Book Title: Jain Parampara me Kashi
Author(s): Sagarmal Jain
Publisher: Z_Rajendrasuri_Janma_Sardh_Shatabdi_Granth_012039.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210807/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhvAratna pu minandana grantha jaina paramparA meM kAzI - DA. sAgaramala jaina (1) jaina paramparA meM prAcInakAla se hI kAzI kA mahatvapUrNa sthAna mAnA jAtA rahA hai / use cAra tIrthakaroM kI janmabhUmi hone kA gaurava prApta hai / jaina paramparA ke anusAra supArzva candraprabha, zreyAMsa aura pArzva kI janmabhUmi mAnA gayA hai| ayodhyA ke pazcAt aneka tIrthaMkaroM kI janmabhUmi mAne jAne kA gaurava kevala vArANasI ko ho prApta hai / supArzva aura pArzva kA janma vArANasI meM, candraprabha kA janma candrapurI meM, jo ki vArANasI se 15 kilomITara pUrva meM gaMgA kinAre sthita hai, aura zreyAMsa kA janma sihapurI - vartamAna sAranAtha meM mAnA jAtA hai / yadyapi isameM tIna tIrthaMkara prAk aitihAsika kAla ke haiM kintu pArzva kI aitihAsikatA ko amAnya nahIM kiyA jA sakatA hai - RSibhASita ( I0 pU0 tIsarI zatAbdI) ' AcArAMga (dvitIya - zruta skandha ) " bhagavatI, uttarAdhyayana' aura kalpasUtra (lagabhaga prathama zatAbdI IsA pUrva)" meM pArzva ke ullekha haiM / kalpasUtra aura anya jainAgamoM meM unheM puruSAdAnIya" kahA gayA hai / aMguttaranikAya meM puruSAjAnIya ' zabda AyA hai / vArANasI ke rAjA azvasena kA putra batAyA gayA hai tathA unakA kAla I0 pU0 navIM-AThavIM zatAbdI mAnA gayA hai| azvasena kI pahacAna purANoM meM ullekhita haryazva se kI jA sakatI hai / " pArzva ke samakAlIna aneka vyaktitva vArANasI se jur3e hue haiM / Aryadatta unake pramukha ziSya the / 1deg puSpacUlA pradhAna AryA thI / " suvrata pramukha aneka gRhastha upAsaka aura sunandA pramukha aneka gRhastha upAsakAyeM unakI anuyAyI thIM / unake pramukha gaNadharoM meM soma kA ullekha haisomavArANasI ke vidvAn brAhmaNa ke putra the / 14 soma kA ullekha RSibhASita meM bhI hai|" jaina paramparA meM pArzvanAtha ke ATha gaNa aura ATha gaNadhara mAne gaye haiM / " motIcandra ne jo cAra gaNa aura cAra gaNadharoM kA ullekha kiyA hai vaha bhrAnta evaM nirAdhAra hai / " vArANasI meM pArzva aura kamaTha tApasa ke vivAda kI carcA jaina kathA sAhitya meM hai / 18 baudhAyana dharmasUtra se 'pArazavaH' zabda hai, sambhavataH usakA sambandha pArzva ke anuyAyiyoM se ho yadyapi mUla prasaMga varNazaMkara kA hai / 1 pArzva ke samIpa ilA, sateza, saudAminI, indrA, dhannA, vidya tA Adi vArANasI kI zreSThi putriyoM ke dIkSita hone kA ullekha jJAtA dharmakathA ( IsA kI prathama zatI) meM hai | 20 uttarAdhyayana kAzIrAja ke dIkSita hone kI sUcanA detA hai / 22 kAzIrAja kA ullekha mahAvagga va mahAbhArata meM bhI upalabdha hai / antakRtudazAMga se kAzI ke rAjA alakSa/alarka (alakkha) ke mahAvIra ke pAsa dIkSita hone kI sUcanA milatI hai / 2 alarka kA kAzI ke rAjA ke rUpa meM 222 | paMcama khaNDa : sAMskRtika sampadA www.i Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhvIratna puSpavatI abhinandana grantha 3 ullekha matsyapurANa meM hai / yadyapi alakSa ke atirikta zaMkha, kaTaka, dharmaruci