Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-paramparA meM dhyAna 0 dharmIcanda caupar3A arcanArcana paribhASA cintana kI ekAgratA ko dhyAna kahate haiM, jaise bhramara phUloM ke rasapAna meM lIna rahatA hai vaise hI lInatApUrvaka mana kA eka hI dhyeya-bindu para lagA rahanA dhyAna kahalAtA hai| viSayAntara hone para dhyAna kA krama TUTa jAtA hai| mahattva ___ vyAvahArika bhASA meM hama kahate haiM ki amuka kArya dhyAna se karanA, dhyAna nahIM rakhA to kArya bigar3a jaayegaa| sAdhAraNa-sI bAta lIjiye-drava padArtha ko eka pAtra se dUsare pAtra meM DAlate samaya pUrI ekAgratA nahIM rakhate haiM to drava padArtha pAtra se bAhara calA jAtA hai| zIzI meM itra bharanA hotA hai to bharate samaya kitanA dhyAna rakhA jAtA hai / dhyAna nahIM rakhA to mUlyavAna itra zIzI se bAhara gira jAtA hai / adhyApaka ke par3hAte samaya vidyArthI apanA dhyAna adhyApaka ke vacanoM kI aora nahIM rakhatA hai to vaha jJAnArjana nahIM kara sakatA hai| jisa prakAra laukika kArya meM dhyAna kI ekAgratA Avazyaka hai, usI prakAra AdhyAtmika kSetra meM bhI dhyAna kI ekAgratA pAvazyaka hai| prAcArya hemacandra ne kahA hai dhyAnaM tu viSaye tasminnekapratyaya saMtatiH / arthAt apane viSaya meM mana kA ekAgra ho jAnA dhyAna hai| lagAtAra eka hI viSaya para 48 minaTa se kucha kama samaya (antarmuhurta) taka dhyAna ekAgra raha sakatA hai| phira viSayAntara ho jAtA hai| prAcArya umAsvAti ne kahA haiuttamasaMhananasyaikAgracintAnirodho dhyAnam / A muhUrtAt / -tatvArthasUtra 9 / 27-28 arthAta uttama saMhanana vAle kA eka viSaya meM antaHkaraNa kI vatti kA sthApana-dhyAna hai / vaha antarmuhUrta paryanta rahatA hai| prAcArya hemacandra ne kahA hai muhartAntarmanaHsthairya dhyAnaM chadmasthayoginAm / yogazAstra 4 / 115 arthAta chadmastha sAdhaka kA mana adhika se adhika antamaharta taka sthira rahatA hai| kintu mana ko ekAgra karanA atyanta kaThina hai| isake lie nirantara abhyAsa kI mAvazyakatA hai|
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina paramparA meM dhyAna / 121 mana eva manuSyANAM kAraNaM baMdhamokSayoH / baMdhAya viSayA''saMgi mokSaM nirviSayaM smRtam // arthAt mana kA saMyama mokSa kA aura asaMyama karmabandha kA kAraNa hai| bandhana kA kAraNa aura jo viSayoM se baMdhA nahIM hai, vaha mokSa kA kAraNa hai / mana kI zubhAzubha pariNati ke dvArA grAtmA kisa prakAra utthAna aura patana kI ora agrasara hotI hai, tatsambandhI prasannacandra rAjarSi kA udAharaNa bar3A hI mArmika hai, jinhoMne mana kI azubha pariNati ke dvArA naraka ke yogya dalika ikaTThe kara lie dhaura kucha hI samaya pazcAt mana kI zubha pariNati ke prabhAva se kevalajJAna prApta kara liyaa| / eka gujarAtI kavi ne kahA hai ajaba ghe vega A manano, gajaba the zakti paNa bhArI / ghaNA jJAnI ane dhyAnI, gayA mana zatruyI hArI // - pupaniSad viSayAsakta mana mahAn santa mAnandaghanajI ne bhagavAn kunthunAthajI kI stuti karate hue likhA hai-he bhagavan ! yaha mana