Book Title: Jain Pramanvad ka Punarmulyankana
Author(s): Sangamlal Pandey
Publisher: Z_Rajendrasuri_Janma_Sardh_Shatabdi_Granth_012039.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210819/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ..... . . ..... .. ....... . .. . . .. . ... .... sAdhvIratnapuSpavatI abhinandana grantha jaina pramANa vA da - - kA puna mUlyAMkana TIT DOT DA. saMgamalAla pAMDeya ... pramANa kI paribhASA ke bAre meM jaina dArzanikoM meM aikamatya nahIM hai| umAsvAti, siddhasena divAkara, akalaMka, vidyAnanda, mANikyanandi, hemacandra sUri Adi pramukha jainatarkazAstriyoM ne pramANa kI vibhinna paribhASAyeM dI haiN| udAharaNa ke liye, siddhasena divAkara kahate haiM-pramANa vaha hai jo AtmA aura viSaya ko prakAzita karatA haiM / mANivayanandi kahate haiM ki pramANa vaha hai jo anadhigata yA apUrva artha kA jJAna karAtA hai aura hemacandra sUri kahate haiM ki pramANa vaha hai jo samyak artha-nirdhAraNa karatA hai| aba prazna hai--jainatarkazAstra meM yaha mata-bheda kyoM haiM? vAstava meM jaina tarkazAstrI apane samakAlIna bhAratIya tarkazAstra kA parizIlana karate rahe aura jainetara tarkazAstra se prabhAvita hote rahe / yahI kAraNa hai ki pramANa ke bAre meM unakI aneka paribhASAyeM haiN| paranta tarkazAstra ke pratyeka viSaya kI jaina paribhASA denA tarkataH asambhava tathA anAvazyaka hai| prAcIna kAla meM tarkazAstra ko saMskRta bhASA athavA saMskRta vyAkaraNa kI bhAMti sabhI bhAratIya dArzanikoM ke liye mAnya honA cAhiye thA kyoMki vaha sarvatantra-svatantra yA sarvamAnya hai| kintu sAmpradAyikatA ke yUgoM meM tarkazAstra ke isa sarvamAnya svarUpa kA sAkSAtkAra jainatarkazAstrI na kara ske| asaMgata aura viphala hote rahane para bhI ve pramANa, pratyakSa, anumAna Adi kI jaina paribhASA dene kA prayAsa karate rahe; kintu Aja aise prayAsoM kA mahatva nahIM hai / Aja hameM pramANa kI aisI paribhASA dene kA prayAsa karanA cAhiye jo sarvamAnya ho, aura jisakA sambandha sampradAya-vizeSa se na ho / kadAcit isa ora svayaM jainatarkazAstra ke itihAsa kA vikAsa hotA rahA hai, kama se kama hemacandra sUri ne jo pramANa kI paribhASA dI hai, vaha aisA saMketa detI hai / unakI pramANa-paribhASA sarvamAnya hone kA dAvA karatI hai / unake anusAra samyak artha kA nirdhAraNa pramANa hai| punazca, prAcIna jaina AcAryoM ne jJAna tathA pramANa meM koI antara nahIM kiyA thaa| kintu hemacandra sUri ne yaha antara kiyA hai jo ThIka hI hai| hindU naiyAyikoM ne pramA yA samyak jJAna ke kAraNa ko pramANa kahA hai aura isa prakAra pramANa kA sambandha satya jJAna se jor3A hai| pahale pramANa anubhava kA sAdhana mAnA jAtA thA kintu kAlAntara meM vaha satyApana yA pramANIkaraNa kI prakriyA ho gyaa| vaha anubhava-sAdhana se parokSa-sAdhana ho gyaa| kintu pramANa kI cAhe jo paribhASA ho, pramANa do prakAra kA hotA hai :-pratyakSa aura parokSa / ise sabhI jaina AcArya mAnate haiM / phira ve pratyakSa ko parokSa se jyeSThatara pramANa nahIM mAnate haiM, kyoMki pratyakSa parokSapUrvaka hotA hai| isase spaSTa hai ki jaina AcArya pratyakSavAdI (Empiricist) nahIM haiN| unakI 34 | caturtha khaNDa : jaina darzana, itihAsa aura sAhitya www.jainelib Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhvIratna puSpavatI abhinandana grantha ----..