Book Title: Jain Parampara ke Vrat upvaso ka Ayu Vaigyanik Vaishishtya
Author(s): Kanhiyalal Gaud
Publisher: Z_Kusumvati_Sadhvi_Abhinandan_Granth_012032.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210805/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kanhaiyAlAla gaur3a ema. e. sAhityaratna, (ujjaina) jIvana kA nItiyukta AcaraNa hI manuSya kA cAritra kahalAtA hai / cAritra kA saMgaThana sadAcAra se hI hotA hai / para sadAcAra ke liye yaha jJAna honA cAhie ki acchA kyA hai aura burA kyA hai tathA isa jJAna se acche AcaraNoM ko grahaNa karake bure AcaraNoM ko tyAga denA caahie| isa vidhi ko jainadharma meM samyak cAritra kA grahaNa kahA gayA hai / isa sadAcaraNa athavA samyakcAritra ke lie grahaNa karane aura tyAgane yogya kyA hai ? yAjJavalkya smRti ke AcAra nAmaka adhyAya meM kahA gayA hai ki jaina paramparA ke vrata / upavAsoM kA AyurvaijJAnika vaiziSTya bar3ha sakatA hai aura dhIre-dhIre saccI mAnavatA usameM Ane lagatI hai / saccAritrya se svAsthya meM bhI vRddhi hotI hai / vaidika paramparA meM dharma ke nau sAdhana batAye gae haiM aura jaina paramparA meM bAraha vrata / ina vratoM ko dhAraNa kiye binA sucaritavAna athavA sucAritryavAna AyuSmAna / svastha nahIM bana sakatA, raha sakatA / jaina paramparA meM kahe hue bAraha vratoM meM prArambhika pA~ca aNuvrata, laghuvrata kahalAte haiM / ve saccAritryavAna, AyuSmAna hone vAle jijJAsuoM ke lie hI haiM / bAraha vratoM meM prathama ahiMsA vrata ke viSaya meM kahA paMcendriyANi trividhaM balaM ca, ahiMsA satyamasteyaM zaucamindriya - nigrahaH / dAnaM dayA damaH kSAntiH sarveSAM dharma-sAdhanam / arthAt ahiMsA, satya, asteya, (corI na karanA) pavitratA, indriya nigraha, paropakAra, dayA, mana kA damana aura kSamA / yaha nau bAteM sabake lie dharma kA sAdhana hai / isI prakAra jaina paramparA meM bAraha vrata batAye gaye haiM aura ina bAraha vratoM ko dhAraNa karane se manuSya sadAcArI bana sakatA hai / ina vratoM ko dhAraNa karane vAle ke hRdaya meM vrata dhAraNa karate samaya jo uccAbhilASAe~ hotI haiM, unake pAlana kI usameM sAmarthya honI cAhie aura jaba apane dhAraNa kiye huye vrata ko vaha yathocita prakAra se pAla sakatA hai, tabhI saccAritrya meM uttarottara Age 46 ucchvAsaniHzvAsamathAnyadAyuH / steSAM viyogIkaraNaM tu hiMsA // prANAdazaite bhagavadbhiruktA, 1 kartavyakaumudI dvitIya grantha ( khaNDa 1-2 ) racayitA bhAratabhUSaNa zatAvadhAnI paM. muni zrI ratnacandrajI mahArAja pR. 30-31 arthAt - pA~ca indriyA~, mana, vacana aura kAyA yaha tIna bala, zvAsocchavAsa aura AyuSya - yaha dasa prANa kahalAte haiM aura ina prANoM kA viyoga karanA hI hiMsA kahI jAtI hai| hiMsA janita padArtha jIvoM ke ina dasa prANoM kA viyoga karane se hI utpanna hote haiM aura isalie ina vastuoM kA tyAga aNuvrata rUpa se ahiMsA kI pratijJA grahaNa karane vAle ko bhI karanA yogya hai / 1 paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha bet Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahiMsA kA mArga pradarzita karate hue bhagavAna nIti meM bhI vAcika pApa ke rUpa meM kevala asatyamahAvIra ne kahA hai-sarva prANoM, sarvabhUtoM, sarva- vAda jhUTha bolane ko hI nahIM mAnA; cugalI, kaThora jIvoM aura sarva satvoM ko nahIM mAranA cAhiye, na bhASaNa Adi ko bhI vAcika pApa kahA gayA hai| / pIr3ita karanA cAhie aura na unako mArane kI hiMsA steyAmanyathAkAmai, buddhi se