napuMsakaliMga hai, nirbala hai, bujadila hai, parantu Aja cintana karatA hU~ to lagatA hai ki yaha mana sAre saMsAra kI zaktiyoM ko pIche dhakela detA hai| saba kArya karanA sarala hai, parantu manonigraha karanA kaThina hai / manonigraha ke lie gautamasvAmI ne kezIsvAmI ko batAyA maNo sAhasio bhImo dRTThasso paridhAva > taM sammaM tu nigioihAmi, dhammasikkhAe kaMthagaM // -- uttarAdhyayanasUtra pra. 23, gA. 59 arthAt manarUpI sAhasika aura bhayAnaka duSTa ghor3A cAroM ghora bhAgatA rahatA hai / jisa prakAra jAtimAn ghor3A zikSA dvArA sudhara jAtA hai, usI prakAra mana rUpI ghor3e ko samyak prakAra se dharma kI zikSA dvArA meM vaza meM rakhatA hU~ / mahamUda gajanavI ko vijayollAsa meM hAthI para biThAyA jAtA hai| jaba gajanavI mahAvata se aMkuza mAMgatA hai to mahAvata kahatA hai---aMkuza to mahAvata ke hAtha hI rahatA hai| gajanavI turanta hAthI se nIce utara jAtA hai aura kahatA hai-jisakA aMkuza mere hAtha meM nahIM hai, usa para maiM savAra nahIM hotaa| abhiprAya yaha ki manarUpI ghor3e kI lagAma apane hAtha meM honI caahiye| mana capala ghor3e ke samAna hai, jise dharma-zikSA rUpI lagAma se hI vaza meM kiyA jA sakatA hai / caMcala mana ko vaza meM karane ke lie gItA meM do upAya batAye haiM abhyAsena tu kaunteya ! vairAgyeNa ca gRhyate / arthAt yaha mana do prakAra se vaza meM kiyA jA sakatA hai abhyAsa ke dvArA aura vairAgya ke dvArA | abhyAsa kA artha hai ekAgratA kI punaH punaH sAdhanA aura vairAgya kA artha hai viSayoM ke prati virakti ekAgratA ke abhyAsa aura viSayavirakti ke dvArA mana ko kAbU meM kiyA jA sakatA hai / Asamastha tama Atmastha mana taba ho sake Azvasta jama
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcama khaNDa / 122 arcanArcana mana kI avasthAoM ko jAne binA aura use uccasthiti meM sthita kiye binA yogasAdhanA saMbhava nahIM hai| hemacandrAcArya ne svAnubhava ko yogazAstra ke bArahaveM prakAza meM udghATita karate hue sarvaprathama avasthAnoM ke AdhAra para mana ke bhedoM kA nirUpaNa kiyA hai--- iha vikSiptaM yAtAyAtaM zliSTaM tathA sulInaM ca / cetazcatuH prakAraM tajjJacamatkArakAri bhavet // -yogazAstra 1212 yogAbhyAsa ke prasaMga meM mana cAra prakAra kA hai-(1) vikSipta mana, (2) yAtAyAta mana, (3) zliSTa mana, (4) sulIna mana / citta ke vyApAroM kI ora dhyAna dene vAloM ke lie yaha bheda camatkArajanaka hote haiN| vikSipta mana caMcala hai jo bhaTakatA rahatA hai| yAtAyAta mana kucha prAnandavAlA hai, vaha kabhI bAhara calA jAtA hai kabhI andara sthira ho jAtA hai| prAthamika abhyAsa meM ye donoM sthitiyAM hotI haiN| zliSTa mana sthira hone ke kAraNa mAnandamaya hotA hai aura sulIna mana atyanta sthira hone ke kAraNa paramAnandamaya hotA hai| jaise-jaise kramaza: citta kI sthiratA bar3hatI hai, vaise-vaise prAnanda kI mAtrA bhI bar3hatI jAtI hai / atyanta sthiracittatA se paramAnanda kI prApti hotI hai| mana ke bhedoM ko samajhakara citta-sthiratA kI yogyatA prApta karake