-.:. -.... / sthiti kAMTa jaisI hai / ve pratyakSa tathA parokSa donoM ko anyonyAzrita mAnate haiN| ataH jaise ve pratyakSavAdI nahIM hai, vaise hI buddhivAdI (Rationalist) bhI nahIM haiN| unakA mata kAMTa ke AlocanAvAda sannikaTa hai| kintu kAMTa kA AlocanAvAda zuddha jJAnamImAMsA kA siddhAnta hai aura jaina pramANavAda jJAnamImAMsA se adhika mUlyamImAMsA (Axiology) se sambandhita hai / unhoMne AlocanAvAda kA prayoga apane saMvyavahAravAda (Pragrmatism) ke liye kiyA hai| pramANa artha kA samyak nirdhAraNa hai aura artha heya, upAdeya tathA upekSaNIya tIna prakAra kA hai| isa prakAra trimUlyIya artha ke vinizcaya kA sAdhana pramANa hai| ina tIna arthoM kA vinizcaya karane ke anantara upAdeya ko prApta karanA aura heya tathA upekSaNIya kA parihAra karanA jaina pramANavAda kA mukhya lakSya hai / sAMvyavahArika hone ke kAraNa jaina pramANavAda kAMTa ke AlocanAvAda se bhI adhika gahana aura vyApaka hai| isane kAMTa ke pratyakSa aura saMpratyaya donoM ko parokSa ke antargata rakhA hai aura phira parokSa kA AlocanAtmaka samanvaya usa jJAna se kiyA hai jise kAMTa tarka-bAhya mAnatA hai aura jo samAdhi-jJAna yA alaukika jJAna hai| jainiyoM kA yaha sAMvyavahArika AlocanAvAda Adhunika vizva-saMskRti aura mulyamImAMsA ke liye atyanta sAragabhita hai / yaha sabhI prakAra ke anubhavoM ke satyApana kA mAnadaNDa prastuta karatA hai / isakA mahatva Adhunika yuga meM bar3hatA jA rahA hai, kyoMki Aja nItizAstra aura arthazAstra ke kSetroM meM bhI tarkazAstra kA vikAsa ho rahA hai| kintu jaina pramANavAda itanA hI nahIM hai, usakA samucita paricaya prApta karane ke liye jainatarkazAstra aura isake samUce itihAsa kA vicAra karanA hai| jainiyoM ke liye pramANavAda eka tArkika daSTikoNa hai| vaha tarkazAstra kA paryAya hai kyoMki kama se kama mANikyanandi aura hemacandrasUri ke nyApa-granthoM se yaha spaSTa hai| isa prakAra pramANavAda ke vizeSa vivecana meM samuce tarkazAstra ke svarUpa aura mahatva kA cana apekSita hai| jo yahA~ thor3e samaya meM sambhava nahIM hai| kintu isakA tAtparya yaha nahIM hai ki hama pramANavAda kA sAmAnya vivecana nahIM kara sakate haiN| svayaM jainiyoM ke anusAra paribhASA yA lakSaNa dvividha hai--sAmAnya lakSaNa aura vizeSa lakSaNa / isa siddhAnta kA upayoga karate hue hama yahA~ pramANavAda kA sAmAnya vivecana karanA cAhate haiN| hamArA prayojana yahA~ jainatarkazAstra kI una vizeSatAoM ko jAnanA hai jo jainiyoM ke liye Avazyaka haiM, jinakA vikAsa kevala jainiyoM ne kiyA hai aura jinakA mahatva Aja zuddha vijJAna ke yuga ke liye bhI bahuta bar3A hai| paranta aisA vivecana karane ke pUrva hama pahale una dhAraNAoM kA nirAkaraNa karanA cAhate haiM jo jainatarkazAstra ke bAre meM atyanta pracalita haiN| jainatarkazAstra ke bAre meM prAcIna kAla se hI tIna dhAraNAyeM calI A rahI haiM / eka, jainatarkazAstra bhAratIya darzana ke anya tarkazAstroM se vizeSataH nyAya-darzana ke tarkazAstra se bhinna hai