nAmaka kAzI ke rAjAoM ke ullekha jaina kathA sAhitya meM haiM kintu ye sabhI mahAvIra aura pArzva ke pUrvavartI kAla ke batAye gaye haiM / ataH inakI aitihAsikatA ke sambandha meM kucha kaha pAnA kaThina hai / mahAvIra ke samakAlIna kAzI ke rAjAoM meM alarka / alakSa ke atirikta jitazatru kA ullekha bhI upAsakadazAMga meM milatA hai 124 kintu jitazatru aisA upAdhiparaka nAma hai jo jaina paramparA meM aneka rAjAoM ko diyA gayA hai / ata: isa nAma ke AdhAra para aitihAsika niSkarSa nikAlanA kaThina hai / mahAvIra ke dasa pramukha gRhastha upAsakoM meM culanipitA aura surAdeva vArANasI ke mAne gaye haiM- donoM hI pratiSThita vyApArI rahe haiM- upAsakadazAMga inake vipula vaibhava aura dharmaniSThA kA vivecana karatA hai / " mahAvIra svayaM vArANasI Aye the / uttarAdhyayana sUtra meM harikezI aura yajJIya nAmaka adhyAya ke pAtroM kA sambandha bhI vArANasI se hai donoM meM jAtivAda aura karmakANDa para karArI coTa kI gaI hai / " pArzvanAtha ke yuga se vartamAna kAla taka jaina paramparA ko apane astitva aura jJAna prApti ke lie vArANasI meM kaThina saMgharSa karanA par3e haiM / prastuta nibandha meM hama una sabakI eka saMkSipta carcA kareMge / kintu isase pUrva jaina AgamoM meM vArANasI kI bhaugolika sthiti kA jo citraNa upalabdha hai use de denA bhI Avazyaka hai / (2) jaina Agama prajJApanA meM kAzI kI gaNanA eka janapada ke rUpa meM kI gaI hai aura vArANasI ko usakI rAjadhAnI batAyA gayA hai| kAzI kI sImA pazcima meM vatsa, pUrva meM magadha, uttara meM videha aura dakSiNa meM kosala batAyI gayI hai / bauddha granthoM meM kAzI ke uttara meM kozala ko batAyA gayA hai / jJAtAdharmakathA meM vArANasI kI uttara-pUrva dizA meM gaMgA kI sthiti batAI gaI hai| vahIM mRtagaMgAtIradraha (tAlAba) bhI batAyA gayA hai : 28 yaha to satya hai ki vArANasI ke nikaTa gaMgA uttara-pUrva hokara bahatI hai / ' vartamAna meM vArANasI ke pUrva meM gaMgA to hai kintu kisI bhI rUpa meM gaMgA kI sthiti vArANasI ke uttara meM siddha nahIM hotI hai / mAtra eka hI vikalpa hai vaha yaha ki vArANasI kI sthiti rAjaghATa para mAnakara gaMgA ko nagara ke pUrvottara arthAt IzAnakoNa meM svIkAra kiyA jAye to hI isa kathana kI saMgati baiThatI hai / uttarAdhyayanacUrNi meM 'mayaMga' zabda kI vyAkhyA mRtagaMgA ke rUpa meM kI gaI hai - isase yaha jJAta hotA hai ki gaMgA kI koI aisI dhArA bhI thI jo ki nagara ke uttara-pUrva hokara bahatI thI kintu Age calakara yaha dhArA mRta ho gaI arthAt pravAhazIla nahIM rahI aura isane eka draha kA rUpa le liyA / yadyapi motIcandra ne isakI sUcanA dI hai kintu isakA yogya samIkaraNa abhI apekSita hai| gaMgA kI isa mRtadhAsa kI sUcanA jainAgamoM aura cUNiyoM ke atirikta anyatra kahIM upalabdha nahIM hai / yadyapi prAkRta zabda mayaMga kA eka rUpa mAtaMga bhI hotA hai aisI sthiti meM usake AdhAra para usakA eka artha gaMgA ke kinAre mAtaMgoM kI bastI ke nikaTavartI tAlAba se bhI ho sakatA hai / uttarAdhyayananiyukti meM usake samIpa mAtaMgoM ( zvapAkoM) kI vastI svIkRta kI gaI hai / 29 jainAgamoM meM vArANasI ke samIpa Azramapada ( kalpasUtra ) 31 koSTaka ( upAsaka dazAMga ) 31 ambazAlavana (nirayAvalikA ) " kAmamahAvana ( antakRt dazAMga ) 33 aura teMduka (uttarAdhyayananiyukti ) 3 nAmaka udyAnoM evaM vanakhaNDoM ke ullekha haiM / aupapAtika sUtra se gaMgA ke kinAre basanevAle aneka prakAra ke tApasoM kI sUcanA hameM upalabdha hotI hai / vistArabhaya se yahA~ una sabakA ullekha Avazyaka nahIM hai / kintu usase usa yuga kI dhArmika sthiti kA patA avazya cala jAtA hai / OM jainAgamoM meM hameM vArANasI kA ziva kI nagarI ke rUpa meM kahIM ullekha nahIM milatA hai- --mAtra 14vIM zatAbdI meM vividhatIrtha kalpa meM isakA ullekha milatA hai jabaki yahA~ yakSapUjA ke pracalana ke jaina paramparA meM kAzI : DaoN0 sAgaramala jaina | 223 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhvAratna puSpavatI abhinandana grantha prAcIna ullekha milate haiN| uttarAdhyayana niyukti meM vArANasI ke uttara-pUrva dizA meM teMduka udyAna meM gaNDI yakSa ke yakSAyatana kA ullekha milatA hai| yahI yakSa harikezabala nAmaka cANDAlajAti ke jaina zramaNa para prasanna huA thaa| uttarAdhyayana sUtra (IsA-pUrva) meM aura usakI niyukti meM yaha kathA vistAra se dI gaI hai| dUrakezabala mani bhikSArtha yajJa maNDapa meM jAte haiM. cANDAla jAti ke hone ke kAraNa mani ko yakSa maNDapa se bhikSA nahIM dI jAtI hai aura unheM yajJamaNDapa se mArakara nikAlA jAtA hai-yakSa kupita hotA hai- sabhI kSamA mA~gate haiM, harikeza sacce yajJa kA svarUpa spaSTa karate haiM Adi / prastuta kathA se yaha niSkarSa avazya nikalatA hai -yakSa-pUjA kA zramaNa paramparA meM utanA virodha nahIM thA jitanA ki hiMsaka yajJoM ke prati thaa| uttarAdhyayana kI yaha yajJa kI navIna AdhyAtmika paribhASA hameM mahAbhArata meM bhI milatI hai / ho sakatA hai ki harikeza kI isI ghaTanA ke kAraNa vArANasI kA yaha gaNDIyakSa harikeza yakSa ke nAma se jAnA jAne lagA ho / matsyapurANa meM harikeza yakSa kI kathA varNita hai --use sAtvikavRtti kA aura tapasvI batAyA gayA kintu use zivabhakta ke rUpa meM darzita kiyA gayA hai| uttarAdhyayana kI kathA-matsyapurANa kI apekSA prAcIna hai / kathA kA mUla srota eka hai aura use apane dharmoM ke rUpAntarita kiyA gayA hai| yakSapajA ke prasaMga kI carcA karate hae zrI motIcandra ne uttarAdhyayana ke 3/14 aura 16/16 aise do sandarbha diye haiM-kintu ve donoM hI bhrAnta haiM / 38 harikezabala kA cANDAla zramaNa vivaraNa aura usakA sahAyaka yakSa kA vivaraNa uttarAdhyayana ke 12 veM adhyAya meM hai / gANDi tiMduka yakSa kA nAmapUrvaka ullekha uttarAdhyayana niyukti meM hai| (3) jainadharma prArambha se hI karmakANDa aura jAtivAda kA virodhI rahA hai aura unake isa virodha kI tIna ghaTanAe~ vArANasI ke sAtha hI jur3I huI hai-prathama ghaTanA-pArzvanAtha aura kamaTha tApasa ke saMgharSa kI hai, dUsarI ghaTanA harikezabala kI yAjJikoM se virodha kI hai jisameM jAtivAda aura f yajJoM kA khaNDana hai-aura tIsarI ghaTanA jayaghoSa aura vijayaghoSa ke bIca saMgharSa kI hai isameM bhI sadAcArI vyakti ko saccA brAhmaNa kahA gayA hai aura varNavyavasthA kA sambandha janma ke sthAna para karma se batAyA gayA hai| pArzva ke yuga se hI hameM jaina sAhitya meM ina saMgharSoM ke