Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina purANa sAhitya ke0 RSabhacandra jisa prakAra prAraMbhase hI jinavANI(arhadvacana) ke cAra vibhAga kiye gaye haiM usI prakAra jaina sAhitya ke bhii| ye vibhAga haiM-kathA, gaNita, darzana aura cAritra sNbNdhii| zvetAmbara inakA dharmakathAnayoga, gaNitAnuyoga, dravyAnuyoga tathA caraNAnuyogake nAmase aura digambara prathamAnuyoga, karaNAnuyoga. dravyAnuyoga tathA caraNAnuyogake nAmase paricaya dete haiN| ina vibhAgoMmeM kathA-sAhityako, jisake apara nAma dharmakathAnuyoga tathA prathamAnuyoga haiM, prathama sthAna milA hai| isa anuyogako itanI baDI mahattA isalie dI gayI hai ki isake dvArA hI sAdhAraNa va sAmAnya janatAmeM dharmake bIja saralatA va vizAla paimAne para panapAye jA sakate haiN| kathA eka aisA sarala upAya hai jisakA prabhAva turanta hI sAdhAraNa jana para par3atA hai. ataH isako itanA mahattvapUrNa sthAna prApta hai| isI kathAnuyoga athavA kathA-sAhityakA eka aMga purANasAhitya hai jisakI carcA yahA~ para kI jA rahI hai| jinasenAcAryane apane mahApurANa(AdipurANa)meM purANakI vyAkhyA 'purAtanaM purANaM syAta 'se kI hai| Age yaha bhI batalAyA hai ki ve apane granthameM tirasaTha zalAkA puruSoMkA purANa kaha rahe haiN| anya AcAryoM ke matakA nirdeza karate hue ve batalAte haiM ki koI koI tIrthakaroM ke hI caubIsa parANa mAnate haiM kyoMki unameM anya zalAkA puruSoM(cakravartI, baladeva, vAsudeva va prativAsudeva)kA bhI samAveza ho jAtA hai aura ina sabhI purANoMkA jisameM saMgraha ho vaha mahApurANa kahalAtA hai| kahanekA tAtparya yaha ki jisameM eka zalAkA puruSakA varNana ho vaha purANa tathA jisameM aneka zalAkA puruSoMkA varNana ho vaha mahApurANa kahalAtA hai| jinasenAcArya Age batalAte haiM ki unake granthameM jisa dharmakA varNana hai usake sAta aMga hai--dravya, kSetra, tIrtha, kAla, bhAva, mahAphala aura prkRt| tAtparya yaha ki purANameM SaDadravya, sRSTi, tIrthasthApanA, pUrva aura bhaviSya janma, naitika aura dhArmika upadeza, puNyapApake phala aura varNanIya kathAvastu athavA satpuruSake caritakA varNana hotA hai| jaina purANoMmeM kAvyamaya zailIkA bhI samAveza ho gayA hai| yaha tatkAlIna prabhAva hI pratIta hotA hai| anyathA jinasenAcAryakI mahAkAvyakI paribhASAmeM purANake tattva bhI zAmila nahIM hote| ve mahAkAvyake lakSaNa isa prakAra batalAte haiM:
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 : zrI mahAvIra jaina vidyAlaya suvarNamahotsava anya jo prAcIna kAlake itihAsase sambandha rakhanevAlA ho, jisameM tIrthakara, cakravartI ityAdi mahApuruSoMkA caritra-citraNa ho tathA jo dharma, artha aura kAmake phalako dikhAnevAlA ho use mahAkAvya kahate haiN| jinasenAcAryane apane mahApurANako mahAkAvya bhI mAnA hai| kahanekA tAtparya yaha ki mahApurANa purANase bRhatkAya hotA hai aura jaina purANoMmeM kAvyAtmaka zailIkA samAveza bhI ho gayA hai| ___ Upara kahA jA cukA hai ki purANameM satpuruSake carita kI kathA-vastukA samAveza hotA hai| isI caritAtmaka vastuke kAraNa aisI racanAoMko carita bhI kahA gayA hai| zvetAmbaroMkI prAyaH jitanI bhI racanAe~ tIrthaMkaroM ke jIvana saMbaMdhI milatI haiM unheM carita hI kahA gayA hai, parantu digambara lekhakoMne unheM purANa va carita donoM saMjJAe~ dI haiN| isase yaha spaSTa hai ki zalAkA puruSoM ke jIvana sambandhI jo jo kRtiyA~ racI gayIM unheM cAhe purANa kaheM yA carita kaheM, isase koI bheda upasthita nahIM hotaa| kahane kA tAtparya yaha ki carita aura purANa ekArthavAcI hI hai, yadi unameM tresaTha mahApuruSoMmeMse kisI ekakA yA anekakA carita varNita ho| Age calakara hama dekhate haiM ki purANa aura carita isa paribhASAmeM anubaddha nahIM rheN| zalAkA puruSoM ke atirikta aneka mahApuruSoMke kAlpanika caritoMko bhI purANa yA carita kahA gayA hai| vizeSataH carita bahuta hI vistRta arthameM prayukta huA haiN| caritakA abhiprAya rahA hai jIvanI aura vaha jIvanI cAhe zalAkA puruSakI ho, koI dhArmika athavA vIrapuruSakI ho yA kisI kAlpanika puruSakI hI kyoM na ho, una sabako caritakI saMjJA dI gayI hai| purANa aura mahApurANa nAmaka jo jo racanAe~ racI gayIM una sabakA AdhAra kyA rahA hai? jinasenAcAryane to mahApurANakI paribhASAmeM yaha batalAyA hai ki mahApuruSoM(tIrthakarA di)ne