aura jaina vidvAnoM ne nyAya-darzana aura bauddhadarzana ke tarkazAstroM ke sAmAnAntara apanA svatantra tarkazAstra banAne kA prayAsa kiyA hai| dUsare, jainatarkazAstra kA sIdhA sambandha jaina-jJAnamIsAMsA aura jainatattva-mImAMsA se hai| tIsare, jaina dArzanikoM kA vicAra hai ki jainatarkazAstra anya bhAratIya tarkazAstroM se zreSThatara hai| aba tarkazAstra ke Adhunika vikAsa ke AdhAra para ina tInoM dhAraNAoM ko bhrAnta siddha kiyA jA sakatA hai| prAcInakAla meM tarkazAstra kA AdhAra jJAnamImAMsA thA aura jJAnamImAMsA kA AdhAra tattvamImAMsA thaa| sambhavataH isI kAraNa jaina aura bauddha dArzanikoM ne apanI-apanI tattvamImAMsA aura jJAnamImAMsA ke dRSTikoNa se apane jaina pramANavAda kA punarmUlyAMkana : DA0 saMgamalAla pANDeya | 35 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhvIratnapuSpavatI abhinandana grantha apane tarkazAstra kA vikAsa kiyaa| parantu yadi hama unake tarkazAstra kI tulanA nyAya-darzana ke tarkazAstra se kareM to patA calegA ki vAstava meM ina tInoM ke takazAstra meM koI maulika antara nahIM hai aura ye tInoM eka hI prakAra ke tarkazAstra kI sthApanA karate haiN| ga meM tarkazAstra jJAnamImAMsA aura tattvamImAMsA se svatantra ho gayA hai| isaliye Aja yaha bAta bilkula spaSTa ho gaI hai ki tarkazAstra kisI tattvamImAMsA yA jJAnamImAMsA se nikalA huA zAstra nahIM hai| udAharaNa ke liye, bhAratIya nyAya-vAkya jaina, bauddha, sAMkhya, naiyAyika, mImAMsaka, aura vedAntI sabhI ke darzanoM meM mulataH eka hI hai / uddezya, lakSaNa aura parIkSA tarkazAstra ke mukhya viSaya haiM / nyAyabhASyakAra vAtsyAyana ke isa mata ko sabhI mAnate haiM / hetu tarkataH satya yA AbhAsita hotA hai, isako bhI ve sabhI mAnate haiN| isa prakAra dekhane se spaSTa hai ki vAstava meM vibhinna darzanoM ke hote hae bhI bhArata meM eka hI prakAra kA tarkazAstra vikasita haa| usa takazAstra ko hindU, bauddha aura jaina ke vargoM meM bA~TanA prAcIna vidvAnoM kA vargIkaraNa-doSa thA, jisake cakkara meM zerabAtskI, satIzacandra vidyAbhUSaNa, eca0 ena0 rainDila, sukhalAla saMghavI Adi Adhunika vidvAna bhI par3a gaye haiN| bhArata meM jo tarkazAstra vikasita huA hai vaha dvimUlyIya tarkazAstra hai| vaha hindU, jaina, bauddha na hokara zuddha bhAratIya hai| punazca satIzacandra vidyAbhUSaNa ne jainatarkazAstra ke bAre meM eka aura bhrAnta dhaarnn| phailA dI hai| vaha yaha hai ki jainatarkazAstra madhyayugIna bhAratIya tarkazAstra hai kintu vAstava meM prAcInakAla se lekara Aja taka jaina dArzanika tarkazAstra kA vikAsa karate Aye haiN| mahAvIra svAmI (566-527 I0 pU0) bhadrabAhu (prathama), umAsvAti (prathama zatAbdI IsavI), bhadrabAhu dvitIya (375 I0), siddhasena divAkara (480 I0), jinabhadragaNi kSamAzramaNa samantabhadra (600I0), akalaMka (750 I0), mANikyanandi (800 I0), mallavAdI (827 I0), hemacandrasUri (1100 I0), haribhadra (1120 I0), mallisena (1262 I0), yazovijaya (17vIM zatAbdI), sukhalAla saMghavI (20vIM zatAbdI) Adi jainiyoM ne tarkazAstra kA vikAsa kiyA hai aura inakA kAla prAcInakAla se lekara Aja taka hai| vAstava meM samasta jainatarkazAstra prAcIna nyAya tarkazAstra