kucha ullekha milate haiN| vastutaH ye saMgharSa mukhyataH karmakANDIya paramparA ko lekara the| jaisA ki suvidita hai ki jaina paramparA hamezA karmakANDoM kA virodha karatI rahI / usakA mukhya bala Antarika zuddhi, saMyama aura jJAna kA rahA hai| pArzvanAtha vArANasI ke rAjA azvasena ke putra mAne jAte haiN| pArzva ko apane bAlyakAla meM sarvaprathama una tApasoM se saMgharSa karanA par3A jo dehadaNDana ko hI dhArmikatA kA samasta utsa mAna baiThe the aura ajJAnayukta dehRdaNDana ko ho. dharma ke nAma para prasArita kara rahe the| pArzvanAtha ke samaya meM kamaTha kI eka tApasa ke rUpa meM bahuta prasiddha thii| vaha paMcAgni tapa karatA thaa| usake paMcAgni tapa meM jJAta yA ajJAta rUpa se aneka jIvoM kI hiMsA hotI thii| pArvaM ne use yaha samajhAne kA prayAsa kiyA ki dharma mAtra karmakANDa nahIM, usameM viveka aura AtmasaMyama, Avazyaka hai| kintu AtmasaMyama kA tAtparya bhI mAtra dehadaNDana nahIM hai| pArzva dhArmikatA ke kSetra meM andhavizvAsa aura jar3akriyAkANDa kA virodha karate haiM aura isa prakAra hama dekhate haiM ki aitihAsika dRSTi se jaina paramparA ko apanI sthApanA ke lie sarvaprathama jo saMgharSA karanA par3A usakA kendra vArANasI hI thaa| pArzvanAtha aura kamaTha ke saMgharSa kI sUcanA hameM jaina sAhitya meM tIrthodgArika sAmA Avazyakaniyukti meM milatI hai| pArzvanAtha aura kamaTha kA saMgharSa vastutaH jJAnamArga aura dehadaNDana/karmakANDa kA SAR 224 ! paMcama khaNDa : sAMskRtika sampadA - www.jaine Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhvIratna puSpavatI abhinandana grantha saMgharSa thA / kamaTha aura pArzva ke anuyAyiyoM ke vivAda kI sUcanA baudhAyana dharmasUtra meM bhI hai| jaina paramparA aura brAhmaNa paramparA ke bIca dUsare saMgharSa kI sUcanA hameM uttarAdhyayanasUtra se prApta hotI hai / yaha saMgharSa mUlataH jAtivAda yA brAhmaNavarga kI zreSThatA ko lekara thA / uttarAdhyayana evaM usakI niyukti se hameM yaha sUcanA prApta hotI hai ki harakezibala aura rudradeva ke bIca evaM jayaghoSa aura vijayaghoSa ke bIca hone vAle vivAdoM kA mUla kendra vArANasI hI thA / 2 ye carcAeM Agama granthoM aura unakI niyuktiyoM aura cUrNiyoM meM upalabdha haiM aura IsA pUrva meM vArANasI meM jainoM kI sthiti kI sUcanA detI haiM / (4) guptakAla meM vArANasI meM jainoM kI kyA sthiti thI isakA pUrNa vivaraNa to abhI khoja kA viSaya hai| ho sakatA hai ki bhASya aura cUrNI sAhitya se kucha tathya sAmane AyeM / purAtAtvika pramANoMrAjaghATa se prAptaRSabhadeva kI mUrti aura pahAr3apura se prApta gupta saMvat 158 (479 I0) ke eka tAmrapatra se itanA to nizcita ho jAtA hai ki usa samaya yahA~ jainoM kI vastI thI / yaha tAmrapatra yahA~ sthita vaTagohAlI bihAra nAmaka jina mandira kI sUcanA detA hai / isa vihAra kA prabandha AcArya guNanandi ke ziSya karate the / AcArya guNanandi pacasnupAnvaya meM hue haiM / " paMcastUpAnvaya zvetAmbara aura digambara paramparAoM se bhinna yApanIya sampradAya se sambandhita thA / isa tAmrapatra se yaha bhI jJAta ho jAtA hai ki mathurA ke samAna vArANasI meM bhI yApanIyoM kA prabhAva thA / guptakAla kI eka anya