isakA upadeza diyA hai isa lieise mahApurANa kahate haiN| kahanekA tAtparya yaha ki ina purANoMkI kathAe~ tIrthakaroMke mukhase hI sunI gayI thI aura ye hI paraMparAse calI A rahI haiN| Upara hamane batalAyA hai ki digaMbaroMkA prathamAnuyoga hI zvetAmbaroMkA dharmakaMthAnuyoga hai| prathamAnuyoga bArahaveM aMga dRSTivAdakA eka vibhAga bhI mAnA gayA hai| usameM tIrthakara, cakravartI aura anya mahApuruSoM ke varNana upalabdha the| jaina kathAsAhityake purANoMkI kathAvastukA yaha bhI eka Adisrota mAnA jAtA hai, kintu dRSTivAdake lupta ho jAne ke kAraNa prathamAnuyoga aba upalabdha nahIM hai| paraMparAse jo kucha bhI surakSita raha sakA vaha Agama graMthoM tathA anya graMthoMmeM samAviSTa ho gayA aisI mAnyatA hai| ataH prathamAnuyogake pazcAt jina jina graMthoMkI kathA-sAmagrI ke AdhAra para Age purANa grantha race gaye unameM samavAyAMga, jJAtAdharmakathA, kalpasUtra, jambUdvIpaprajJapti, trilokaprajJapti tathA Avazyaka niyukti, cUrNi, vizeSAvazyaka bhASya aura vasudevahiNDI ullekhanIya haiN| jaisA ki bhAratIya sAhityake sAtha hotA AyA hai vaise jaina sAhitya ke bhI kucha prAcIna grantha aba taka bhI upalabdha nahIM ho sake haiN| anya granthoMmeM ullekha mAtrase hI unakA patA calatA hai| isa prakArake purANoMmeM vimalasUrikA harivaMsacariya, kavi parameSThikA vAgarthasaMgaha-purANa tathA caturmukhake paumacariu aura harivaMsapurANu ullekhanIya haiN| upalabdha purANa-sAhitya para dRSTipAta kareM to mAlUma hogA ki ye racanAe~ vikramakI chaThI zatAbdIse lagAkara 18vIM zatAbdI taka panapatI rahI haiN| jisa prakAra jainoMkA purAnAmeM purAnA sAhitya prAkRta bhASAmeM upalabdha hai usa prakAra purANa sAhitya bhii| apane dharma-pracArameM sAdhAraNa janako prabhAvita karane ke lie una logoMkI bolacAlakI jo bhASA thI use hI apane sAhityakA mAdhyama banAnemeM jaina loga agraNI rahe haiN| isalie samaya samaya para badalatI huyI bhASAoMmeM purANa sAhityakA sRjana huA hai| prAkRta ke bAda jaba saMskRtakA adhika prabhAva bar3hA to usa bhASAmeM bhI purANoM kI racanA karane meM jaina loga pIche nahIM rheN| usake pazcAtU jaba apabhraMza bhASAoMne jora pakaDA taba apabhraMza racanAe~ bhI hone lgiiN| isa prakAra hama dekheMge ki prAkRta (mahArASTrI) purANoMkA racanAkAla chaThI zatAbdIse pandrahavIM taka, saMskRta
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina purANa sAhitya : 73 purANoMkA AThavIMse unnIsavIM taka aura apabhraMza purANoMkA dasavIMse solahavIM zatAbdI taka rahA hai| pracuratAkI dRSTi se prAkRta, saMskRta va apabhraMza purANoMkA utkRSTa kAla kramazaH bArahavIM-terahavIM, terahavIMse sattarahavIM aura solahavIM zatIkA rahA hai| ina sabameM bhI saMskRta kRtiyoMkI saMkhyA sarvopari hai| prAyaH ye sabhI racanAe~ eka hI bhASAmeM haiM, paraMtu kisI kisI prAkRta racanAmeM kahIM kahIM para saMskRta va apabhraMza, to apabhraMza racanA meM saMskRta va prAkRta aura unameM dezI bhASAoMke zabda bhI yatratatra milate haiN| ye racanAe~ adhikatara padyAtmaka haiM, paraMtu gadyAtmaka racanAoMkA sarvathA abhAva nahIM hai aura kucha kRtiyoMmeM gadya aura padyakA mizraNa bhI milatA hai| vikramakI chaThI zatAbdIse jaba jaina purANoMkI racanA prAraMbha huI taba taka brAhmaNoM ke mukhya purANoM ho cukI thii| isalie usa sAhitya-zailIke darzana jaina purANoM meM bhI hote haiN| sAtha hI sAtha yaha bhI dhyAna denekI vastu hai ki usa samaya taka kAvyAtmaka zailIkA prAdurbhAva ho cukA thA tathA saMskRta sAhityameM uttarottara kAlameM utkRSTa racanAeM banatI jA rahI thiiN| isa pravAhakA prabhAva jaina purANa-sAhitya para bhI par3A hai| jinasenAcAryane to jaisA ki Upara batAyA jA cukA hai kAvyatattvako bhI purANameM sthAna de diyA hai| isa samakAlIna prabhAvake kAraNa jaina purANoMmeM hama dekheMge ki kavikI pratibhAke anusAra una racanAoMmeM chaMda, alaMkAra, rasa-bhAva Adi kAvya-guNoM tathA sUktiyoM aura subhASitoMkA taratama pAyA jAtA hai| kucha saMskRta racanAe~ to mahAkAvyAtmaka zailI ke acche udAharaNa haiN| unameM prAkRtika dRzyoM. kA varNana aura rasabhAvoM kA kalAtmaka citraNa pAyA jAtA hai| jaina purANoMmeM paurANika zailI aura kAvyAsmaka zailIkA aisA sammizraNa ho gayA hai ki vaha hameM brAhmaNa purANoMmeM kama mAtrAmeM dRSTigocara