sparza hI karanA caahie| paizunyaM paruSAnRte / pratyeka jIva svatantra honA cAhatA hai, bandhana se saMbhinnAlApAvyApAmukti cAhatA hai, svastha evaM prasanna rahanA cAhatA hai / damabhidhyA - dRgviparyayam // ahiMsA usakI isa icchA kI pUrti kA acUka sAdhana arthAt hiMsA, corI tathA agamyAgamana-yaha 5hai / satyazIla vrata Adi kI mAtA mAnI gaI hai- tIna kathita pApa haiM aura para droha kA cintana pr| ahiNsaa| jitane bhI yama, niyama, vrata, ArAdhanA, dhana kI icchA aura dharma meM dRSTi kA viparyayaupAsanA Adi ke vidhAna dharma-zAstroM meM milate haiM, yaha mAnasika pApa hai| satya zabda kA zAstrIya una sabake mUla meM ahiMsA hai| artha 'sadbhyo hitaM satyam' arthAt jo sajjanoM ke ahiMsA jahA~ mAnava ko vizvamaitrI evaM vizva- lie hitakAraka hai vaha satya hai, isake lie 'na bandhutva kA pATha par3hAtI hai vahA~ AtmA para AcchA- satyamapi bhASeta para pIDAkaraM vacaH' arthAta jisa hai| dita karma samUha ko bhI naSTa karatI calatI hai aura bAta se dUsaroM ko dukha ho, AtmA kA kSaya ho, mokSa dvAra ko nikaTa lAtI hai| satya hone para bhI aisI bAta na bolanI caahie| . uttarAdhyayana meM ahiMsA kI paribhASA kI hai| (3) asteya vrata-kisI kI koI bhI vastu ghara : mana, vacana, kAya tathA kRta-kArita aura anumodana __ meM par3I ho yA mArga meM yA vana meM gira gaI ho to ke se kisI bhI paristhiti meM trasa, sthAvara jIvoM ko ___ usake mAlika kI AjJA ke binA corI ke vicAra dukhita na karanA ahiMsA mahAvrata hai| se mana, vacana aura kAyA ina tIna karaNoM se use ___ vyAvahArika, sAmAjika, rAjanaitika, rASTrIya uThAnA na cAhie aura na kisI ke dvArA uThavAnA 9 aura AdhyAtmika sabhI kSetroM meM ahiMsA kA prayoga cAhie aura na corI ke kAma meM kisI prakAra evaM upayoga avyavahArya nahIM hai| sahAyatA na karanI cAhie-isakA nAma datta ___ahiMsA samasta prANiyoM kA vizrAma-sthala hai, vrata-asteya vrata hai / yaha vrata buddhimAna mAnava ko krIr3A bhUmi hai aura mAnavatA kA zRMgAra hai| ahiMsA pUrNa Ayu prApta karane ke icchuka vyakti ko avazya ra kA sAmarthya asIma hai| __ mAnanA caahie| (2) satya vrata-mana, vacana aura kAyA ina jaina-dharma meM ise adattAdAna kahate haiN| adatta ] tInoM karaNoM se asatya kA sevana na karanA hI yAnI kisI kA na diyA huA aura AdAna yAnI satya vrata kahalAtA hai / satya vrata grahaNa karane vAle grahaNa karanA-kisI kA na diyA huA grahaNa karanA, kA vyakti ko asatya kA tyAga karanA caahie| zukra yahI vrata kI dRSTi se corI hai| aura corI kA AIRVANA 1 dainika brigeDiyara 12 navambara 85 lekha bhagavAna mahAvIra kI zikSA meM vizva kalyANa ke sUtra-le. mahAsatI zrI umarAvakuvarajI arcanA / 2 muni dvaya abhinandana grantha 1973 lekha jaina dharma kA prANa tatva ahiMsA pR0 118-120 le. sAdhvI zrI puSpalatA jii| 417 / paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa Cend 0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha - el Private Personalise Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAla athavA vastu kA upabhoga karane se Ayu ghaTatI hai / svabhAva meM cir3acir3Apana A jAtA hai / asteya vrata kI vyAkhyA karate hue kahA hai AhRtaM sthApitaM naSTaM vismRtaM patitaM sthitam / nAdadItA'svakIya svamityasteyamaNuvratam // arthAt haraNa karake lAyA huA, rakhA huA, khoyA huA, bhUlA huA, girA huA yA rahA huA kisI dUsare kA dhana grahaNa na karanA - yaha asteya nAma kA aNuvrata hai| jaina paramparA