ghaTanA jaina AcArya samantabhada se sambandhita hai / aisA lagatA hai ki guptakAla meM vArANasI meM brAhmaNoM kA ekacchatra prabhAva ho gayA thA / jaina anuzruti ke anusAra samantabhadra jo ki jaina paramparA kI cauthI - pA~cavIM zatAbdI ke eka prakANDa vidvAn the, unheM bhasmaka roga ho gayA thA aura isake lie ve dakSiNa se calakara vArANasI taka Aye the / anuzruti ke anusAra unhoMne yahA~ zivamandira meM paurohitya karma kiyA aura ziva ke pracura naivedya se kSudhA tRpti karate rahe / kintu eka bAra ve naivedya ko grahaNa karate hue pakar3e gaye aura kathA ke anusAra unhoMne apanI pratiSThA kI rakSA ke lie svayambhU stotra kI racanA kI aura zivaliMga se candraprabha kI caturmukhI pratimA prakaTa kI / 14 yaha kathA eka anuzruti hI hai kintu isase do-tIna bAteM phalita hotI haiM / prathama to yaha ki sabhaMtabhadra ko apanI jJAna-pipAsA ko zAnta karane ke lie aura anya darzanoM ke jJAna ko arjita karane ke lie sudUra dakSiNa se calakara vArANasI AnA par3A, kyoMki usa samaya bhI vArANasI ko vidyA kA kendra mAnA jAtA thA / unake dvArA ziva mandira meM paurohitya karma ko svIkAra karanA sambhavataH yaha batAtA hai ki yA to unheM jaina muni ke veza meM vaidika paramparA ke darzanoM kA adhyayana kara pAnA sambhava na lagA ho athavA yahA~ para jainoM kI bastI itanI nagaNya ho gayI ho ki unheM apanI AjIvikA kI pUrti ke lie paurohitya karma svIkAra karanA par3A / vastutaH unakA yaha chadmaveSa kA dhAraNa vidyA arjana ke lie hI huA hogA, kyoMki brAhmaNa paMDita nAstika mAne jAne vAle nagna jaina muni ko vidyA pradAna karane ko sahamata nahIM hue hoMge / isa prakAra jainoM ko vidyA arjana ke lie bhI vArANasI meM saMgharSa karanA par3A hai / jaisA ki hamane pUrva meM ullekha kiyA hai ki guptakAla meM kAzI meM jainoM kA astitva rahA hai / yadyapi yaha kahanA atyanta kaThina hai ki usa kAla meM isa nagara meM jainoM kA kitanA - kyA prabhAva thA ? purAtAtvika sAkSya kevala hameM yaha sUcanA dete haiM ki usa samaya yahAM jaina mandira the / kAzI se jo jaina jaina paramparA meM kAzI : DaoN0 sAgaramala jaina | 225. Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhvIratna puSpavatI abhinandana grantha mUrtiyA~ upalabdha huI haiM unameM IsA kI lagabhaga chaThI zatAbdI kI mahAvIra kI murti mahatvapUrNa hai / yaha mUrti bhArata kalA bhavana meM hai ( kramAMka 161) / rAjaghATa se prApta neminAtha kI mUrti bhI lagabhaga sAtavIM zatAbdI kI mAnI jAtI hai / yaha mUrti bhI bhArata kalA bhavana meM hai / ajitanAtha kI bhI lagabhaga sAtavIM zatAbdI kI eka mUrti vArANasI meM upalabdha huI hai jo vartamAna meM rAjakIya saMgrahAlaya lakhanaU meM sthita hai (kramAMka 46 - 166 ) / isI prakAra pArzvanAtha kI bhI lagabhaga AThavIM zatAbdI kI eka mUrti jo ki rAjaghATa se prApta huI thI rAjakIya saMgrahAlaya lakhanaU meM hai / isase yaha pratiphalita hotA hai| ki IsA kI pAMcavIM chaThI zatAbdI se lekara AThavIM zatI taka vArANasI meM jaina maMdira aura mUrtiyA~ thIM / isakA tAtparya yaha bhI hai ki usa kAla meM yahA~ jainoM kI bastI thI / punaH navI, dasavIM aura gyArahavIM zatAbdiyoM ke bhI jaina purAtAtvika