hotA hai| jaina purANoMkI kucha vizeSatAe~ isa prakAra haiM: prAraMbhameM tInoM loka, kAla-cakra va kulakaroMke prAdurbhAvakA varNana hotA hai| usake pazcAt jambUdvIpa aura bhAratadezakA varNana karake tIrthasthApanA tathA vaMzavistAra diyA jAtA hai| tatpazcAt saMbaMdhita puruSake caritakA varNana prAraMbha hotA hai| ye sabhI varNana ekase nahIM pAye jaate| kabhI saMkSipta to kabhI vistArase aura kabhI kabhI sirpha ullekhamAtrake rUpameM hii| isake atirikta unameM aneka pUrvabhavoMkA vistArase yA saMkSepameM varNana pAyA jAtA hai| pUrvabhavakI kathA oM ke sAtha sAtha prasaMgAnusAra anya avAntara kathAoMkA bhI unameM samAveza huA hai| isa prakAra unameM pracalita lokakathAoMke bhI darzana hote haiN| ye sabhI avAntara kathAe~ kabhI kabhI eka tRtIyAMza to kabhI Adhese bhI adhika bhAga lie hue rahatI haiN| sAtha hI sAtha unameM upadezoMkI kahIM saMkSiptatA to kahIM bharamAra rahatI hai| unameM jaina siddhAntakA pratipAdana, satkarma-pravRtti aura asatkarma-nivRtti, saMyama, tapa, tyAga, vairAgya AdikI mahimA, karma-siddhAntakI prabalatA ityAdi para bhAra rahatA hai| ina prasaMgoM para muniyoMkA praveza bhI pAyA jAtA hai| inake atirikta zeSa bhAgameM tIrthakarakI nagarI, mAtApitAkA vaibhava, garbha, janma, atizaya, krIDA, zikSA, dIkSA, pravrajyA, tapasyA, pariSaha, upasarga, kevalaprApti, samavasaraNa, dharmopadeza, vihAra, nirvANa ityAdikA varNana saMkSepameM yA vistArase saralarUpameM yA kalpanAmaya athavA lAlitya aura alaMkAramaya rUpameM pAyA jAtA hai| sAMskRtika dRSTi se ina graMthoMmeM bhASAtattvakA vikAsa, sAmAnya jIvanakA citraNa tathA rItirivAja ityAdike darzana hote hai jo kAphI mahattvapUrNa hai| bhAratIya janatAko rAmAyaNa aura mahAbhArata bahuta hI priya rahe haiM aura jaina purANa sAhityakA zrIgaNeza bhI inhIM do graMthoMse hotA hai| upalabdha jaina purANasAhityameM prAcInatama kRti prAkRta bhASA meM hai| yaha vimalasUri (530 vi. saM0) kI paumacariyaM (pAmacaritam) nAmaka racanA hai| isameM AThaveM baladeva dAzarathI rAma (padma), vAsudeva lakSmaNa tathA prativAsudeva rAvaNakA carita varNita hai| kitanI hI bAtoMmeM isakI kathA vAlmIki rAmAyaNa
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 : zrI mahAvIra jaina vidyAlaya suvarNamahotsava grantha se bhinna hai / saMskRta rAmAyaNase isa bhinna rAmAyaNako racanekA kyA uddezya thA ? isa dRSTi se dekhe to tIna mUlabhUta kAraNa pratyakSa najara Ate haiN| eka to yaha ki rAmakI jo pracalita lokakathA thI usako brAhmaNoM ne jisa prakAra hindU rUpa diyA usI prakAra jainoMne apane matAvalambiyoMke lie use apanA dhArmika rUpa diyaa| dUsarI vizeSatA yaha ki usameM vAnaroM aura rAkSasoM ko pazuoMkI taraha citrita kiyA gayA thA jo paraMparA ke pratikUla thA kyoMki ve manuSya jAtiyA~ hI thiiN| tIsarA kAraNa yaha ki rAmakathA-saMbaMdhI kucha aisI sAmagrI bhI vimalasUriko milI jo vAlmIki-rAmayaNameM upalabdha nahIM thI yA kucha bhinna thI, jaise rAmakA svecchApUrvaka vanavAsa, suvarNa mRgakI anupasthiti, sItAkA bhAI bhAmaNDala, hanumAna ke aneka vivAha, setukI anupasthiti ityAdi / yaha racanA gAthAbaddha haiM tathA 118 uddezoM meM vibhakta hai / kahIM kahIM para alaMkAroM ke prayoga tathA rasabhAvAtmaka varNanoMke hote hue bhI isakI zailI rAmAyaNa va mahAbhArata jaisI hI hai / saMskRta bhASA meM bhI prathama jaina purANa rAmasaMbaMdhI hai jo raviSeNAcArya ( 735 vi0 saM0) kA padmacarita hai| isameM 123 parva haiM tathA kucha varNanAtmaka vistArake sivAya yaha vimalasUri ke paumacariyakI pratikRti mAtra hai / isI kathAkA anusaraNa karanevAlA sakalakIrtike ziSya jinadAsa ( solahavIM zatI) kA rAmadevapurANa hai jo gadyAtmaka hai| devavijayagaNikA padmapurANa 1652 vi0 saM0meM racA gayA thaa| bhaTTAraka somasenarAmapurANa (saM0 1656 ) para guNabhadrakI rAmakathA ( uttara purANa ) kA bhI prabhAva hai| anya rAmapurANakAroM meM bha0 dharmakIrtti (saM0 1669), candrasAgara, candrakIrtti Adi ullekhanIya haiN| ke prAkRta va saMskRtakI taraha apabhraMza bhASA meM bhI prathama upalabdha jaina purANa paumacariu hai jo svayaMbhUdeva (897 - 977 vi0 saM0 ) kI racanA hai / yaha pA~ca kANDoM tathA nabbe saMghiyoM meM vibhakta hai / kathA raviSeNAcArya kI kRti ke anusAra hI hai| isakI