kI paramparA meM hai / use madhyayugIna yA Adhunika nahIM kahA jA sakatA hai| ___ aba prazna uThatA hai ki tarkazAstra meM jainiyoM kA mukhya yogadAna kyA hai jisakA mahattva Aja bhI hai| hama nahIM mAnate ki jainatarkazAstra kA mahatva kevala jainadharma ke liye hai| hamAre vicAra se jainatarkazAstra kA mahatva kisI dharma yA sampradAya ke liye nahIM, apitu tarkazAstra ke liye hI hai| tarkaza jo mahatva mAnava jJAna-vijJAna meM hai vahI mahatva prAcIna kAla meM sAmAnyataH jainatarkazAstra kA thaa| yahI kAraNa hai ki paramparopajIvI jainiyoM meM vaha Aja taka jIvita hai| kintu unake liye jainatarkazAstra kA jo mahatva hai vaha hama logoM ke liye jo jainI nahIM hai, nahIM hai| ataH dekhanA hai ki hamAre liye jainatarkazAstra kA kyA mahatva Aja hai ? isa prasaMga meM sabase pahale kahA jA sakatA hai ki jainatarkazAstra kA aitihAsika mUlya hai| prAcIna kAla se lekara Aja taka bhAratIya tarkazAstra jina-jina sthitiyoM se gujarA hai unakA sajIva varNana jaina tarkazAstra meM surakSita hai / tarkazAstra kA Arambha dharma se sambandhita kucha padoM se nirvacana se huaa| bhadravAha kI niyuktiyA~ aisA hI nirvacana karatI hai / 10 ina nirvacanoM ko lekara tAttvika tarkazAstra kA vikAsa huA, jisakA varNana siddhasena divAkara kA sanmati tarkaprakaraNa karatA hai| isI se nyAya paidA hotA hai jo buddhi ko sata kI ora le jAne ke kAraNa nyAya kahalAtA hai| siddhasena divAkara kA nyAyAvatAra isa avasthA ko sUcita karatA hai| phira isake bAda vivecana, vizleSaNa aura vivAda prakaTa hote haiM, jinako lekara mImAsAM utpanna hotI hai / samantabhadrakRta AptamImAMsA isa avasthA ko vyakta karatI hai| nyAya aura 36 | caturtha khaNDa : jaina darzana, itihAsa aura sAhitya Citational www.jainelibar ... . Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhvAratna puSpavatI abhinandana grantha mImAMsA donoM dRSTikoNoM kA samanvaya karate hue akalaMka ne siddhivinizcaya aura nyAyavinizcaya likhakara sUcita kiyA ki vAstava meM tarkazAstra meM siddhi prakriyA aura vinizcayaprakriyA kA mahatva adhika hai / 13 phira inakI parIkSA kA prazna uThatA hai aura tarkazAstra sambandhI sabhI vivecanoM kI parIkSA kA mahatva bar3hatA hai jisakI abhivyakti mANikyanandi ke parIkSAmukhazAstra meM hotI hai / 24 parIkSA kA AdhAra pramANa hotA hai isa kAraNa tarkazAstra kI agrima avasthA pramANa mImAMsA ho jAtI hai jisakA vikasita rUpa hameM hemacandra kI pramANa mImAMsA meM milatA hai / 15 Age calakara pramANa se bhI adhika mahattva tarka yA tarkaNA kA ho jAtA hai jisakI abhivyakti yazovijaya kI takabhASA meM hotI hai / isa prakAra niyuktizAstra se lekara tarkazAstra ke vikAsa kI sabhI avasthAoM kA varNana jainadarzana meM surakSita hai / jainapramANavAda kA yahI aitihAsika yogadAna hai / dUsare, jainatarkazAstra kA tulanAtmaka aura AlocanAtmaka mahattva hai / yaha bar3e mahattva kI bAta hai ki jainatarkazAstriyoM ne sAMkhya, nyAya, mImAMsA, cArvAka matoM ke lakSaNoM aura siddhAntoM kA tulanAtmaka adhyayana kiyA aura unakI AlocanA kI / udAharaNa ke liye, hemacandra sUri ne pramANa kI una paribhASAoM kA khaNDana kiyA