avazeSa hameM vArANasI meM milate haiM / navIM zatAbdI kI vimalanAtha kI eka mUrti sAranAtha saMgrahAlaya meM upalabdha hai ( kramAMka 236 ) / punaH rAjaghATa se RSabhanAtha kI eka dasavIM zatAbdI kI murti tathA gyArahavIM zatAbdI kI tIrthaMkara mUrti kA zirobhAga upalabdha huA hai / ye mUrtiyAM bhI bhArata kalA bhavana meM upalabdha haiM ( kramAMka 176 tathA 17) / uparyukta adhikAMza mUrtiyoM ke kAlakrama kA nirdhAraNa DA0 mArutinandana prasAda tivArI ne apane lekha "kAzI meM jainadharma aura kalA" meM kiyA hai / 45 hamane unhIM ke AdhAra para yaha kAlakrama prastuta kiyA hai / punaH hameM bArahavIM, terahavIM, caudahavIM zatAbdI kI vArANasI ke sambandha meM prabandhakoza aura vividha tIrthakalpa se sUcanA milatI hai / prabandhakoza meM harSakaviprabandha meM vArANasI ke rAjA govindacandra aura unake putroM vijayacandra Adi ke ullekha haiM / " tejapAla vastupAla dvArA vArANasI taka ke vividha jina mandiroM ke jIrNoddhAra ke ullekha haiM / 47 vividhatIrthakalpa meM vArANasI ke sandarbha meM jo kucha kahA gayA hai, usameM adhikAMza to AgamakAlIna kathAe~ hI haiM kintu vividhatIrthakalpa ke kartA ne isameM harizcandra kI kathA ko bhI jor3a diyA hai / isa grantha se caudahavIM zatAbdI kI vArANasI ke sambandha meM do-tIna sUcanAe~ milatI haiM / " prathama to yaha ki yaha eka vidyA nagarI ke rUpa meM vikhyAta thI aura dUsare paribuddha janoM ( saMnyAsiyoM) evaM brAhmaNoM se paripUrNa thI / vArANasI ke sandarbha meM vividhatIrthakalpakAra ne jo sabase adhika mahattvapUrNa sUcanA dI hai vaha yaha ki vArANasI usa samaya cAra bhAgoM meM vibhAjita thI / deva vArANasI jahA~ vizvanAtha kA mandira thA aura vahIM jinacaturviMzatipaTTa kI pUjA bhI hotI thii| dUsarI rAjadhAnI vArANasI thI jisameM yavana rahate the| tIsarI madana vArANasI aura cauthI vijaya vArANasI thI / isake sAtha hI inhoMne vArANasI meM pArzvanAtha ke caitya, sAranAtha ke dharmekSA nAmaka stUpa tathA candrAvatI meM candraprabha kA bhI ullekha kiyA hai / usa samaya vArANasI meM bandara idhara-udhara kUdA karate the, pazu bhI ghUmA karate the aura dhUrta bhI nissaMkoca Tahalate rahate the / 19 jinaprabha ke isa varNana se aisA lagatA hai ki unhoMne vArANasI kA A~khoM dekhA varNana kiyA hai / deva vArANasI ko vizvanAtha mandira ke Asa-pAsa ke kSetra se Aja bhI jor3A jA sakatA hai / rAjadhAnI vArANasI kA sambandha zrI motIcandra ne Adamapura aura jaitapura ke kSetroM se batAyA hai| zrI motIcandra ne madana vArANasI ko gAjIpura kI jamaniyA tahasIla meM sthita tathA vijaya vArANasI ko mirjApura ke vijayagar3ha se sambandhita mAnA hai kintu merI dRSTi se madana vArANasI aura vijaya vArANasI banArasa ke hI aMga hone caahie| kahIM madana vArANasI Aja kA madanapurA to nahIM thA / isI prakAra vijaya vArANasI vartamAna melUpura ke Asa-pAsa to sthita nahIM thI / vidvAnoM se apekSA hai ki ve isa sambandha meM adhika gaveSaNA kara sUcanA deMge / 226 | paMcama khaNDa : sAMskRtika sampadA www.jaineli Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. . ............. ... ........ ........... sAdhvIratnapuSpavatI abhinandana grantha (5) pandrahavIM, solahavIM aura satrahavIM zatAbdiyoM meM vArANasI meM jainoM kI sthiti ke sambandha meM bhI hameM purAtAtvika evaM sAhityika donoM prakAra ke hI sAkSya milate haiN| prathama to yahA~ ke vartamAna mandiroM kI aneka pratimAyeM isI kAla kI haiN| dUsare, isa kAla ke aneka hastalikhita grantha bhI vArANasI ke jaina bhaNDAroM meM upalabdha haiN| tIsare, isa kAla kI vArANasI ke sambandha meM kucha saMketa hameM banArasIdAsa ke ke ardhakathAnaka se mila jAte haiN| banArasIdAsa jo mUlataH AgarA ke rahane vAle the apane vyavasAya ke lie kAphI samaya banArasa meM rahe aura unhoMne apanI AtmakathA (ardhakathAnaka) meM usakA ullekha bhI kiyA hai| unake ullekha ke anusAra 1568 I0 meM jaunapura ke sUbedAra navAba kilIca khA~ ne vahAM ke sabhI jauhariyoM ko pakar3akara banda kara diyA thaa| unhoMne ardhakathAnaka meM vistAra se solahavIM zatAbdI ke banArasa kA varNana kiyA hai| yaha grantha prakAzita ho gayA hai| satrahavIM zatAbdI meM upAdhyAya yazovijaya nAmaka jaina zvetAmbara muni gujarAta se calakara banArasa apane adhyayana ke lie Aye the| vArANasI sadaiva se vidyA kA kendra rahI aura jaina vidvAn anya dharma-darzanoM ke adhyayana ke lie samaya-samaya para yahA~ Ate rahe / yadyapi yaha bhI vicAraNIya hai ki isa sambandha meM unheM aneka bAra kaThinAiyoM kA bhI sAmanA karanA pdd'aa| solahavIM, satrahavIM evaM aThArahavIM zatAbdI kI jaina mUrti yA tathA hastalikhita grantha vArANasI meM upalabdha haiM, yadyapi vistRta vivaraNa kA abhAva hI hai| unnIsavIM zatAbdI ke pUrvArddha meM vArANasI meM jainoM kI saMkhyA paryApta thii| bizapa hebara ne usa ya jainoM ke pArasparika jhagar3oM kA ullekha kiyA hai| sAmAnyatayA jaina mandiroM meM anyoM kA praveza vajita thaa| bizapa hebara ko priMsepa aura mekaliyaDa ke sAtha jaina mandira meM praveza kI anumati milI thii| usane apane jaina mandira jAne kA evaM vahA~ jaina guru se huI usakI bheMTa kA tathA svAgata kA vistAra se ullekha kiyA hai (dekheM-kAzI kA itihAsa-motIcandra, pR0 402-~-403) / unnIsavIM zatAbdI ke anta aura bIsavIM zatAbdI ke prArambhika dazaka meM jaina AcAryoM ne isa vidyA nagarI ko jaina vidyA ke adhyayana kA kendra banAne ke prayatna kiye / caMki brAhmaNa adhyApaka sAmAnyatayA jaina ko apanI vidyA nahIM denA cAhate the ataH unake sAmane do hI vikalpa the, yA to chadma veSa meM rahakara anya dharma-darzanoM kA jJAna prApta kiyA jAye athavA jaina vidyA ke adhyayana-adhyApana kA koI svatantra kendra sthApita kiyA jaaye| gaNezavarNI aura vijayadharma sUri ne yahA~ svatantrarUpa se jaina vidyA ke adhyayana ke lie pAThazAlAeM kholane kA nirNaya liyaa| usI ke pariNAmasvarUpa aMgrejI koThI meM yazovijaya pAThazAlA aura bhadainI meM syAdavAda mahAvidyAlaya kI nIMva rakhI gayI / zvetAmbara paramparA ke diggaja jaina vidvAn paM0 sukhalAlajI saMghavI, paNDita vecaradAsa jI, paNDita haragobindadAsa jI Adi jahAM yazovijaya pAThazAlA kI upaja haiM vahIM digambara paramparA ke mUrdhanya vidvAn paNDita kailAzacandra jI, paNDita phUlacandrajI Adi syAvAda mahAvidyAlaya kI upaja haiN| digambara paramparA ke Aja ke adhikAMza