meM pAMca aticAra kaha gaye haiM, ina aticAroM ko tyAga kara asteya vrata grahaNa karane kA nirdeza zAstrakAra dete haiM / ve aticAra isa prakAra haiM stenAnujJA tadAnItAdAnaM vairuddhamAmukam / pratirUpa kriyAmAnAnyatvaM vA steya saMzritA // arthAt cora ko AjJA denA, corI kA dravya lenA, rAjA kI ora se niSedha kie hue kAmoM ko karanA, kisI eka vastu meM, dUsarI vastu milAkara becanA aura jhUThe bA~Ta rakhanA - yaha saba asteya vrata ke doSa haiM / " ( 4 ) brahmacarya vrata - yadi mana bhalI-bhAMti dRDha ho to sarvathA brahmacarya vrata grahaNa karanA cAhie / aura yadi dRr3ha vRtti na ho to svadAra saMtoSa vRtti rakhanI cAhie / viSayAbhilASA jaba taka jisa kAla taka utpanna hotI hai, tabhI taka usakA damana karanA hitAvaha hai - saccA vrata hai / vrata grahaNa karane se mana aura vANI kA yaha mArga bhI banda ho jAtA hai aura jaba yaha donoM mArga banda ho jAte haiM tabhI brahmacarya vrata kA AdhyAtmika lAbha - indriya damana kA parama lAbha prApta hotA hai / para-nArI ke sevana se jaisI zArIrika aura Atmika hAniyA~ hotI haiM, vaisI hI hAniyA~ ati 1 kartavya -kaumudI [ khaNDa 1-2 ] pR. 38-36 418 strI sevana aura viSaya kor3A se hotI hai| Ayurveda ke 'bhAva - prakAza' nAmaka grantha meM kahA gayA hai / zUla kAsa jvara zvAsa kAdarya pADvA maya kSayAH / ati vyavAyA jjAyante rogAccA zeSa kAdavaH // arthAt - adhika strI sevana karane se zUla, kAsa, jvara, zvAsa, kRzatA, pAMDuroga, kSaya aura hicakI Adi roga hote haiM / isI prakAra AsanAdi ke dvArA kI jAne vAlI ananta krIr3Ae~ bhI viSaya vRtti ko bar3hAne vAlI aura zarIra tathA AtmA kA ahita karane vAlI haiM / brahmacarya banda dvAra kI argalA kI AvazyakatA to pUrI karatA hai / para isa vrata ke binA aneka catura manuSya bhI viSaya kI andhakAramayI khAI meM par3e aura khvAro kharAba ho gaye haiM / kahA bhI haiviSayArta manuSyANAM duHkhAvasthA daza smRtAH / pApAnyapi bahUnyatra sAraM kiM mUDha pazyasi // 2 arthAta - viSaya pIr3ita mAnava kI dasa duHkhada avasthAe~ hotI haiM aura unameM ananta pApa samAviSTa hai / ina dasa avasthAoM meM dUsarI cintA (8) rogotpatti (6) jar3atA (10) mRtyu- mukhya haiM / ye sabhI svAsthya ke liye hAnikAraka haiN| zarIra meM rogomeM tpatti ho jAne para anta vaha mRtyu ko prApta ho jAtA hai / atharvaveda meM isakA mahatva pratipAdita karate hue kahA hai brahmacaryeNa tapasA rAjA rASTra virakSati / AcAryo brahmacaryeNa brahmacAriNamicchate // 11 / 5 / 16 arthAt - brahmacarya ke tapa se hI rAjA rASTra kI rakSA karane meM samartha hotA hai / AcArya brahmacarya ke dvArA hI ziSya ko apane zikSaNa evaM nirIkSaNa meM lene kI yogyatA sampAdana karatA hai / pro. elphreDa phoniyara zelsa nagara meM 1602 2 karttavya kaumudI khaNDa 1-2 pR. 46 paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa sAdhvIratna grantha Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I0 meM huI saMsAra bhara ke bar3e-bar3e DAkTaroM kI sabhA matsara rUpI SaDripuoM se ghirA rahatA hai aura ghire meM svIkRta hue isa prastAva ko uddhata karate haiM huye ho mauta ke mukha meM calA jAtA hai| AyurvijJAna ki-"navayuvakoM ko yaha zikSA denI cAhie ki kahatA hai yadi mAnava ko svastha raha kara Atmika brahmacarya ke pAlana se unake svAsthya ko koI zAMti prApta karanI hai to tRSNA ko tyAga kara pari-8 hAni nahIM pahu~ca sakatI varan vaidyaka aura zarIra graha-maryAdA brata kA pAlana karanA