoMki cittazuddhi ke sAtha-sAtha guNoM kI upAsanA hI usakI Atmazakti ko bar3hAtI hai. vivekI sAdhaka apanI AvazyakatAeM ghaTAkara dUsaroM se kama se kama sevA letA hai aura adhika se adhika dUsaroM ke liye upayogI banatA hai. jIvana meM eka dUsare kI sevA aura sahayoga Avazyaka hotA hai para sAdhaka sadA yaha dhyAna rakhatA hai ki vaha kisI para bojharUpa na bane aura dUsaroM se jo sevA le use cukAne kA prayAsa kare. jainasAhitya meM sevA ke liye 'vaiyAvRtya' zabda kA prayoga kiyA gayA hai. usake dasa prakAra batAye gaye haiM, jisakA artha yahI hai ki jahA~ jaisI sevA kI jarUrata ho vaha kI jAya. svAdhyAya sAdhanA meM svAdhyAya kA bhI atyanta mahattva hai. apane dhyeya kI jAgrati aura usa patha meM Age bar3hane ke liye anubhaviyoM ke anubhavayukta vacana yA graMthoM kA svAdhyAya atyanta upayogI hotA hai. yadi sAdhanAmArga meM kahIM kucha zaMkA ho to apane se adhika jJAnI aura jAnakAra se zaMkAnivAraNa kara lenA cAhiye. par3he huye anubhavoM tathA pAThoM kA ciMtana tathA zuddhatApUrvaka uccAraNa aura Aye huye anubhavoM kA yA dharma kA upadeza Adi bAteM jJAnaprApti meM niHzaMka banAne, udAtta tathA paripakva banAne meM sahAyaka hotI haiM. isaliye svAdhyAya kA atyanta mahattva hai. svAdhyAya eka prakAra kI prAcInakAla meM huye mahApuruSoM kI satsaMgati hai. svAdhyAya karate samaya yadi yaha dRSTi rahe to hama bahuta lAbhAnvita ho sakate haiM. vyutsarga mamatA, ahaMkAra, rAgadveSa tathA krodhAdi kaSAyoM kA tyAga vyutsarga hai. vyutsarga ke do prakAra batAye gaye haiM-bAhya aura Abhyantara. ghara, kheta, dhana, saMpatti, parivAra Adi kI Asakti kA tyAga bAhya vyutsarga hai aura rAga, dveSa, krodha, ahaMkAra Adi Antarika durguNoM kA tyAga Abhyantara vyutsarga hai. citta zuddhi ke liye ina saba bAtoM kA tyAga Avazyaka hotA hai. sAdhaka prAtaHkAla tathA saMdhyA samaya meM, ekAnta meM, nirupAdhika hokara mamatAtyAga kA ciMtana kare aura use tyAgane kA prayAsa karatA rahe to sAdhanA-patha meM Age bar3hatA hai.. isa prakAra sAdhaka apanI taiyArI kara letA hai taba vaha dhyAna kI ora Age bar3hatA hai. pataMjali kI sAdhanA meM yama, niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna, samAdhi, yaha sAdhanAkrama batAyA hai. prakArAntara se vaisA hI jaina sAdhanA meM bhI hai. Asana zarIra ko apramatta banAte haiM aura prANAyAma citta ko sthira banAne meM upayogI hotA hai. pratyAhAra phailI huI vRttiyoM ko ekAgra banAtA hai to dhAraNA saMkalpa ko dhAraNa karane kI zakti detI hai. itanI taiyArI ho jAne para sAdhaka dhyAna kI sAdhanA kara citta ko sthira dRr3ha ekAgra aura nirmala banAtA hai jisase samAdhi prApta hotI hai. dhyAna jaina sAdhanA meM pUrva batAI pArzvabhUmi taiyAra hone para dhyAna kI sAdhanA karane ko kahA hai. karmakSaya ke lie dhyAna atyanta mahattvapUrNa sAdhanA hai . dhyAna citta ko