vidvAn syAdvAda mahAvidyAlaya se hI nikale haiN| yazovijaya pAThazAlA yadyapi adhika samaya taka nahIM cala sakI kintu usane jo vidvAn taiyAra kiye unameM paNDita sukhalAla jI kAzI hindU vizvavidyAlaya meM jaina darzana ke adhyApaka bane aura unhoMne apanI preraNA se pArzvanAtha vidyAzrama ko janma diyA, jo ki Aja vArANasI meM jaina vidyA ke ucca adhyayana evaM prakAzana kA eka pramukha kendra bana cukA hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki pArzvanAtha ke yuga se lekara vartamAna kAla taka lagabhaga aThAIsa sau varSoM kI sudIrgha kAlAvadhi meM vArANasI meM jainoM kA nirantara astitva rahA hai aura isa nagara ne jaina vidyA aura kalA ke vikAsa meM apanA mahattvapUrNa yogadAna diyA hai / jaina paramparA meM kAzI : DaoN0 sAgaramala jaina | 227 Hal Hernatar P reecenter ... ..... . Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . ....................... sAdhvIratna puSpavatI abhinandana grantha - - sandarbha grantha sUcI H ALHAMALAIIMIIIIIIIIIIIIIII IIIIIIITTTTTTTTOOTIONAL A .AAR. AlELELEBR / ------ 1. RSibhASita 31 / 2. AcArAMga sUtra 2, 15, 745 / 3. bhagavatI sUtra pR0 226, 378 / 4. uttarAdhyayana sUtra 23, 1 / 5. kalpasUtra 148 / 6. vahI 148 / 7. aMguttara nikAya 7, 260 / 8. kalpasUtra 148 / 6. kAzI kA itihAsa-motIcandra, pRSTha 22 / 10. kalpasUtra 157 / 11. vahI 157 / 12. vahI 157 / 13. vahI 157 / 14. vahI 156 / 15. RSibhASita 42 / 16. kalpasUtra 156 / 17. kAzI kA itihAsa-motIcandra, pR0 38 / 18. caupannamahApurisacariya 216 / 16. baudhAyana dharmasUtra, 1, 6, 17, 3 / 20. jJAtAdharmakathA 2, 3, 2.6 / 21. uttarAdhyayanasUtra, 18, 46 / 22. antakRtadazAMga 6, 16 / 23. matsyapurANa 180, 68 / 24. upAsakadazAga 4,1 / 25. vahI 4,1 / 26. Avazyakaniyukti 517 evaM upAsakadazAMga 4,1 / 27. dekheM, uttarAdhyayanasUtra adhyAya 12 aura 25 / 28. teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM vANArasI nAma nayarI hotthA, vnno| tIse Na vANArasIe nayarIe bahiyA uttarapuracchime disibhAge gaMgAe mahAnadIe mayaMgatIraddahe nAmaM dahe hotthA / -jJAtAdharmakathA, 4,2 / 26. uttarAdhyayananiyukti, adhyAya 12, pRSTha 355 / 30. kalpasUtra, 153 / 31. upAsakadaNAMga, 3, 124 / Avazyakaniyukti, 1302 / 32. nirayAvalikA 3, 3 / 33. antakRddazAMga 6, 16 / 34. uttarAdhyayana niyukti adhyAya 12, pRSTha 355 / 35. aupapAtika sUtra 74 / 36. uttarAdhyayana, adhyAya 12 / / 37. matsyapurANa-180, 6-20 evaM 180, 88-66 uddhRta kAzI kA itihAsa pR0 33 / 38. kAzI kA itihAsa motIcandra, pR0 32-33 / 36. uttarAdhyayananiyukti adhyAya 12, pRSTha 355 / / 40. tiirthodgaarik| 41. Avazyakaniyukti / 42. uttarAdhyayanasUtra adhyAya 12 evaM 25 / 43. dekheM-kAzI kA itihAsa-motIcanda pR0 100 / 44. vIra zAsana ke prabhAvaka AcArya-DaoN0 vidyAdhara joharApurakara pR0 33 / 45. kAzI meM jainadharma aura kalA-DaoN0 mArutinandana prasAda tivaarii| 46. prabandha koza-harSakavi prabandha / 47. vahI, vastupAla prabandha / 48. vividhatIrthakalpa, vArANasI klp| 46. vhii| 50. ardha kathAnaka-uddha ta, kAzI kA itihAsa-motIcandra pRSTha 210 / : . ---. - - -- E 228 | paMcama khaNDa : sAMskRtika sampadA ___www.jainelia