Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhvIratna puSpavatI abhinandana grantha HHHHH jaina nArI-samAja meM prayukta viziSTa zabdAvali aura usameM vyaMjita dhArmikatA -zrImatI DA. alakA pracaNDiyA [ema0 e0 (saMskRta), ema0 e0 (hindI), pI-eca. DI0 (apabhraMza)] prANI dravya athavA tattva paryAya dhAraNa kara nAnA gatiyoM meM sukha-duHkha anAdi kAla se bhogatA rahA hai| naraka gati meM ananta duHkha aura deva gati meM ananta sukha, tiryaMca gati meM adhika duHkha aura bahuta kama sukha bhogane kA avasara milA karatA hai| manuSya gati meM bhalI prakAra se duHkha aura sukha bhogane kI zakti aura sAmarthya prApta hotI hai / bar3I bAta yaha hai ki kevala manuSya gati ko pAkara prANI saMyama aura tapa sAdhanA ke avasara prApta karatA hai| isI se vaha apane purAne karmajAla ko kATane kA sadprayAsa kara sakatA hai / anyagati meM yaha suvidhA prApta nahIM hai| manuSya gati kA jIvana vyavasthA aura AsthA sampanna hotA hai| gRha hotA hai| gRhapati hotA hai, aura gRha-svAminI bhI hotI hai| yahI parivAra kI ikAI kahalAtI hai| isI se prANI kalyANakArI saMskAra prApta karatA hai aura yahIM se mithyAtva ke vazIbhUta adhogati kI ora unmukha hotA hai| mAnavI samudAya aura samAja kI ikAI meM puruSa aura nArI kA samaveta mahatva aura dAyitva hotA hai| ___ bhAratIya tathA cInI-saMskRtiyA~ milakara saMsAra kI prAcInatama saMskRti ke rUpa ko svarUpa pradAna karatI haiM / yUnAnI saMskRti meM samAja kI pradhAnatA hai, bhAratIya saMskRti meM vyakti kI pramukhatA hai jabaki cInI saMskRti meM parivAra kI mukhyatA / __ bhAratIya saMskRti meM vaidika, bauddha aura jaina saMskRtiyoM kA samIkaraNa hai / jaina saMskRti meM vyatti. tajjanya guNoM kI vaMdanA kA vidhAna hai / vyakti hI apane bhAgya kA nirmApaka hotA hai| vyakti karma karatA hai aura vaha svayaM hI apane karmaphala kA bhoktA hotA hai / yahA~ Arambha se yahI preraNA rahI hai ki sudhare vyakti, samAja vyakti se usakA asara rASTra para ho| rASTra athavA antarrASTra sudhAranA hai to vyakti kA 276 | chaThA khaNDa : nArI samAja ke vikAsa meM jaina sAdhviyoM kA yogadAna mAnasa www.jaine
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhvIratna puSpavatI abhinandana grantha sudharanA athavA sudhAranA paramAvazyaka hotA hai / vyakti-sudhAra meM mA~ kI bhUmikA pahala karatI hai / bAlaka athavA bAlikA mA~ - nArI ke kror3a meM palatI hai aura jJAna kA pahalA pATha vaha vahIM se sIkhatI hai / isa prakAra nArI saMtati kI prathama zikSikA hai / abhivyakti eka zakti hotI hai / isake mukhya avayavoM meM zabda aura usake sadya prayoga kA ullekhanIya sthAna aura mahatva hai / isI se bhASA banatI hai aura vaicArika vinimaya sakriya huA karatA hai / krodha, mAna, mAyA, lobha, vAcAlatA tathA vikathA paryanta ATha doSoM se rahita zabda tajjanya bhASA kA prayoga karane kI vyavasthA tantra 'bhASA samiti' kahalAtI hai| sAvadhAnIpUrvaka samaya ke anukUla aura viveka pUrvaka aisI zabdAvali aura bhASA kA prayoga upayogI hotA hai jisase bhAvahiMsA aura dravyahiMsA se bacA jA sakatA hai / bhAratIya dharma aura dArzanika svarUpa meM vaidika, bauddha ke sAtha jaina dharma kA yogadAna mahattvapUrNa hai / jaina dharma meM siddhAnta aura vyavahAra kA eka sAtha prayoga, anya dharma-vyavasthA se viralatA rakhatA hai / yahA~ AcAro paramaH dharmaH kahA gayA hai / AcAra dharma meM bhASA kA sahayoga atirikta mahattva rakhatA hai / jaina parivAroM meM nArI aisI zabdAvali kA prayoga karatI hai jinase hiMsaka