caahiye| zAstra kI dRSTi se to brahmacarya eka aisI vastu hai, tRSNA kA nirodha bhI santoSa prApti kA dvAra jisakA bar3I pravalatA se samarthana kiyA jAnA hai| aura saMtoSa prApti ke mandira meM praveza karane cAhiye / para hI parArtha sAdhanA karane kI tatparatA manuSya meM nUtana jIva zAstra ke prasiddha lekhaka DaoNna kAu- AtI hai / pAzcAtya vaijJAnika zrI kUpara kA kathana | ena ema. DI. kahate haiM-"brahmacArI ko kabhI jJAta hai kihI nahIM hotA ki vyAdhigrasta divasa kaisA hotA It is content of heart hai / usakI pAcana zakti sadaiva niyamita hotI hai / gives nature power to please usakI vRddhAvasthA bAlyAvasthA jaisI hI AnandamayI The mind that feels no smart hotI hai|" En-livens all it-sees, DA0 jaTAzaMkara svAnubhava ke AdhAra para AdhAra para arthAt-jo hRdaya saMtuSTa hai, vaha prakRti meM kahate haiM- "jina rogiyoM ne cikitsA ke daurAna Ananda dekhatA hai aura jo mana caMcalatA asaMtaSTatA brahmacarya pAlana kiyA thA, ve zIghra hI roga mukta ho se rahita hai| use sarvatra Ananda kA hI prakAza dRSTi gaye the, aura unake roga janita kaSTa dAyaka cinha gocara hotA hai alpa kaSTa dAyaka ho gae the|" paropakAra karane kI icchA vAle aura apanA / brahmacarya patha ko apanAye binA koI bhI vyakti / jIvana sukha santoSa se vyatIta karane tathA citta kI apane utkarSa, jIvana kI mahattA evaM sukha zAMti ko nivRtti kA AdhyAtmika lAbha prApta karane kI prApta nahIM kara sktaa| kAmanA vAle manuSya ko apane saba saMyogoM para 5. parigraha maryAdA vrata-dhana, dhAnya, bhUmi, ghara, vicAra karake aneka prakAra ke parigrahoM kI maryAdA pazu, naukara cAkara Adi aneka vastue~ jagata meM nirdhArita karanA ucita hai| vidyamAna haiN| unakI maryAdA sImA bA~dhanA parigraha (6-7) dizAoM aura bhogya vastuoM kI parimANa vrata kahalAtA hai / tRSNA ko jItane ke lie maryAdA nirdhArita karane ke vrata-pUrva aura pazcima yaha vrata ati hI upayogI hai| tRSNA chindhi bhaja Adi dizAoM kA mAna karane se sukha dene vAlA kSamA jahi madam ityAdi-tRSNA ko kATa DAla, chaThA vrata niSpanna hotA hai aura bhoga ke sAdhana vastrAkSamA dhAraNa kara, bhada tyAga / tRSNA ko kATa DAlane bhaSaNa, khAna-pAna, auSadhi Adi kI maryAdA nirdhAke liye parigraha kI maryAdA kA vrata upayogI hai| rita karane se sAtavA~ vrata siddha hotA hai / lakar3iyA~ manuSya eka sAmAjika prANI hone ke nAte anta jalAkara koyale banAnA, vanoM ko kaTavAnA Adi | taka vaha saMsAra ke kAma-krodha, lobha, mada, moha tathA pratyeka pApajanaka karmAdAna rUpI kahe jAne vAle paMdraha 1 brahmacarya vijJAna-le. upAdhyAya zrI puSkara muni jI. pR. 22-23 se uddhRta 2 vahI pR. 43 3 kartavya kaumudI khaNDa 1-2 pR. 61. paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Reso Jail Zducation Internationa Por Private & Personal Use Only www.jainamorary.org Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAra ke kAmoM kA tyAga bhI sAtaveM vrata meM kiyA dveSa athavA kaSAya ke kAraNa apane AtmA kI jo gayA hai / pariNati huI ho, use dUra karane ke liye samabhAva utpanna karane vAle sAmAyika vrata kA grahaNa karanA cAhiye | do ghar3I zubha dhyAna pUrvaka eka sthAna para baiThakara zubhaciMtana, dharma vicAra aura vRtti ko uccatara banAne vAle manana meM samaya vyatIta karane ko sAmAyika kahate haiM / yadi mAnava vicitra vicitra bhara bhaTakatA rahe to phira usake hI hotI jAtI / aise vyavahAra rUpI khAre samudra meM to