ekAgra banAtA hai. citta kA svabhAva hai--vaha khAlI nahIM rahatA. kisI na kisI viSaya kA ciMtana karatA hI rahatA hai. dhyAna ke do prakAra jaina sAdhanA meM batAye gaye haiM-eka azubha aura dUsarA zubha. citta ekAgra aura sthira karane se usakI zakti meM vRddhi hotI hai. citta kI bar3hI huI zakti se manuSya icchita kArya kara sakatA hai. yadi isa zakti kA upayoga vaha azubha ke lie karanA cAhe to vaisA bhI kara sakatA hai aura usakA upayoga zubha ke lie bhI kara sakatA hai. isalie jaina sAdhanA ne dhyAna ke prakAra batAkara isa viSaya kA spaSTIkaraNa kiyA hai. Arta aura raudradhyAna ye azubha dhyAna haiM. dharma tathA zukla dhyAna ye zubhadhyAna mAne gaye haiM. Tu Tu Tu Tu Ceng Jain Ekinn Interational Ancinelibrary.org
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ [0-0-0-0-0--0 308 : muni zrI hajArImala smRti grantha : dvitIya adhyAya ArttadhyAna saMsAra meM iSTaviyoga, aniSTayoga, bImArI tathA vastuoM kI prApti kI abhilASA svAbhAvika rUpa se pAI jAtI hai, usake lie loga ciMtA karate hue bhI pAye jAte haiM. apriya kI prApti sukhakara nahIM hotI, dukhadAyaka hotI hai. manuSya apane Apa ko usake cintana meM lagAtA hai. aniSTayoga, iSTaviyoga, bImArI, vedanA Adi ko sarvathA TAlanA asaMbhava hai. aise avasaroM para viveka aura dhIraja rakhakara unheM sahana karanA cAhie. vaisA na kara yadi vaha vyAkula banakara usa viSaya kI ciMtA karatA hai to apanI zakti vyartha khotA hai. usa zakti ko AtmavikAsa meM lagAe yahI iSTa hai aura naye viSayoM kI prApti meM citta ko lagAnA yaha viveka se TAlA jA sakatA hai. kyoMki tRSNA ke pIche citta ko lagAnA hAnikara hai. dhyAna kisI bhI viSaya kA kiyA jA sakatA hai. citta ko ekAgra karane se zakti prApta hotI hai. zArIrika sukhaprApti ke lie tapazcaryA kara unheM prApta karane ke udAharaNa purANoM meM milate haiM. para yaha dhyAna manuSya ko nIce girAtA hai aura duHkhoM kA kAraNa banatA hai, isalie ArttadhyAna ko aniSTa mAnA gayA hai. raudradhyAna hiMsA, asatya, dUsaroM kA zoSaNa tathA parigraha ke satata ciMtana ko raudradhyAna kahA gayA hai. jaise ArttadhyAna kA mUla lAlasA yA tRSNA hai vaise hI raudradhyAna kA AdhAra krUratA hiMsA hai. apane svArtha ke lie dUsaroM kA aniSTa cintana, dUsaroM ko ThaganA, asatya, beImAnI Adi tarIke socane meM citta ko ekAgra banAnA, dUsare ke dhana ke apahAra kA mArga socanA, parigraha kI rakSA kA ciMtana karanA Adi raudradhyAna meM Ate haiM. raudradhyAna sAdhaka kI dRSTi se aniSTa hai. jo dhyAna manuSya ko U~cA uThAte haiM ve dharma aura zukladhyAna haiM. aise dhyAna ke liye vajraRSabhanArAcasaMhanana jaisA baliSTha zarIra Avazyaka hotA hai. nirbala rogI tathA paMgu zarIra meM vaha sahanazakti nahIM hotI. isalie utkRSTa dhyAna ke liye svastha zarIra kA honA Avazyaka hai. dharmadhyAna jo dhyAna samatA ko bar3hAne aura