dhyAna meM pravRtta honA caahiye| dhyAna kI ekAgratA ko ThIka taraha se samajhane ke lie eka udAharaNa upayogI hogA guru droNAcArya ke pAsa rAjakumAroM kI dhanurvidyA pUrI ho cukI thii| sirpha dhanurvidyA kI zreSTha kalA rAdhAvedha kI parIkSA zeSa thii| droNAcArya sabhI rAjakumAroM ko lekara vana meM gaye / mayUrapaMkha eka vRkSa kI zAkhA se laTakA diyA gyaa| droNAcArya ne mayUrapaMkha kI ora saMketa karate hue kumAroM se kahA ___ isa mayUrapaMkha kI prAMkha ( candramA kA-sA nizAna athavA candovA ) vedhanA hai| taiyAra ho jaayo| droNAcArya ne sabase pahale yudhiSThira ko saMketa karake bulAyA / yudhiSThira dhanuSa para bANa rakhakara khar3e ho gaye / taba droNAcArya ne pUchA-yudhiSThira ! tuma kyA dekhate ho? ___yudhiSThira-gurujI, maiM Apako, apane bhAiyoM ko, vRkSa ko, mayUrapaMkha ko, sabhI ko dekha rahA huuN| dhyAnapUrvaka dekho, vatsa ! hA~ gurujI ! mujhe saba kucha spaSTa dikhAI de rahA hai| yudhiSThira ke isa uttara se droNAcArya nirAza ho gye| ve samajha gaye ki yaha lakSyavedha nahIM kara sakatA / phira bhI unhoMne tIra chor3ane kI AjJA dii| lakSya para yudhiSThira kA dhyAna kendrita nahIM thA, nizAnA cUka gayA /
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ jana-paramparA meM dhyAna / 123 usake bAda gurujI ne duryodhana mAdi sabhI kumAroM kI parIkSA lii| unase bhI nahI prazna kiyA gayA aura sabhI ne vahI uttara diyA sabhI lakSyavedha meM viphala hue / anta meM arjuna kI bArI aaii| arjuna se bhI gurujI ne vahI prazna kiyA- arjuna ! kyA dekhate ho ? lakSya para dRSTi jamAye arjuna ne uttara diyA- mujhe sirpha mayUrapaMkha hI dikhAI detA hai| gurujI- dhyAna se dekho, bassa ! arjuna -praba to mujhe caMdovA hI dikhAI detA hai| gurujI- kyA tumheM vRkSa, apane bhAI aura maiM kucha bhI nahIM dikhAI detA hai ? jI nahIM ! arjuna kI dRSTi lakSya para ekAgra ho cukI thI, usane bANa chor3A lakSyavedha ho gayA / arjuna parIkSA meM saphala huA tathA mahAn dhanurdhara banA / tAtparya yaha hai ki jisa prakAra lakSyavedha ke lie aDola ekAgratA kI AvazyakatA hai, isI prakAra dhyAna meM ekAgratA kI AvazyakatA hai / yaha hai dhyAna kI ekAgratA kA mahatva jisake dvArA dhAramA karmoM ko china bhitra kara sarvajJa sarvadarzI bana sakatA hai| sIsaM jahA sarIrassa, jahA mUlaM dumassa ya sabhyassa sAhadhammassa, tahA jhANaM vidhIyate // arthAt zrAtmazodhana meM tathA vRkSa meM usakI jar3a kA dhyAna kA aisA pramukha sthAna hai jaise zarIra meM mastiSka kA prAcArya hemacandra ne kahA hai- dhyAnAgnidagdhakarmA tu siddhAtmA syAnniraJjanaH / arthAt dhyAnarUpI agni ke dvArA zrAtmA karmoM ko jalAkara siddhasvarUpa pA letA hai / jAnane yogya haiM- (1) dhyAtA, (6) dhyAna ke yogya kSetra, (7) dhyAna kI icchA rakhane vAle sAdhaka ke lie nimna bAteM (2) dhyAna, (3) phala, (4) dhyeya, (5) dhyAna kA svAmI, dhyAna ke yogya samaya, (8) dhyAna ke yogya avasthA / (1) dhyAtA - vaha vyakti dhyAna kA hai, jisake krodhAdi kaSAya zAnta haiM, jisakI