sama + Aya + ika = samatva kA lAbha karAne vAlI sAmAyika kI AvazyakatA jaina paramparA meM hI nahIM varan anya dharma paramparA ke dharmAcAryoM ne citta ko samatA kA paricaya karAne ke lie isa kI AvazyakatA batalAI hai| gItA meM zrI kRSNa ne kahA hai- 'mana hI baMdha aura mokSa kA kAraNa hai / ' ataH mana kI adhogati na ho, isake lie use samatA meM lIna karane kA yatna karanA Avazyaka hai / kahA ina donoM vratoM ko dhAraNa karane vAlA eka prakAra kI tapazcaryA meM hI praveza karatA hai - aisA kahA jA sakatA hai / isase gamana kI vRtti kA ora bhoga vastuoM ke upabhoga kI lAlasA kA avazya nirodha hotA hai / kahA hai jagadA krama pramANasya prasarallobha vAridheH / skhalanaM viddhe tena yena digviratiH kRtA // arthAt - jo manuSya isa digvirati vrata ko grahaNa karatA hai, vaha isa jagata ke AkramaNa karane vAle lobha rUpI mahAsamudra kA skhalana kara detA haiyaha satya hai / parigraha kI maryAdA nirdhArita karane se tRSNA kA nirodha hotA hai, zarIra svastha rahatA hai, para jaba taka bhogopabhoga ke padArthoM kI maryAdA nirdhArita na kI jA, taba taka mana tathA indriyoM kA pUrA nirodha nahIM hotA / 1 (8) niSprayojana pApa nivRtti rUpa vrata -apa dhyAna, pramAda, hiMsaka - zastra saMcaya aura pApopadeza yaha cAra anartha daNDa kahe jAte haiM / inase nivRtta honA arthAt cAhe sampatti kI hAni ho, cAhe putrAdi kI mRtyu ho jAya, phira bhI mana meM tanika bhI soca na karanA, jIvana rakSaNAdi ke kAma meM tanika bhI Alasya na karanA, prANa nAzaka zastra aura AyudhoM kA saMgraha na karanA tathA kisI bhI pApAnuSThAna ke viSaya meM kisI ko prerita na karanAkarma ke samUha ko rokane vAle isa vrata kA parilakSaNa hai / isa vrata ko grahaNa karane se mAnava nirarthaka pApoM se dUra rahane kI vRtti ko prApta karane meM samartha hotA hai, citta prasanna tathA zarIra niroga rahatA hai / (e) sAmAyika vrata - bAhya pravRtti meM rAga1-2-3 vahI pR. 64, 66, 69, 71 420 tapyedvarSa zatairyazca, eka pAda sthito naraH / ekena dhyAna yogena, kalAmArhati SoDazIm // vRttiyoM meM jIvana mana kI adhogati arthAt - dhyAna yoga rUpI sAmAyika kA mUlya deha damana se adhika A~kA gayA hai| Age kahA hai ki divase divase lakkhaM deI suvaNNassa khaMDiyaM ego / iyaro puNa sAmAiyaM karei na pahuppae tassa // arthAt - eka puruSa dinoM dina lAkha svarNa mudrAoM kA dAna kare aura dUsarA sAmAyika kare, svarNa kA dAna sAmAyika kI barAbarI nahIM kara sakatA / citta vRtti ko sthira - sama karanA, yaha eka mAnasika yoga kA prakAra hai | vRtti ko patita hone se roka kara abhyAsa se use sthira bhI kiyA jA sakatA hai / gItA meM zrI kRSNa ne kahA hai paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa sAdhvIratna grantha Pate & Personal Use Only www.jainelibrary forg Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha-cittaM samAdhAtuna zaknopi bhavi sthiram / hokara sadvicAra meM lIna rahanA pauSadha vrata kahalAtA abhyAsa-yogena tato mAmicchAptu dhanaMjaya ! // hai| 'pauSa dharmasya dhatte yattad bhavetpauSadhaM vratam' arthAt sAmAyika kA citta ko sthira rakhane kA lAbha jisameM dharma kI puSTi ho, vaha pauSadha-vrata kahalAtA abhI abhyAsa ke dvArA prApta kiyA jA sakatA hai| hai| mumukSu-gRhastha ko parvadineSu arthAt aSTamI, / citta kI zuddhi ke lie sAmAyika upayogI caturdazI, pUrNimA aura amAvasyA Adi parva-tithiyoM hai| para prAtaHkAla mana kI samatA ke lie jitanA meM