vizeSatA yaha hai ki isameM utkRSTa saMskRta kAvyazailIkA anusaraNa huA hai / kavi rahadhU (15vIM 16 vIM zatAbdI) ne bhI apabhraMzameM padmapurANakI racanA kI hai| kAlakI dRSTise rAmAyaNake pazcAt mahAbhArata saMbaMdhI kathAkRtiyoMkI gaNanA jaina purANa sAhityameM hotI hai| jaina sAhitya meM ye racanAe~ harivaMzapurANa yA pANDavapurANake nAmase vikhyAta haiM / kuvalayamAlA meM jo ullekha hai usase anumAna kiyA jAtA hai ki isa viSaya para bhI prathama kRti prAkRtameM hI racI gayI thI aura usake kartA bhI vimalasUri the| ina purANoM meM 22veM tIrthaMkara neminAtha, vAsudeva kRSNa, baladeva, jarAsindhu tathA kaurava-pANDavoMkA varNana hai / upalabdha sAhitya meM jinasenakRta (840 vi0 saM0) saMskRta harivaMzapurANakA prathama nambara AtA hai| isameM 66 sarga haiN| yaha racanA vimalasUrikI saMbhAvita kRti para AdhArita mAnI jAtI hai / sakalakIrti(1450 - 1510 vi0 saM0) kA harivaMzapurANa 39 sargoM meM vibhakta / isameM Adhese adhika sarga unake ziSya jinadAsa dvArA likhe gaye haiM / bha0 zrIbhUSaNakA harivaMzapurANa saM0 1675 kI racanA hai / terahavIM zatAbdI meM racA gayA devaprabhasUrikA pANDavacaritra 18 sargoM meM vibhakta hai| zubhacandrakA (1608 vi0 saM0) pANDavapurANa jaina mahAbhArata bhI kahalAtA hai / rAjavijayasUrike ziSya devavijaya gaNI(1660 vi0 saM0) ne devaprabhasUrike pANDavacaritrakA gadya meM rUpAntara kara apanI kRti banAyI thI / amaracandra ( 13 vIM zatAbdI ) kI racanA bAlabhArata bhI ullekhanIya hai / harivaMza purANa ke anya kartAoMmeM vra0 jinadAsa (16 vIM zatI), jayasAgara, kavi rAmacandra (saM0 1560 se pUrva) aura bha0 dharmakIrtti (saM0 1671) tathA pANDava caritra saMbaMdhI jayAnanda, vijayagaNI, zubhavardhagaNI aura pANDava purANake rayicatAoMmeM bha0 zubhacandra (saM0 1618), zrIbhUSaNa (saM0 1657 ) aura bha0 vAdicandra ( 17vIM zatI) ke nAma ullekhanIya haiN|
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina purANa sAhitya : 75 harivaMza saMbaMdhI apabhraMzakI prathama kRti svayaMbhUdevakI hai jisakA aparanAma rihaNemicariu hai| yaha tIna kAMDoMmeM vibhakta hai tathA 112 saMdhivAlA grantha hai| isakI kathAkA AdhAra jinasenakA harivaMzapurANa hai| dhavala(11vIM-12vIM zatAbdI vi0 saM0)kA harivaMzapurANa 112 saMdhiyoM meM kAvyAtmaka DhaMgase likhA gayA hai| solahavIM zatAbdIkI anya do kRtiyA~ yazaHkIrti aura zrutakIrtikIprApta hai| prathama 13 aura dvitIya 44 saMdhiyoMmeM vibhakta haiN| kavi raidhUne bhI harivaMzapurANakI racanA kI hai| rAmAyaNa aura mahAbhAratake pazcAt kAlakI dRSTi se mahApurANoMkI bArI AtI hai, jinameM triSaSTizalAkA puruSoM athavA caubIsa tIrthaMkaroM Adike caritoMkA varNana AtA hai| inakI zurUAta bhI prAkRta bhASAse hI hotI hai| zIlAMkAcArya(925 vi0 saM0)kA caupannamahApurisacariya aisI hI eka racanA hai| grantha ke zIrSakase pratIta hotA hai ki nau prativAsudevoMko zalAkA puruSoM meM nahIM ginA gayA hai, jaisA ki samavAyAMgase bhI sUcita hai| yaha gadya-pradhAna racanA hai| isakI rAmakathA para vAlmIkI rAmAyaNakA prabhAva zUrpaNakhAke nAma tathA svarNamRgase spaSTa hai tathApi zeSa kathA vimalasUrike anusAra hai| bhadrezvara(12-13vIM zatAbdI)kI kahAvalimeM zalAkA puruSoMkA carita varNita hai| yaha racanA gadyapradhAna hai| isakI rAmakathAmeM rAvaNake citra kA ullekha dhyAna dene yogya hai| mahApuruSa-caritakAroMmeM AmrasUrikA bhI nAma liyA jAtA hai| saMskRtameM isa saMbaMdhameM mahattvapUrNa racanA mahApurANa hai| isakA prathama bhAga AdipurANa jinasenAcArya (10 zatAbdI) kRta hai tathA dvitIya bhAga uttarapurANa unake ziSya guNabhadrakI racanA hai| uttarapurANakI rAmakathA vAlmIkirAmAyaNa va paumacariyase bhinna hai| Adi purANameM prathama tIrthakara va prathama cakravartI tathA uttarapurANameM zeSa zalAkA puruSoMke caritra vaNita haiN| AcArya malliSeNane 1104 vi0 saM0meM apane mahApurANakI racanA kI thii| pandrahavIM zatAbdIke bha0 sakalakIrti AdipurANa aura uttarapurANa ke racayitA hai| hemacandrAcArya(13vIM zatI prathamapAda)kA triSaSTi-zalAkA-puruSa-carita 10 pA meM vibhakta hai| isakA antima bhAga pariziSTa-parva aitihAsika mahattva rakhatA hai| AzAdhara (1292vi0 saM0)ke triSaSTi-smRti-zAstrameM zalAkA puruSoMkA saMkSipta varNana hai| triSaSTi-zalAkA-puruSa-carita