jinheM nyAya, mImAMsA aura bauddha darzana ke vidvAnoM ne diyA thA / aneka jaina tarkazAstriyoM ne bauddha nyAya-granthoM para aura cArvAka nyAya-granthoM para TIkA-TippaNI kii| kintu bar3e Azcarya kI bAta hai| ki yadyapi nyAya - darzana ke tarkazAstrI bauddha tarkazAstriyoM ke dvArA kiye gaye apane siddhAntoM ke khaNDana se paricita haiM aura unako uttara bhI dete haiM, tathApi ve jainiyoM ke dvArA kiye gaye tulanAtmaka aura AlocanAtmaka anuzIlana se sarvathA anabhijJa pratIta hote haiM / yahI hAla bauddha, mImAMsA aura sAMkhya ke paravartI vidvAnoM kA bhI hai / ataH hama kaha sakate haiM ki jainiyoM ne bhAratIya tarkazAstra sambandhI vibhinna lakSaNoM aura siddhAntoM kA jo tulanAtmaka aura AlocanAtmaka parizIlana kiyA vaha Adhunika bhAratIya tarkazAstra ko vikasita karane meM sahAyaka hI nahIM apitu anivArya bhI hai / tIsare, tarkazAstra kA adhyayana buddhi ko vimala banAtA hai, use kuzAgra karatA hai / isa tathya ko sabhI prAcIna dArzanikoM ne dharma ke sandarbha meM kahA hai / kintu jisa prakAra siddhasena divAkara ne sanmatitarka prakaraNa meM tarkazAstra ko mahatva diyA hai vaisA prAcIna sAhitya meM bahuta kama dekhane ko milatA hai / unake mata se tarkazAstra prabhAvaka zAstra hai aura usake jJAtA ko akalpita sevana ke liye prAyazcitta nahIM karanA par3atA hai | 26 ucca pada para pratiSThita kiyA hai / vaha tarkazAstra isa prakAra jaina tarkazAstriyoM ne tarkazAstra kI garimA kA advitIya udAharaNa hai / cauthe, jaina tarkazAstra kA bhASA vaijJAnika mahattva bhI kama nahIM / jainoM ne prAkRta, saMskRta, gujarAtI aura hindI meM acchA tarkazAstra sAhitya nirmita kiyA hai / ina sabhI bhASAoM meM prAkRta bhASA kA mahattva tarkazAstra ke itihAsa meM kyA hai ? isa prazna ko hala karane kA eka mAtra sAdhana jainatarkazAstra hai kyoMki jainiyoM ne prAkRta bhASA meM tarkazAstra likhe aura jainetara tarkazAstriyoM ne prAkRta bhASA meM tarkazAstra nahIM likhe / bar3e Azcarya kI bAta hai ki yadyapi bauddhoM ke dharmagrantha pAli bhASA meM haiM tathApi isa bhASA meM unakA eka bhI tarkazAstra grantha nahIM hai / prAkRta bhASA saMskRta aura hindI ke bIca kI kar3I hai / isI prakAra prAkRta bhASA kA tarkazAstra bhI saMskRta bhASA ke tarkazAstra aura hindI bhASA ke tarkazAstra ke bIca kI kar3I hai / bhASA aura tarka kA sambandha bahuta gAr3hA hai, yaha tathya prAcIna bhAratIya dArzanikoM ko vaise hI vidita thA jaina pramANavAda kA punarmUlyAMkana : DA0 saMgamalAla pANDeya | 37 www.ja Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhvIratna puSpavatI abhinandana grantha jaise Adhunika dArzanikoM ko vidita hai / kintu phira bhI jainetara tarkazAstriyoM ne prAkRta bhASA meM tarkazAstra ke grantha nahIM likhe / kadAcit unhoMne tarka ko bolacAla kI bhASA se sambandhita nahIM kiyA thA / jainiyoM ne tarka ko bola-cAla kI bhASA se sambandhita karake siddha kiyA hai ki tarkazAstra eka jIvanta zAstra hai, aura usakA mahatva dainika jIvana, bhASaNa aura cintana ke liye hai / Adhunika yuga meM jaba prAkRta bolacAla kI bhASA nahIM raha gayI taba jaina vidvAnoM ne gujarAtI aura hindI meM tarkazAstra