isa vrata ko grahaNa karanA cAhie aura nirdoSalAbhadAyaka hai utanA dUsarA samaya nahIM, isIlie rIti se AtmA kI vizuddhi ke sAtha pAlana karanA prAtaHkAla meM sAmAyika ko to 'avazyaM vidadyAt' caahie| aisA kahA hai| upAsanA ke dvArA mana aura tana ke (12) atithi dAna vrata-jisa mahAtmA ne doSoM ko miTAne kI cikitsA karane vAle DA0 tithi, parva, utsava Adi sabakA tyAga kara diyA ho, epTana siMka leyara aura DA0 mekapheDana ne bhI kSudhita vaha atithi kahalAtA hai| aise atithi hamAre A~gana avasthA meM mana ko AdhyAtmika lAbha pahu~cAne meM A pahu~ceM, to unheM Adara ke sAtha anna-vastrAdi vAlI ghaTanA kA vizada varNana kiyA hai| kA dAna karanA / isa brata ko atithi saMvibhAga vrata (10) dezAvakAza--vrata-chaThe vrata meM dizAoM kahate haiM / a kA jo parimANa bAMdhA gayA ho, use saMkucita atithi aisA santa honA cAhie ki jise dhana karake dravya-kSetra-kAla aura bhAva se yadi AdarapUrvaka saMgraha karane kI icchA na ho, kevala zarIra kI rakSA usakI punaH sImA bA~dhI jAya aura isa prakAra ke lie jIvana kI AvazyakatAe~ eka dina meM eka Azraya kA nirodha kiyA jAya to use munigaNa dina ke yogya hI hoN| dezAvakAza nAma kA brata kahate haiN| vaha brata cAra atithi satkAra meM mukhyataH annadAna kA hI ghar3I, eka rAta yA eka dina taka icchAnusAra grahaNa mahatva samajhA jAtA hai| cUMki anna ko prANa mAnA 15 karanA cAhie aura use cha: koTi se ThIka-ThIka gayA hai-'annaM vaiH prANaH' evaM jala ko jIvana kahA pAlana karanA caahie| hai, isIlie kisI atithi kA anna-jala se satkAra isa vrata se pApa kI pravatti meM mAnava saMyama karane kA artha hotA hai use prANa evaM jIvana kA dAna rakhanA sIkhanA hai aura jyoM-jyoM vaha apane gamanA- kiyA jA rahA hai| gamana AvazyakatAoM kI dizAoM ko kama-se-kama jo bhI jJAna, cintana kI dazA meM unmukha hotA karatA jAtA hai, tyoM-tyoM usakI antama khatA ko hai, vicAroM kI gaharAI meM, utaratA hai vaha vijJAna vikasita hone kA avasara milatA hai| kahalAtA hai| vijJAna kA artha hai-vizeSa jaankaarii| isa dRSTi se, jaina paramparA ke bAraha bratoM kA (11) pauSadha-vrata-eka prAtaH se lekara dUsare AyurvaijJAnika vaiziSTya svataH siddha ho jAtA hai / prAtaH taka caubIsa ghaNTe kA upavAsa karake sAMsA- phira bhI zarIra hI dharma kA mukhya sAdhana hai-isarika vastra, AbhUSaNa, mAlya Adi ko tyAgakara, lie zarIra ko saMbhAlakara rakhanA Avazyaka hai| pApa ke sabhI karmoM ko chor3akara niyamapUrvaka dharma- zarIra ko svastha rakhanA pratyeka vyakti ke lie sthAna meM eka ahorAtri paryanta dharma dhyAna-parAyaNa Avazyaka hai / 1 vahI pRSTha 73 3 vahI pR0 206 2 sAdhanA ke sUtra : pravacanakAra yuvAcArya zrI madhukaramunijI pR. 236 atithi sevA 421 paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa Od0 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo santa-mahAtmA-gRhastha-sAdhu ina bAraha vratoM upavAsa karake satat tapasyA Arambha karanI cAhie, ko dhAraNa kara niyamapUrvaka unakA pAlana karate haiM- pazcAt eka-eka dina ke antara se upavAsa karanA ve svastha evaM cirAyu hote haiM, unake zarIra kA cAhie aura jyoM-jyoM zakti bar3hatI jAya, tyoM-tyoM Va saMsthAna sundara evaM suDaula ho jAtA hai, unake tapasyA meM vRddhi karate jAnA cAhie aura anta meM zArIrika avayava sudRDha ho jAte haiM, ve tejasvI aura saMstAraka taka pahu~canA caahie| yadi nitya yA ati zaktizAlI hote haiM / bhojana ke apaca hone kI eka-eka