viSayaka gadyAtmaka racanAkAroMmeM vimalasUri aura vajrasena smaraNIya haiN| jinasenake mahApurANa para lalitakIrti(19vIM zatI)kI saMskRta TIkA tathA puSpadaMtake uttarapurANa para prabhAcandra(saM0 1080)kI TIkA upalabdha hai| purANasArasaMgraha dAmanandikI racanA hai jisameM saMkSepameM zalAkA puruSoMkA varNana hai| vaise muni zrIcandra 11vIM zatI aura sakalakIrtike purANasAra gadyAtmaka rupameM upalabdha haiN| caturvizatijinacarita jinadattasUrike ziSya amaracandra(13vIM zatI)kI racanA hai jisameM kramazaH caubIsa tIrthaMkaroMke carita diye gaye haiN| rAyamallAbhyudaya (1615 vi0 saM0) pamasundarakI racanA hai isameM bhI tIrthakaroMke carita haiN| isa sambandha meM kezavasena (saM0 1688) va prabhAcandra ke karNAmRtapurANa ullekhanIya haiN| apane mahApuruSacaritameM merutuMgAcAryane (14vIM zatI) RSabhanAtha, zAMtinAtha, neminAtha, pArzvanAtha tathA mahAvIrasvAmIke caritoMkA varNana kiyA hai| isIko kAvyopadezazataka va dharmopadezazataka bhI kahA gayA hai| apabhraMzameM mahApurANa viSayaka prathama kRti puSpadaMtakA (1022 vi0 saM0) tisahi-mahApurisaguNalaMkAru hai| isameM prathama 37 saMdhiyoMmeM AdipurANa tathA zeSa 65 sandhiyoMmeM uttara purANakI kathAsAmagrI hai| rAmakathAmeM guNabhadrakA anusaraNa hai| kavikI asAdhAraNa kAvyapratibhAke isameM darzana hote haiN|
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 : zrI mahAvIra jaina vidyAlaya suvarNamahotsava grantha padmapurANa, harivaMzapurANa tathA mahApurANoMke pazcAt alaga alaga tIrthakaroke jIvanacarita bahutAyata se pAye jAte haiM / 10vIM zatIse 18vIM zatI taka aisI racanAe~ hotI rahIM / 12vIM aura 12vIM zatI aise sAhityameM kAphI sampanna rahI haiM, vaise 15vIM se 17vIM zatI bhI kama mahattvapUrNa nahIM hai / bahulatAkI dRSTise adhika se adhika kRtiyA~ zAntinAtha para upalabdha haiN| dvitIya zreNimeM nemi aura pArzvajina saMbaMdhI kRtiyoMko rakhA jA sakatA hai| tRtIya sthAnameM Adi jina RSabha, AThaveM candraprabha aura antima jina mahAvIra ke caritoMkI saMkhyA ullekhanIya haiM / prAkRta bhASA meM Adi tIrthaMkara RSabha para prathama racanA abhayadevake ziSya vardhamAnasUri (1160vi0 saM0) kI prApta hai / 11000 zloka pramANa yaha grantha pAMca paricchedoM meM vibhakta hai| bhuvanatuMgakA RSabhadeva carita 323 gAthAoMmeM nibaddha hai / amaracandra (13vIM zatI) kA saMskRta pazcAnandakAvya 19 sagavAlA AdinAtha ke jIvanacaritra saMbaMdhI hai| vinayacandrakA AdinAthacaritra 1474 vi0 saM0 kI racanA hai| anya racanAe~ bha0 sakalakIrtti (15vIM zatI), candrakIrtti (17vIM zatI), zAntidAsa, dharmakIrti AdikI haiN| hastimalane gadyAtmaka AdinAtha purANa likhaa| lalitakIrttikA AdipurANa jinasenAcArya ke AdipurANa para TIkA mAtra hai| nemikumAra ke putra vAgbhaTane kAvyamImAMsA meM apane RSabhadevacaritakA ullekha kiyA hai / apabhraMzameM raidhU (16vIM zatAbdI vi0 saM0 ) kA AdipurANa ullekhanIya hai / usakA aparanAma meghezvara carita hai / dvitIya tIrthakara saMbaMdhI ajitanAthapurANa budharAghava ke ziSya aruNamaNi (1716 vi0 saM0) kI saMskRta racanA hai| apabhraMza meM saM0 1505kI vijaya siMhakI racanA upalabdha hai / tRtIya tIrthaMkara para saMbhavanAthacaritra kI racanA merutuMgasUrine saM0 1413 meM kI thii| eka tejapAlakI isI nAmakI apabhraMza racanA hai| caturtha tIrthaMkara abhinandana ke caritoM kA ullekha mAtra milatA hai| pA~caveM jina para sumatinAtha caritake racanAkAra vijayasiMha ke ziSya somaprabha ( 12vIM zatAbdI ) the / yaha grantha prAkRtameM 9621 graMthAgra pramANa hai / saMskRta meM bhI isa viSayaka racanAkA ullekha AtA hai / chaTheM tIrthaMkarakA padmaprabhacarita prAkRta meM devasUrine 1254 vi0 saM0 meM rcaa| saMskRta meM zubhacandrakA padmanAbhapurANa 17vIM zatIkA hai| vidyAbhUSaNa aura somadatta ke bhI padmanAbhapurANa prApta haiN| devaprabhasUri ke ziSya siddhasenane bhI padmaprabhacaritra racA thA / sAtaveM tIrthakara saMbaMdhI supArzvanAthacarita prAkRta meM harSapurIya gacchake lakSmaNagaNi (1188 vi0 saM0) ne racA / yaha racanA utkRSTa koTikI karIba 9000 gAthA pramANa hai / devasUrikI bhI prAkRta racanA milatI hai / AThaveM jina candraprabha para prAkRta meM vIrasUri (1138 vi0 sa0 ), yezodeva (saM0 1978), caMdrasUri ke ziSya haribhadra (1223) tathA jinavardhanasUrikI kRtiyA~ haiM / apabhraMza racanA yazaH kIrtikI (15vIM 16vIM zatI) 11 saMghiyoM meM prApta hai / devendra (saM0 1264 ) kI racanA saMskRta va prAkRtamaya hai / saMskRta meM asaga (11vIM zatI), vIranandi ( 11vIM zatI), guNaratnake ziSya sarvAnaMda (saM0 1302), zubhacandra (16vIM 17vIM zatI) tathA paMDitAcArya aura dAmodara kavi (saM0 1727 ) kI racanAe~ upalabdha haiM / andhasena ke candraprabhacaritakA bhI ullekha AtA hai / 17vIM zatAbdIkI racanA paM0 zivAbhirAmakI bhI milatI hai jo sAta sameM vibhakta hai / nauveM tIrthaMkara puSpadantake jIvanapara koI racanA nahIM milatI / nanditADhyakRta gAthALakSaNa ke
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina purANa sAhitya : 77 TIkAkAra ratnacandrane usameM Aye hue do padyoM para TIkA karate hue batalAyA hai ki ye padya eka prAkRta racanA puSpadantacaritameMse liye gaye haiN| dasaveM tIrthakara zItalanAthake caritoMke bAremeM sirpha ullekha hI prApta haiN| gyArahaveM jina para zreyAMsacarita jinadevake ziSya haribhadrane saM. 1172meM tathA ajitasiMhasUrike ziSya devabhadrane 11000 granthAna pramANa prAkRtameM race the| saMskRtameM mAnatuMga(saM0 1332)kI kRti prApta hai| surendrakIrtike zreyAMsapurANakA bhI ullekha AtA hai| bArahaveM jina para vAsupUjyacarita prAkRtameM 8000 granthAgra pramANa candraprabhakI racanA hai tathA saMskRta meM varddhamAnasUri(saM0 1299)kI karIba 6000 granthAna prmaann| terahaveM tIrthaMkarakA vimalacarita prAkRtameM race jAnekA ullekha AtA hai| saMskRta meM jJAnasAgarane khaMbhAtameM saM0 1517meM 5650 granthAna pramANa pAMca someM vimalanAthacarita racA thaa| kRSNadAsakA vimalanAthapurANa 10 sargoM meM vibhakta hai tathA 2300 zloka pramANa hai| indrahaMsagaNine saM0 1578meM saMskRtameM vimalacarita racA thaa| ratnanandikA bhI vimalanAtha-purANa milatA hai| caudahaveM jina para prAkRtameM anantanAtha caritake lekhaka Amradevake ziSya nemicandrasUri hai jinhoMne saM0 1213meM 1200 gAthA pramANa apanA grantha likhA thaa| vAsavasena bhI anantanAthapurANake racayitA mAne jAte haiN| - pandrahaveM tIrthakara dharmanAtha para prAkRtaracanAkA ullekha mAtra hai| haricandrakRta eka utkRSTa saMskRta kAvya hai jo 21 saumeM nibaddha hai| isakA nAma dharmazarmAbhyudaya kAvya hai jo 11vI 12vIM zatIkI racanA mAnI jAtI hai| isa para zizupAlavadha, gauDavaho aura naiSadhIya caritakA prabhAva spaSTa hai| nemicandra (saM0 1216) aura sakalakIrti(15vIM zatI)kI racanAoM ke bhI ullekha milate haiM / solahaveM tIrthakara zAntinAthake jIvana saMbaMdhI kaI carita race gaye pratIta hote haiN| prAkRtameM pahalI kRti devacandrasUri (saM0 1160)kI milatI hai| yaha 12000 granthAna pramANa hai| munibhadrakI racanA saM0 1410kI hai| somaprabhasUrikI bhI prAkRta racanA milatI hai| apabhraMzameM mahIcandrane dillImeM saM0 1587meM saMtiNAhacariu racA thaa| saMskRtameM asaga(11vIM zatI)kA zAntinAthapurANa 16 sagoM meM nibaddha hai| inakA eka laghu zAntipurANa bhI milatA hai| ajitaprabhasUri(saM0 1307)kA zAntinAtha-carita 6 sargoM meM vibhakta 5000 zloka pramANa hai| muni devasUrikI kRti (saM0 1322) devacandrasUrikI prAkRta racanA para AdhArita mAnI jAtI hai| mANikyacandrakI racanA (13vIM zatI) 8 sa!meM karIba 6000 granthAna pramANa milatI hai| sakalakIrti (15vIM zatI) tathA zrIbhUSaNa (saM0 1659)ke bhI zAntinAtha-purANa upalabdha haiN| prathama 16 sarga pramANa hai| kanakaprabhakI racanA 485 tathA ratnazekharasUrikI karIba 7000 granthAna pramANa prApta haiN| gadyamaya racanAkAroMmeM bhAvacandra (saM0 1535) tathA udayasAgara ullekhanIya haiN| anya granthakAroMmeM jJAnasAgara, harSabhUSaNagaNi, vatsarAja, zAntikIrti, guNasena, brahmadeva, brahmajayasAgara ityAdi haiN| meghavijayakA zAntinAthacarita to eka pAdapati kAvya hai jo naiSadhacaritake pAdoM ke AdhArase zAMtinAthake jIvanacaritakA varNana karatA hai| sattarahaveM kunthunAthake caritakAroMmeM padmaprabha athavA vibudhaprabhasUri(13vIM zatI)kA nAma AtA hai jinhoMne apanI racanA saMskRtameM kI thii| prAkRtameM bhI kisIne grantha racA thA aura eka anAma carita bhaMDArameM hI honekA ullekha hai| aThArahaveM aranAtha para prAkRta aura saMskRtameM racanAe~ kI gayI thI paraMtu abhI upalabdha nahIM haiN| unnIsaveM jina malinAthake prAkRta caritakAroMmeM jinezvarasUri(saM0 1175)kA nAma AtA hai|