nAsA ke agrabhAga para netra TikAne vAlA hai / adhikArI mAnA gayA hai, jo jitendriya hai, dhIra zrAtmA sthira ho, jo sukhAsana meM sthita ho evaM -- (2) dhyAna apane dhyeya meM lIna ho jAnA arthAt prAjJAvicayAdi rUpa se svayaM pariNata ho jAnA -- rama jAnA dhyAna hai / (3) phala- dhyAna kA phala saMvara dhaura nirjarA hai| bhautika sukha suvidhAyoM kI prApti ke lie dhyAna karanA niSiddha hai / (4) dhyeya -- jisa iSTa kA avalambana lekara dhyAna cintana kiyA jAtA hai, use dhyeya kahate haiM / dhyeya ke cAra prakAra haiM- ( 1 ) piMDastha, (2) padastha, (3) rUpastha, (4) rupAtIta / Asamastha tama Atmastha mana taba ho sake Azvasta jana
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcama khaNDa / 124 (5) dhyAna kA svAmI - (i) vairAgya, (ii) tattvajJAna, (iii) nirgranthatA, (iv) samacittatA, (v) pariSahajaya, ye pAMca dhyAna ke hetu haiM / inake atirikta ucca saMskAritA, tattvajJAna prApti ke lie sadguru kI nirantara sevA-zuzrUSA viSayoM ke prati udAsInatA, kaSAyoM kA nigraha, vrata dhAraNa, indriyajaya, mana meM atula zAMti aura dRr3hatama saMkalpa honA cAhiye / inase sampanna vyakti dhyAna kA svAmI kahalAtA hai / (6) dhyAna kA kSetra -- jahA~ dhyAna meM vighna karane vAle upadravoM evaM vikAroM kI sambhAvanA na ho, aisA kSetra dhyAna ke yogya mAnA jAtA hai / (7) dhyAna ke yogya kAla - yadyapi jaba bhI mana sthira ho usI samaya dhyAna kiyA jA sakatA hai phira bhI anubhaviyoM ne prAtaHkAla ko sarvottama mAnA hai / (8) dhyAna ke yogya avasthA - zarIra kI svasthatA evaM mana kI zAMta avasthA dhyAna ke lie upayukta kahalAtI hai| prakAra Ata, raudra, dharma aura zukla ye dhyAna ke cAra prakAra haiM / vyAkhyAprajJaptisUtra meM bhI gautama va bhagavAn ke praznottaroM meM dhyAna cAra prakAra kA batAyA hai| prathama do- prAtaM dhyAna aura raudradhyAna aprazasta haiN| ye saMsAra bhramaNa ke kAraNa haiM aura antima do dharmadhyAna aura zukladhyAna prazasta haiM, jo mukti ke kAraNa haiN| vastutaH aprazasta aura prazasta dhyAnoM meM bUhara ke dUdha aura gAya ke dUdha jitanA antara hai / aprazasta dhyAnoM ko viziSTa dhyAna kI koTi meM nahIM rakhA jAtA hai, tathApi ekAgratA kI dRSTi se unheM bhI dhyAna ke bhedoM meM parigaNita kiyA gayA hai| prazasta dhyAnoM kA svarUpa isa prakAra hai prAcArya umAsvAti ne tattvArtha sUtra ke naveM adhyayana meM ArtadhyAna kA nirUpaNa karate hue likhA hai ArtamamanojJAnAM samprayoge tadviprayogAvasmRtisamanvAhAraH / vedanAyAzca / viparItaM manojJAnAm / nidAnaM ca / --tattvArtha sUtra 931-32-33-34 manojJa va amanoza vastuyoM para rAgadveSamaya cintana kI ekAgratA ko pradhyAna kahate haiN| vaha cAra prakAra kA hai - ( 1 ) prApta apriya vastu ke viyoga ke lie cintA karanA, (2) zrAye hue duHkha ko dUra karane kI satata cintA karanA (3) priya vastu ke viyoga hone para usakI prApti kI satata cintA karanA aura (4) nidAna karanA / vaha avirata, dezasaMyata aura pramattasaMyata guNasthAnoM meM saMbhava hai / sthAnAMgasUtra ke cauthe sthAna ke pahale uddezaka meM ArtadhyAna ke cAra lakSa NavatalAye haiM, yathA(1) kandanatA ( ronA ) ( 2 ) zocanatA ( cintA yA zoka karanA ) (3) tepanatA ( bAra-bAra prabhupAta karanA) (4) paridevanatA ( vilApa karanA) /