likhakara bolacAla kI bhASA se isako punaH jor3a diyA hai| paMDita sukhalAla saMghavI ne yaha mahAna kArya kiyA hai / pA~cave abhI taka jina mUlyoM kA hamane vivecana kiyA hai ve utane mahattvapUrNa nahIM hai, jitanA tarkazAstra kA sAMvyavahArika mahattva hai / jainiyoM ne bakavAda ke liye athavA vivAda ke liye tarkazAstra kA sRjana nahIM kiyaa| unakA tarkazAstra pratyakSavAdI tarkazAstra tathA pratyayavAdI tarkazAstra nahIM hai / jisa prakAra nyAyadarzana ne pratyakSavAdI tarkazAstra aura bauddhoM ne pratyayavAdI ( Idealistic ) tarkazAstra ko janma diyA, usI prakAra jainiyoM ne sAMvyavahArika tarkazAstra ( Pragmatic Logic) ko janma diyA | jainatarkazAstra vaise hI sAMvyavahArika hai jaise jaoNna DivI aura kvAina kA sAMvyavahArika tarkazAstra / aura yaha vaise hI naiyAyikoM ke tarkazAstra se bhinna hai jaise Aja kvAina kA tarkazAstra kArnapa ke tarkazAstra se bhinna hai | jainiyoM kA sAMvyavahArika dRSTikoNa unake syAdvAda aura anekAntavAda meM bhalI-bhA~ti surakSita hai / punaH parantu isakI sarvAMga sundara vyAkhyA hemacandra pUri ke pramANa mImAMsA meM milatI hai / hemacandra sUri ne samyag artha nirNaya ko pramANa kahA - samyagarthanirNayaH pramANam / phira artha kI vyAkhyA karate huye unhoMne kahA ki jo heya, upAdeya yA upekSaNIya ho vaha artha hai / artha aura pramANa kI ye paribhASAyeM jaina tarkazAstra ke sAMvyavahArika svarUpa ko ujAgara karatI haiM, punazca jainiyoM kA nayavAda jo pratyeka kathana ke vyAvahArika mUlya kA anusaMdhAna karatA hai unake saMvyavahAra kA sabase bar3A prAmANya hai / chaThe, jainiyoM ne eka abhitarkazAstra (Metalogic) ko janma diyA jo unakA samasta bhAratIya tarkazAstra meM sabase bar3A yogadAna hai| unhoMne tarkazAstra kA mUla bolacAla ke prakathanoM meM DhUMDhA, aura nayavAda kA siddhAnta khojA / kisI eka dRSTikoNa se kahA gayA prAkathana naya hai / " prAmANya ke dRSTikoNa se vaha satya (pramANanaya) asatya (durnaya) aura satyAsatya nirapekSa yA anizcita (naya) ho sakatA hai / " yahA~ jainiyoM ne vAstava meM satyatA ke tIna mUlyoM kI khoja kI hai, jinakI jAnakArI pazcima meM kevala 20vIM sadI meM prathama vizvayuddha ke bAda ho pAyI hai / satyatA ke ina tIna mUlyoM kI tulanA lukAsevigja ke tIna satyatA mUlyoM se kI jA sakatI hai| pramANa naya syAdavAda hai, durnaya ekAMgI naya yA asatya naya hai aura naya anizcita hai / isa prakAra satya, anizcita aura asatya ina tIna satyatA-mulyoM ko khoja jainiyoM kI bahuta bar3I khoja hai / unhoMne tIna mUlyoM vAle tarkazAstra kA adhika vikAsa nahIM kiyA aura dvimUlyIya tarkazAstra ke bala para hI anumAna kiyA / parantu Aja unake nayavAda ke AdhAra para trimulyIya tarkazAstra kI saMracanA kI jA sakatI hai / abhitarkazAstra ke rUpa meM jainiyoM ne sAmAnya bhASA kA tArkika anuzIlana kiyaa| unhoMne saptabhaMgI naya kA siddhAnta banAyA, jisase kisI viSaya se sambandhita sAta prakAra ke kathana ho sakate haiM / yadyapi ina sAta prakAra ke kathanoM kA upayoga unhoMne apane nyAya - vAkya meM nahIM kiyA tathApi unhoMne inake dvArA artha ke vibhinna prakAroM ko sujhAyA hai aura kisI sandarbha vizeSa meM