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 : zrI mahAvIra jaina vidyAlaya suvarNamahotsava grantha inakI racanA 5555 graMthAgra pramANa hai / candrasUrike ziSya haribhadrakI kRti tIna adhyAyoMmeM 9000 granthAgra pramANa hai / bhuvanatuMgasUrikA grantha 500 graMtha pramANa tathA eka aura anAma kRti 105 graMthAgra pramANa upalabdha haiM / apabhraMza meM jinaprabhasUrikI 50 pacapramANa racanA hai| jayamizrahalakA bhI mallinAtha purANa upalabdha hai / saMskRtameM pradyumnasarike ziSya vinayacandrakA mallinAtha carita 4250 graMthAgra pramANa 8 sargo meM nibaddha hai / yaha saM0 1474 ke AsapAsa kI racanA hai / sakalakIrtti (15vIM zatI) bhI mallinAtha purANa ke racayitA hai| anya granthakAroMmeM zubhavardhana, vijayasUri, prabhAcandra va nAgacandra smaraNIya haiM / bIsaveM tIrthakara para zrI candrasUrine prAkRta meM 11000 gAthA - pramANa munisuvratanAthacarita saM0 1193meM racA thaa| padmaprabhakI saMskRta kRti (saM0 1994) 5555 granthAgra pramANa tathA muniratnasUrikI racanA 23 sargoM meM nibaddha karIba 7000 graMthAgra pramANa haiM / kRSNadAsakA munisuvrata purANa (saM0 1681) 23 sargAmeM samApta huA tathA arhaddAsakA 10 sargo meM jisakA apara nAma kAvyaratna hai / kezavasena, surendrakIrtti tathA hariSeNa anya purANakAra gine gaye haiM / ikkIsaveM jina saMbaMdhI neminAthapurANa sakalakIrtikI saMskRta racanA hai| anya namicaritoMke ullekha mAtra milate haiN| bAIsaveM tIrthaMkara neminAthake caritoMkI vipulatA pAyI jAtI hai| prAkRta racanAoM meM jinezvarasUrikA neminAtha carita saM0 1975 kI kRti hai / ratnaprabhasUrikI gadyapadyamaya racanA 13600 granthAgra pramANa 6 adhyAyoMmeM vibhakta hai| isakA racanA - kAla vi0 saM0 1233 hai / tIsarI racanA maladhArI hemacandra ( 12vIM zatI) kI 5100 granthAgra pramANa hai / saMskRta meM prathama naMbara sUrAcAryakA AtA hai jinhoMne saM0 1090 meM neminAthacarita rcaa| yaha dvisandhAnAtmaka hai aura tIrthakara RSabha para bhI isakA artha ghaTita hotA hai| aisA hI dvitIya grantha ajitadeva ke ziSya hemacandrasUrikA hai jisakA nAma nemidvisandhAna kAvya hai / somake putra vAgbhaTa(12vIM zatI) kA neminirvANakAvya 15 sagoM meM vibhakta hai| yaha mahAkAvya zailIkI eka utkRSTa racanA hai / udayaprabhasUrikI 2100 granthAgra pramANa racanA saM0 1299ke AsapAsa kI hai / upAdhyAya kIrtirAja (saM01495)kA neminAtha carita 12 sargoM meM nibaddha hai tathA brahma nemidatta (saM0 1575 ) kA neminAtha purANa 16 adhyaayoNmeN| guNavijayakRta carita (saM0 1668) gadyAtmaka hai tathA 13 adhyAyoMmeM vibhakta hai / saMganake putra vikramakA nemidUtakAvya eka vizeSa kalAkRti hai jisameM meghadUta ke AdhAra para samasyApUrti kI gayI hai| tilakAcAryakI racanA 3500 granthAgra pramANa hai| bhojasAgara, narasiMha, hariSeNa aura maMgarasakI bhI kRtiyAM milatI haiN| apabhraMzameM candrasUrike ziSya haribhadrakA nemiNAhacariu (saM0 1216) 8032 granthAya pramANa pAyA jAtA hai| mahAkavi dAmodara kI racanA saM0 1287kI hai| lakSmaNa devakI kRti saM0 1510 ke pUrvakI hai tathA vaha 13 kaDavaka pramANa 4 saMghiyoMmeM nibaddha hai| teIsaveM jina saMbaMdhI devabhadragaNikA prAkRta meM racA gayA pArzvanAthacarita (saM0 1968) gadya-padya mizrita hai tathA 9000 granthAgra pramANa 5 uddezoMmeM vibhakta hai| nAgadevane pArzvanAthapurANa racA thA tathA eka anAma kRti pArzvanAthadazabhavacarita nAmaka 2564 gAthA pramANa milatI hai| saMskRtameM prAcIna racanA jinasenakRta pArzvAbhyudaya (10vIM zatI) hai jo eka uttama kAvya hai| isameM meghadUtake padyoMkA samAveza kiyA gayA hai| vAdirAjakA pArzvanAthapurANa (saM0 1082) bhI upalabdha hai| guNabhadrasUri ke ziSya sarvAnandasUrikI racanA karIba 12vIM zatAbdIkI hai| mANikyacandrakA pArzvanAthacarita (saM0 1276) 10 sargoM meM nibaddha 5278 granthAgra pramANa hai tathA guNaratnake ziSya sarvAnanda (sa0 1291 ) kA 5 samaM vibhakta hai / bhAva devasUrine saM0 14912 meM 6400 granthAya pramANa carita likhA thA / vinayacandrakI racanA ( 15vIM zatI)