dRr3ha karane ke liye kiyA jAtA hai vaha dharmadhyAna hai. isake liye jinhoMne rAgadveSAdi zatruoM para vijaya pAI hai, aise anubhavI puruSoM ke vacanoM kA, citra kA tathA unakI mUrti kA AlaMbana liyA jA sakatA hai. jaba manuSya AtmanirIkSaNa kara apane doSa yA kamajoriyoM ko samajhakara unheM dUra karane kI koziza karatA hai, rAga dveSAdi kaSAyoM ko apane vikAsa patha meM bAdhaka samajhakara unheM dUra kara satyamArga para calane kA ciMtana karatA hai, usapara apane citta ko kendrita kara abhyAsa bar3hAtA hai taba usa dhyAna ko dharmadhyAna kahA jA sakatA hai. zubha-azubha karmoM ke phala kA ciMtana zuddhi kI ora agrasara karane meM sahAyaka hotA hai. saMsAra kA svarUpa, usakI vizA latA, zAzvatatA, sthiti yA vinAza-zIlatA kA ciMtana, vividha dravyoM kI parivartanazIlatA jAna lene para anAsakti bar3hatI hai. phira usameM vyAkulatA nahIM AtI. isa taraha ke dhyAna se bhAvanAoM kI zuddhi hotI hai. anAsakti aura dharma ke ciMtana se Ayukarma ke bandhana DhIle par3a jAte haiM aura vaha zukladhyAna meM praveza kara pUrNa mAnavatA ko prApta hotA hai. vikAsakrama meM dharmadhyAna ke bAda zukladhyAna AtA hai. zukladhyAna sAdhaka jar3a-cetana ke bhedoM ko samajhakara ciMtana karatA hai aura gaharAI meM jAkara paramANu tathA cetana dravya ke saMbaMdhoM kA bhinna-bhinna dRSTi se vicAra karatA hai to usake sadAcAra meM dRr3hatA Ane se cAritramohanIya karmoM kA nAza hotA hai.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ riSabhadAsa rAMkA : jaina sAdhanA : 309 jar3a aura cetana dravya pRthak haiM, phira bhI saMyoga se mila gaye haiM. inameM se kisI eka tattva kA AlaMbana lekara usa para citta ko nizcala yA ekAgra kiyA jA sakatA hai. isase dhyAna meM ekAgratA AtI hai aura mana kI supta zaktiyoM kA vikAsa hotA hai. aneka viSayoM meM bhaTakanevAle mana ko ekAgra karane ke lie aisI upamA dI jAtI hai ki jaise cUlhe meM jalane vAlI eka eka lakar3I ke nikAla lene para apane Apa Aga bujha jAtI hai vaise hI mana ko caMcala banAne vAle eka eka viSaya ko dUra kara dene se caMcalatA dUra hokara vaha niSprakapa bana jAtA hai. AtmA para jo ajJAna ke AvaraNa the ve dUra hokara jJAna kA prakAza phaila jAtA hai. aisI avasthA prApta hone para zvAsocchvAsa Adi zArIrika kriyAeM calatI rahatI haiM para ve sahaja bhAva meM prAkRtika dharma ke rUpa meM calatI rahatI haiM. unase bandhana nahIM hotA. sAdhaka zaila kI taraha akaMpa bana jAtA hai jise jaina sAdhanA meM zailezI avasthA kahA hai. usa samaya aisI apUrva avasthA utpanna hotI hai jisameM andara aura bAhara kI samasta sUkSma aura sthUla kriyAeM ruka jAtI haiM. mana kA vyApAra bhI niruddha ho jAtA hai. AtmA pUrNa rUpa se paramAtmastha ho jAtA hai. yahIM sAdhanA kA anta hotA hai aura sAdhaka siddha bana jAtA hai. 0-0-0--0--0--0--0--0--0--0 Jain Education Intemational