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina paramparA meM dhyAna / 125 raudradhyAna kA nirUpaNa hisA'ntasteyaviSaya saMrakSaNebhyo raudramaviratadezaviratayoH / tattvArthasUtra 936 hiMsA, asatya, corI zraura viSayarakSaNa ke lie satata cintA raudradhyAna hai, vaha zravirata aura dezavirata guNasthAna meM sambhava hai / sthAnAMgasUtra meM isake bhI cAra lakSaNa batAye haiM, yathA ) utsannadoSa - hiMsAdi kisI eka pApa meM nirantara pravRtti karanA / (2) bahudoSa - hiMsAdi sabhI pApa karanA / (3) ajJAnadoSa kusaMskAroM se hiMsAdi pradhArmika kAryoM meM dharma mAnanA / (4) AmaraNAntadoSa maraNakAla taka bhI hiMsAdi karane kA anutApa na honA / raudradhyAna ke viSaya meM maNiratha kA jvalaMta udAharaNa hamAre samakSa hai, jisane apane bhAI kI patnI madanarekhA ko pAne ke lie apane laghubhrAtA yugabAhu kI hatyA karake durgati pAI aura apanI AtmA ko patita banAyA / jo zrAtmotthAna karane vAle haiM, jIva ke sAtha anAdi kAla kI karmaparamparA ko naSTa kara nIraja banAne vAle haiM, aise prazasta dhyAnoM kA svarUpa isa prakAra hai dharmadhyAna dhamme jhANe caDhavihe uppaDoyAre paNNasa taMjA ANAvijae, avAyavijae, vivAgavijae, saMThANavijae || -- vyAkhyA prajJaptisUtra 25/7 sthAnAMga 4 / 1 dharmadhyAna cAra prakAra kA aura catuSpratyavatAra ( svarUpa, lakSaNa, prAlambana aura anuprekSAina cAra padoM meM avatarita ) kahA gayA hai| yayA 1. AjJAvicaya - jina prAjJA rUpa pravacana ke cintana meM kyA ? kaisI honI cAhiye ? parIkSA karake vaisI AjJA kA cAritra rUpa dharmArAdhanA ke lie manoyoga lagAnA prAjJA viSaya dharmadhyAna hai / saMlagna rhnaa| patA lagAne ke 2. apAyavicaya - saMsAra patana ke kAraNoM evaM nija doSoM kA vicAra karate bacane ke upAya sambandhI manoyoga lagAnA apAyavicaya dharmadhyAna hai| sarvajJa kI AjJA lie zruta pora 3. vipAkavicayakamoM ke phala kA vicAra karanA anubhava meM jAne vAle vipAkoM meM kauna sA vipAka kisa karma kA prabhArI hai tathA amuka karma kA amuka vipAka sambhava hai, isake vicArArthaM manoyoga lagAnA vipAkavicaya dharmadhyAna hai| hue unase 4. saMsthAnavicaya - janma-maraNa ke AdhArabhUta puruSAkAra loka ke svarUpa kA vicAra karane meM manoyoga lagAnA / isa anAdi ananta janma-maraNa-pravAha rUpa saMsArasAgara se pAra karane vAlI jJAna, darzana, cAritra rUpa prathavA saMvara nirjarA rUpa dharma naukA kA vicAra karanA aise dharmacintana meM manoyoga lagAnA saMsthAnaviSaya dharmadhyAna hai / Asanastha tama Atmastha mana taba ho sake Azvasta jama