dina ke antara se bhI upavAsa kI zakti na 8 zikAyata nahIM hotI aura na hI khaTTI DakAreM AtI ho to pratidina UnodarI tapa karanA cAhie / yAnI 8 haiM / rakta-cApa kama-jyAdA nahIM hotA / nAr3I-saMsthAna, jitanA bhojana nitya kiyA jAtA hai, usako kama AmAzaya aura hRdaya kI gati sucAru rUpa se apanA- kara denA cAhie / vastrAdi upakaraNoM ko bhI ghaTA apanA kAma karatI haiN| zarIra meM rakta-saMcAlana denA tathA krodhAdi kaSAyoM meM bhI kamI karanI (Blood Circulation) binA kisI rukAvaTa hotA cAhie / hai jisase ceharA prasannatA se khilA rahatA hai| yahI indriyoM-vattiyoM para kaThora prahAra karake unheM kAraNa hai ki hamAre prAcIna RSi muni dIghAyu hota glAna banA denA tapa kA deta nahIM hai aura na isase kA) the, unheM kisI prakAra kI auSadhi evaM upacAra kI tapa siddha hotA hai| AvazyakatA nahIM par3atI thii| vrata-grahaNa karane se rasa rudhira mAMsa-bhedo'sthimajjA AhAra meM kamI AtI hai| Ayurveda vijJAna kI zukrANyanena tapyante / sUkti hai-svalpAhArI sa jIvati-svalpa AhAra karmANi cAzubhAnItya tastapo karane vAlA dIrgha-jIvI hotA hai| ___ jo manuSya hitAhArI haiM, mitAhArI evaM alpAhArI haiM unheM kisI vaidya se cikitsA karAne kii| ___ arthAt-rasa, rudhira, mAMsa, meda, asthi, majjA 13 AvazyakatA nahIM, ve svayaM hI apane vaidya haiM, svayaM aura zukra tathA azubha karma isase tapita ho jAte haiM, hI svayaM ke cikitsaka haiN| dasa prakAra ke sakhoM isalie isakA nAma tapa rakhA gayA hai| zakti se meM-Arogya pahalA sukha mAnA gayA hai| Arogya A bAhara, dabate hue yA jabardastI sahana karate hue upa-10 hI sabase bar3I sampatti hai, sabase bar3A lAbha hai| , vAsAdi tapasyA karanA bilkula aniSTakAraka hai, | mahaSi dhanvantari ne svAsthya kI paribhASA karate isIlie kahA ha hue likhA hai jisake deha meM vAta-pita-kapha tInoM so a tavo kAyavvo jeNa manomaMgalaM na citei| ) doSa, agni, rasa, rakta Adi sAtoM dhAtuoM kI jeNa na iMdiya hANI jeNa jogA na hAyaMti // mala kriyA ye saba sama haiM, tathA jisakI AtmA, arthAt-jisa tapa ke karane se mana duSTa na ho, mana evaM indriyA~ prasanna haiM, vaha svastha kahalAtA hai| indriyoM kI hAni na ho, aura yoga bhI naSTa ho, vrata se samasta prakAra ke vikAra dUra hote haiN| vahI tapa karanA cAhie / isa prakAra zAnti samAdhi ___ zArIrika varcasva/bauddhika pratibhA/smaraNa zakti pUrvaka tapa karanA aura usameM Age bar3hane ke lie| (jJAna tantu) kA vikAsa hokara jIvana meM utkRSTa dhIre-dhIre kadama bar3hAnA caahie| pahale kaI dinoM saphalatA milatI hai| meM upavAsa karanA caahie| phira eka-eka dina ke ____ upavAsa-tapa ke icchuka ko pahale kabhI-kabhI antara se karanA cAhie aura bAda meM eka sAtha do, nAma naruktam // 1-2. vahI pRSTha 226-227 / 422 paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa 5 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha - Yor Private & Personal Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phira tIna, phira cAra isa prakAra dhIre-dhIre Age Ayu ko bar3hAne vAlA hai / jaina paramparA meM upavAsa bar3hakara, jyoM-jyoM tapa karane kI zakti baDhatI jAye, anazana tapa ke do mukhya prakAra batalAye gaye haiMtyoM-tyoM chahoM prakAra ke bAhya tapa siddha karanA eka svalpa samaya ke anazana kA aura dUsarA jIvana KC cAhie, antima saMstAraka taka pahu~canA caahie| bhara ke anazana kaa| ina donoM ke aneka upabheda haiN| isa vidhAna meM satat zabda kA hetu