usase sambandhita artha-grahaNa para bala diyA hai / 38 | caturtha khaNDa : jaina darzana, itihAsa aura sAhitya www.jain Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhvIratnapuSpavatI abhinandana grantha) HHHHHHHHHHHHHHHHHHITA isa prakAra Adhunika yuga meM hama prAcIna jainatarkazAstra kA upayoga tarkazAstra ke liye kara sakate haiM / usa ke adhAra para hama kama se kama tIna dizAoM meM bhAratIya tarkazAstra kA vikAsa kara sakate haiN| pahalA, hama jaina tarkazAstra kI paramparA ke anukUla eka abhitarkazAstra vikasita kara sakate haiM jo Adhunika pAzcAtya abhitarkazAstra se bhinna hai| __dUsarA, hama eka trimUlyIya tarkazAstra vikasita kara sakate haiM, yA jaina trimUtyIya tarkazAstra ko lukAsevigja ke trimUlyIya tarkazAstra se jor3a sakate haiN| tIsare, hama sAmAnya lokabhASA meM tarkazAstra-paramparA ko vikasita kara sakate haiM jisakA sUtrapAta jainiyoM ne apane nayavAda meM kiyA hai / yahI jainatarkazAstra kA Adhunika mahatva hai| isa prakAra aba spaSTa hai ki jainatarkazAstra kA pramANavAda kisI myUjiyama kI vastu nahIM hai| usakA Aja bhI mahattva hai| jisa prakAra jaina vidvAn anekAntavAda ke AdhAra para Aja-kala sabhI dharmoM kA samanvaya kara rahe haiM usI prakAra unheM Aja-kala vividha tarkazAstriyoM aura abhitarkazAstriyoM kA bhI samanvaya karanA cAhiye yA kama se kama unakA tulanAtmaka aura AlocanAtmaka anuzIlana karanA caahiye| agara itanA ve isa yuga meM karate haiM taba ve tarkazAstra ke kSetra meM apanI paramparA kA pUrNa nirvAha karate haiM / yadi ve koI nayA tarkazAstra yA abhitarkazAstra nahIM banAte aura Adhunika sabhI tarkazAstroM aura abhitarkazAstroM ke samanvayAtmaka anuzIlana taka hI apane ko sImita rakhate haiM to bhI unakA kArya sarvathA maulika, prazaMsanIya aura yugIna hogaa| hamAre mata se jo bhI loga yaha kArya Aja kara rahe haiM ve sabhI jaina paramparA kA hI pAlana kara rahe haiM / Aja ke vibhinna tarkazAstroM meM itanA antara hotA jA rahA hai, ki eka dUsare kI bhASA ko bhI nahIM samajha sakatA hai| isa tArkika paristhiti kA sAmanA karanA aura sabhI tarkazAstroM ko eka dUsare ke sannikaTa lAnA aura eka ko dUsare ke liye bodhagamya banAnA utanA hI mahattvapUrNa hai jitanA kisI maulika tarkazAstra kA sRjana krnaa| hama mAnate haiM ki jJAna eka aura akhaNDa hai / isaliye yaha samanvayAtmaka kArya sambhava hai / isa prakAra jaina pramANavAda kI Adhunika dizA atyanta suspaSTa ho jAtI hai| 1. pramANa svaparAbhAsi-nyAyAvatAra 1 2. apUrvArtha vijJAnam-parIkSAmukhazAstra 1/1 3. samyagarthanirdhAraNaM pramANa:-pramANatrayI mAlA / 4. samyagarthanirNaya: pramANam-pramANamImAMsA / 5. pramAkaraNam pramANam-tarkabhASA pRSTha 13 (vizvezvara kRta vyAkhyA) 6. pratyakSasyApi pramANAntara pUrvaktvopalavdheH / (pramANamImAMsA 1/10 vRtti) 7. pramANamImAMsA-1/2 kI vRtti| 8. dekhiye unakA mUla-iNDiyana lAjika / 9-16. sanmatitartha prakaraNa kI prastAvanA-(sakhalAla saMghavI pRSTha 4) / 17. ekadeza viziSTortho nayasya viSayomataH / (nyAyAvatAra 29) / 18. syAdvAda maMjarI, mallisena, zloka-28 jaina pramANavAda kA punarmUlyAMkana : DA0 saMgamalAla pANDeya | 36