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ arcanArcana dharmadhyAna ke cAra lakSaNa' 1. AzAruci -- jina prAjA ke cintana-manana meM ruci, zraddhA evaM bhakti honA / 2. nisargaruci - dharma kAryoM ke karane meM svAbhAvika ruci honA / 2. sUtraruci - prAgama zAstroM ke paThana-pAThana meM ruci honA / 4. zravagADharuci -- dvAdazAMgI kA vistArapUrvaka jJAna prApta karane meM pragAr3ha ruci honA / dharmadhyAna ke cAra Alambana 1. vAcanA- - zrAgamasUtra kA paThana-pAThana karanA / 2. pratipRcchanA - zaMkA nivAraNArtha gurujanoM se pUchanA / 3. parivartanA-paThita sUtroM kA punarAvartana karanA / 4. anuprekSA dharya kA cintana karanA / 3 dharmadhyAna kI cAra anuprekSAeM 1. ekatvAnuprekSA jIva ke sadA akele paribhramaNa aura sukha-duHkha bhogane kA cintana karanA / 2. dhanityAnuprekSA- sAMsArika vastuoM kI pranityatA kA cintana karanA / 3. prazaraNAnuprekSAjIva ko koI dUsarA dhana-parivAra dhAdi zaraNabhUta nahIM, aisA cintana karanA | paMcama khaNDa / 126 4. saMsArAnuprekSA - caturgati rUpa saMsAra kI dazA kA cintana karanA / kalikAlasavaMza hemacandrAcArya ne yogazAstra meM dhyAna ke cAra ghAlambana batAye haiM, jo isa prakAra hai pisthaM ca padasthaM ca rUpasthaM rUpavajitam / caturdhA dhyeyamAmnAtaM dhyAnasthAlambanaM budhaiH // - yogazAstra 78 jJAnI puruSoM ne dhyAna ke prAlambana rUpa dhyeya ko cAra prakAra kA mAnA hai - 1. piMDastha, 2. padastha, 3. rUpastha aura 4. rUpAtIta / 1. piMDasvadhyAna piNDa kA artha hai zarIra zAnta, ekAnta sthAna meM kisI yogya ghAsana para sthira baiThakara zarIra (piMDa) meM sthita dhAramadevatA kA dhyAna karanA piDasthadhyAna hai / isameM zuddha nirmala zrAtmA ko lakSya meM rakhakara cintana kiyA jAtA hai / piMDasthadhyAna kI pAMca dhAraNAe~ batAI gaI haiM 1. pArthivI, 2. prAgneyI, 3. vAyavI, 4. vAruNI, 5. tattvarUpavatI / 2. padasyadhyAna yatpadAni pavitrANi samAlambya vidhIyate / tatpadasthaM samAkhyAtaM dhyAnaM siddhAntapAragaH // 1 - 2 - 3 sthAnAMgasUtra 4 / 1 tathA vyAkhyApra. sU. 25/7 - yogazAstra 61
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina-paramparA meM dhyAna | 127 pavitra maMtrAkSararUpa prAdi padoM kA pAlambana karake jo dhyAna kiyA jAtA hai, use siddhAnta ke pAragAmI puruSa 'padastha-dhyAna' kahate haiN| isa dhyAna meM apane iSTa padoM kA jaise namaskAra mahAmaMtra tathA anya zAstrIya vAkyoM kA smaraNa karate hue sAdhaka unameM tadAkAra hone kA prayatna karatA hai| 3. rUpasthadhyAna sarvAtizayayuktasya kevljnyaanbhaasvtH| arhato rUpamAlambya dhyAnaM rUpasthamucyate // -yogazAstra 97 samasta atizayoM se sampanna kevalajJAna ke prakAza se yukta, parama pada ko prApta aura samavasaraNa meM sthita arihaMta bhagavAna ke svarUpa kA pAlambana karake kiyA jAne vAlA dhyAna 'rUpastha-dhyAna' kahalAtA hai| 4. rUpAtItadhyAna amUrtasya cidAnandarUpasya paramAtmanaH / niraJjanasya siddhasya dhyAnaM syAdra pajitam // --yogazAstra 101 nirAkAra, caitanyasvarUpa, niraJjana siddha paramAtmA kA dhyAna 'rUpAtIta-dhyAna' kahalAtA hai| zakladhyAna dhyAna kI yaha parama ujjvala nirmala dazA hai| mana se jaba viSaya-kaSAya dUra ho jAte haiM to usakI malinatA