pUrvaka vyavahAra sAmAnya upavAsa cAhe kitanI saMkhyA ke hoM, ve kiyA hai| aneka vaijJAnikoM ne prayogoM ke dvArA svalpa samaya vAle kahe jAte haiM aura jIvana bhara kA siddha kiyA hai| isameM pramukha DaoN0 eDavarDa hukara anazana saMstAraka kahA jAtA hai| mana ko binA AT ne aneka prayogoM ke pazcAta apanA abhimata prakaTa glAna kiye, sadbuddhi se, karmabandhana tor3ane ke utsAha kiyA hai ki- upavAsa se mAnasika bala bilakUla se jIvana bhara kA anazana grahaNa karanA, ullAsanaSTa nahIM hotaa| kAraNa ki mastiSka kA poSaNa pUrvaka mRtyu ko AliMgana karane kA kArya hai| yaha karane vAlA tatva mastiSka meM hI utpanna hotA hai| mana kI parama ucca dazA hai aura isase isa tapa kA usakA poSaNa karane ke lie zarIra ke aura kisI antima prakAra mAnA jAtA hai| bhAga kI AvazyakatA nahIM par3atI, usake lie anna Age kahA gayA hai yadi pahale samagra pUrNa upavAsa kI bhI AvazyakatA nahIM hai, kAraNa ki vaha svataH kaThina pratIta hoM aura isake kAraNa cAhe koI UnoapanA poSaNa karatA hai aura apanA kAma niyamita darI tapa kare, parantu jinhoMne upavAsa karane kI rUpa meM kiye jAtA hai| - zakti ko vikasita kiyA hai, unheM UnodarI tapa, se jIvana kI samasta zaktiyoM kA udbhava mastiSka sAdhAraNa upavAsa se kaThina pratIta hotA hai aura 7 meM hI hotA hai| jaba mastiSka kAma karane se thaka UnodarI tapa ko jise vidvAnoM ne upavAsa ke bAda jAtA hai, taba usakI thakAna bhojana se dUra nahIM sthAna diyA hai vaha uttarottara bar3hatI huI kaThinatA NI hotI, vizrAma se hotI hai| nidrA kA vizrAma, kA vicAra karake hI diyA jAtA hai| upavAsa meM mastiSka kA uttamatA se poSaNa karatA hai aura dina bhUkha mara jAtI hai aura isameM UnodarI ke samAna meM kiye hue parizrama se vigalita hue zarIra meM- parISaha nahIM sahana karanA par3atA / epTana siMka leyara rAtri ke vizrAma ke kAraNa prAtaHkAla tAjagI nAmaka vaijJAnika ne pratidina eka choTA phala khAkara aura prasannatA utpanna ho jAtI hai| kaI dinoM taka UnodarI karane kA nizcaya kiyA jaba manuSya mAnasika cintA yA rAga-dvaSAdi thA, parantu isase upavAsa se bhI adhika kaSTa mAlUma vikAroM se ghirA rahatA hai taba usakI bhUkha sabase hone lagA aura isase unhoMne phala khAnA chor3akara pahale naSTa ho jAtI hai| aura zarIra meM jaba koI pUrNa upavAsa karanA hI pasanda kiyaa| kahA hai roga-vikAra utpanna ho jAtA hai, taba bhI bhUkha mara kaSAya viSayAhAra tyAgo yatra vidhoyate / 0) jAtI hai| bhUkha kA mara jAnA, roga yA vikAra kA upavAsaH sa vijJeyaH zeSaHlaGa ghanaka SN cihna hai, mAnava kI prakRti kA saMghaTana kucha aisA hai arthAt jisa upavAsAdi meM kaSAya, viSaya aura IKE ki roga yA vikAra ko miTAne ke lie hI bhUkha kA AhAra kA tyAga kiyA jAya, use upavAsa samajhanA / nAza yA upavAsa, upacAra ke lie nirmita hae haiN| cAhie, zeSa laMghana hai| hai| isI kAraNa Ayurveda vijJAna granthoM meM bhI spaSTa kahA vrata upavAsoM se vyakti, samAja aura rASTra kA gayA hai ki zarIra mana aura AtmA kI zuddhi karane vikAsa sambhava hai| inase kisI prakAra kI hAni vAlA upavAsa rUpI tapa eka bar3o divyoSadhi hai, hone kI sambhAvanA nahIM hai / / 1 kartavya kaumudI [khaNDa 1-2] pRSTha 486, 487, 488, 486, 460, 461 / paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa YNXEA 52 VE Ca.. 038 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha Jaileducation International Sr Private & Personal use only www.jaintenary.org