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina purANa sAhitya : 79 4709 granthAna pramANa hai| padmasundarakA (saM01615)pArzvanAthakAvya 7 sargoM meM nibaddha milatA hai| hemavijayane saM0 1632meM 3160 granthAna pramANa carita rcaa| udayavIragaNi(saM0 1654)kI racanA gadyAtmaka hai jo ATha adhyAyoMmeM vibhakta hai| sakala kIrtikA pArzvanAthapurANa 15vIM zatIkA tathA vAdicandrakA 17 vIM zatIkA hai| candrakIrtine apanA purANa saM0 1654meM racA jo karIba 3000 graMthAgra pramANa hai tathA isameM kula 15 sarga haiN| apabhraMzameM prathama racanA panakIrtikI saM0 992kI 18 saMdhi-pramANa milatI hai| isake pazcAt dUsarI apabhraMza racanA zrIdhara kI saM0 1189kI milatI hai| asavAlakA pArzvanAthapurANa 13 saMdhi pramANa hai jo 15vIM zatIke AsapAsakI racanA mAnI jAtI hai| raidhUkA bhI pArzva para eka purANa upalabdha hai| carama tIrthakara mahAvIrake jIvana para prAkRta kAvya racayitAoMmeM sarvaprathama nAma guNacandragaNikA (saM0 1139) AtA hai jinakI racanA 8 sa!meM nibaddha hai| ye sumativAcakake ziSya the| dvitIya kAvyakAra devendragaNi urpha nemicandrasUri (vi0 saM0 1141) hai jinakA graMtha 3000 granthAna pramANa hai| anya caritakAroMmeM mAnadevasUrike ziSya devaprabhasUri tathA jinavallabhasUri ke nAma Ate haiN| saMskRta kAvyoMmeM prathama naMbara asaga(11 vIMzatI)ke sanmaticaritra athavA vardhamAnacaritrakA hai jo 18 someM vibhakta hai| sakalakIrtikA vardhamAnapurANa (saM0 1518) 19 sagoMmeM pAyA jAtA hai| yaha racanA 3035 granthAna pramANa hai| mahAvIrapurANakAroMmeM pacanandi, kezava, vANIvallabha ityAdike nAma bhI ullekhanIya haiN| apabhraMzameM raidhakA sammaiNAhacariu 10 saMdhiyoMmeM nibaddha hai| jayamitrakA 11 saMdhivAlA vaDamANakavvu milatA hai| narasenakI vaDamANakahA bhI milatI hai| ye sabhI racanAe~ 16vIM zatIke AsapAsakI ThaharatI haiN| do apabhraMza kRtiyA~ aura pAyI jAtI haiM eka anAma tathA dvitIya jinezvarasUrike eka shissykii| pahalI 24 tathA dUsarI 108 kaDakka pramANa hai| ina atItake tIrthaMkaroMke alAvA AgAmI jina amamake jIvana para bhI eka racanA saM0 1252kI ratnasUrikI upalabdha hai| ina jinacaritoMmeM tattatkAlIna jo cakravartI, baladeva vAsudeva va prativAsudeva hue unakA bhI varNana prAyaH samAviSTa hai, ataH unake jIvana para pRthak pRthak racanAe~ bahuta kama mAtrAmeM upalabdha haiN| jo kucha bhI svataMtra racanAe~ milatI hai unake nAma isa prakAra haiM sagaracakricarita 12vIM zatIse pUrvakI eka anAma prAkRta racanA hai| jinapAlakRta sanatkumAra caritra 2203 granthAna pramANa eka saMskRta racanA hai tathA candrasUrikI 8127 granthAna pramANa saM. 1214 kI racanA hai| cakravartI subhaumake jIvana para ratnacandra (saM0 1683) tathA paM0 jagannAthakI saMskRta kRtiyA~ upalabdha haiN| hariSeNacaritra prAkRta va apabhraMzameM milate haiM, paraMtu anaam| jayacakripurANa bra0 kAmarAjakI saM0 1560kI 13 sarga vAlI eka saMskRta racanA hai| prAkRtameM eka anAma jayacakricarita bhI upalabdha hai| triSaSTi zalAkA puruSoM ke atirikta dhArmika vIrapuruSa, zramaNa-zramaNI, zrAvaka-zrAvikA aura kucha kAlpanika pAtroM ke jIvana saMbaMdhI jo racanAe~ kI gayIM unako bhI prAyaH caritakI saMjJA hI dI gayI hai| phira bhI kucha aisI bhI kRtiyA~ upalabdha haiM jinako purANa bhI kahA gayA hai, jaise agaDadatta-purANa, kuberapurANa, zreNika-purANa, gajasiMha-purANa ityaadi| aisI racanAoMkA vivaraNa yahAM para vivakSita nahIM hone ke kAraNa unakA yahAM para samAveza nahIM kiyA gayA hai| uparyukta vivaraNase spaSTa hai ki jaina purANa sAhitya vipula mAtrAmeM upalabdha hai| abhI bhI granthabhaMDAroMmeM bahuta-sI kRtiyA~ par3I huyI haiM jinakA prakAzana nahIM huA hai| sAhityapremiyoM tathA jaina samAja
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 : zrI mahAvIra jaina vidyAlaya suvarNamahotsava grantha ko inake prakAzanakI sucAru vyavasthA karanI cAhie jisase yaha aprakAzita rUpameM hI lupta na ho jAya jaisA ki jaina paramparAmeM hotA AyA hai| saMdarbha grantha sUci 1 AdipurANa, jinasenAcArya / 2 jinaratnakoza, pro. ha. dA. velaNakara, pUnA / 3 jaina-grantha-prazasti-saMgraha, prathama bhAga, zrI ju0 ki. mukhtAra, dillI / 4 prAkRta sAhityakA itihAsa, DaoN. jagadIzacandra jaina, banArasa / 5 bhAratIya saMskRtimeM jainadharmakA yogadAna, DA. hIrAlAla jaina, bhopaal| 6 rAjasthAnake jaina zAstrabhaNDAroMkI granthasUci, bhAga 1-4, jayapura / hary