apane pApa haTa jAtI hai| mana nirmalatA ko prApta kara letA hai| isa sthiti meM sAdhaka zarIra para hone vAle upasargoM, pariSahoM se tanika bhI prabhAvita nahIM hotA hai| dehAtIta avasthA prApta kara letA hai| jaise gajasakamAla mani ke mastaka para aMgAre rakha dene para bhI ve usa mAraNAMtika pIDA se prakampita aura pracaMcala bane rahakara zukladhyAna meM lIna rhe| vajraRSabhanArAcasaMhanana vAle aura pUrvazruta ke dhAraka muni hI zukladhyAna karane meM samartha hote haiM / alpa sAmarthya vAle manuSyoM ke citta meM zukladhyAna ke yogya sthiratA nahIM pA sktii| zukladhyAna ke prakAra zukladhyAna ke do bheda haiM-zukla aura parama zukla / pahale ke do zukladhyAna pUrvadhara ko hote haiN| bAda ke do (parama) zukladhyAna kevalI bhagavAn ko hote haiN| pRthaktva ktvvitrksuukssmkriyaaprtipaativyuprtkriyaanivRtiini| -tattvArthasUtra 9 / 41 1. pRthaktva-vitarka, 2. ekatva-vitarka 3. sUkSmakriyApratipAti aura 4. vyuparatakriyA'nivRti, ye cAra zukladhyAna haiN| Asamastha tama Atmarathamabha taba ho sake Azvasta jama
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMcama khaNDa | 128 1. pRthaktvavitarka-savicAra-pRthakatva kA artha hai bheda / vitarka kA artha hai zruta / isa jJAna meM pUrvagata zruta kA sahArA lekara vastu ke vividha bhedoM kA sUkSmAtisUkSma ciMtana kiyA jAtA hai| isa dhyAna meM artha--dravya, vyaMjana-zabda aura yoga kA saMkramaNa hotA rahatA hai| dhyAtA kabhI artha kA cintana karate karate zabda kA aura zabda kA cintana karate-karate artha kA cintana karane lagatA hai| artha, vyaMjana aura yoga kA saMkramaNa hote rahane para bhI dhyeyadravya eka hI hotA hai, ataH isa dRSTi se sthiratA banI rahatI hai| ataH ise dhyAna kahane meM koI bAdhA nahIM hai| 2. ekatvavitarka-avicAra-zrata ke anusAra artha, vyaMjana aura yoga ke saMkramaNa se rahita ekaparyAyaviSayaka yaha dhyAna hotA hai / pahale prakAra ke zukladhyAna meM zabda, artha aura yogoM kA ulaTaphera hotA rahatA hai, kintu dUsare meM itanI viziSTa sthiratA hotI hai ki ulaTa-phera baMda ho jAtA hai| 3. sUkSmakriyApratipAti-nirvANagamana kA samaya sannikaTa mA jAne para kevalI bhagavAna manoyoga aura vacanayoga tathA bAdara-kAyayoga kA nirodha kara lete haiN| kevala zvAsocchvAsa prAdi sUkSmakriyA hI zeSa raha jAtI hai| taba jo dhyAna hotA hai, vaha sUkSmakriyA-apratipAti zukladhyAna kahalAtA hai / 4. vyuparatakriyA'nivRti-zukladhyAna kI tIsarI dazA ayogIdazA kI prathama bhUmikA hai| usa dhyAna meM zvAsocchvAsa kI kriyA zeSa rahatI hai| caturtha dhyAna meM praviSTa hote vaha dazA bhI samApta ho jAtI hai| sarvathA yogoM kA nirodha karake parvata kI taraha nizcala kevalI bhagavAn jaba zailezIkaraNa karate haiM aura caudahaveM guNasthAna kI zreNI meM prArUDha hokara ayogI kevalI hote haiM, usa samaya yaha dhyAna hotA hai / isake dvArA prAtmA ke sAtha zeSa rahe cAra aghAtI karma kSINa ho jAte haiM aura kevalI bhagavAn siddha avasthA prApta kara lete haiN| 00