manobhAvoM kA dUra-dUra se sambandhita honA nahIM hotA / Aja manobhAvanAe~ dUSita hotI jA rahI haiM / isI ko vyakta karane ke lie tadanusAra zabda aura zaktiyoM kI AvazyakatA par3A karatI hai / zabda zakti tIna prakAra kI kahI gaI hai / yathA (2) lakSaNA, (1) abhidhA, (3) vyaMjanA | zabda kI vaha zakti jo binA kisI dUsarI zakti kI sahAyatA ke laukika artha kA bodha karA de vastutaH abhidhA zakti kahalAtI hai / sAmAnyataH isI zabdazakti kA prayoga parivAra meM karanA cAhie kyoMki isase Arjavadharma kA paripAlana karane - karAne meM yatheSTa sahAyatA prApta hotI hai / Aja samudAya aura samAja meM abhidhA zakti sampanna zabdAvali ke vyavahAra ko gauNa sthAna prApta hai / lakSaNA dvArA tathA usase vyaMjita hone vAle artha abhiprAya kA vinimaya vyApAra zreSTha mAnA jAtA hai / yadyapi lakSaNA aura vyaMjanA ke prayoga meM bar3I sAvadhAnI aura caukasI baratane kI AvazyakatA hotI hai / anyathA artha kA anartha hote dera nahIM lagatI / zAstrIya vAtAvaraNa aura manISiyoM kI maMDalI meM lakSaNA aura vyaMjanA sampanna zabdAvali kA prayoga zreyaskara hotA hai / sAmAnya ghara-gRhasthI meM abhidhA sampanna zabdAvali kA prayoga hitakArI hotA hai| muhAvarA meM lakSaNA aura vyaMjanA donoM kA paripAka rahatA hai| muhAvaroM kA prayoga eka vAkya ke samAna hotA hai / yaha sAmarthya lakSaNA dvArA hI sambhava hai / jitane muhAvare hote haiM ve prAyaH vyaMjanApradhAna hote haiN| muhAvaroM kA antarbhAva bhI zabda kI inhI lakSaNA aura vyaMjanA vyApaka zaktiyoM ke antargata hotA hai | AcArya mammaTa ne lakSaNA kA lakSaNa batAte hue kahA hai ki mukhyena amukhyo'rtho lakSyate .... yatsA lakSaNA, arthAt jisase mukhya artha ke dvArA amukhya artha kI pratIti ho vastutaH vahI lakSaNA kahalAtI hai | abhidhA aura lakSaNA donoM hI jaba apanA kAma karake virata athavA cupa ho jAtI haiM taba usa samaya jisa zakti se kisI dUsare artha kI sUcanA milatI hai, use vyaMjanA kahate haiM / jaina, nArI samAja meM prayukta viziSTa zabdAvali aura usameM vyaMjita dhArmikatA : DaoN0 alakA pracaMDiyA | 277 11
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhvIratnapuSpavatI abhinandana grantha dhvani kI dRSTi se pratyeka akSara aura artha-abhidhA, lakSaNA, vyaMjanA kI dRSTi se pratyeka zabda jisa prakAra bhASA meM eka ikAI hotA hai artha abhiprAya kI dRSTi se pratyeka muhAvarA bhI bhASA kI eka ikAI hI hotA hai| prazna hai, jaise bhAva hote haiM bhAvAbhivyakti meM usI prakAra kI zabdAvali aura usI prakAra kI zabda zakti aura usakA prayoga Avazyaka ho jAtA hai| hiMsaka pradhAna parivAroM kI zabdAvali. hiMsApradhAna hogii| kasAI, zikArI athavA mAMsAhAriyoM ke gharoM meM bolI Ane vAlI zabdAvali bhinna prakAra kI hotI hai / ahiMsaka, satyAcaraNa tathA zAkAhAriyoM ke gharoM meM prayoga meM AnevAlI zabdAvali sarvathA ahiMsApradhAna hogii| yahA~ jaina parivAroM meM paramparA se prayoga meM AnevAlI pracalita zabdAvali para saMkSepa meM vicAra karanA hamArA mUla abhipreta rahA hai / khAna-pAna hamAre vikAsa meM mahattvapUrNa bhUmikA kA nirvAha karatA hai / loka meM kahAvata pracalita hai ki 'jaisA khAoge anna vaisA hogA manna' / khAne kA mana para prabhAva par3A karatA hai| isIlie bhojana kI zuddhatA para Arambha se hI bala diyA gayA hai| bhAratIya parivAroM meM bhojana vyavasthA gRhiNI ke adhIna huA karatI hai| yahA~ caukA kI mAnyatA hai / yadyapi yaha rUr3hi zabda rUr3hi artha meM hI prayoga meM Ane lagA hai| kSetra vizeSa ko lekara lakIra khIMcakara use anya se pRthaka kara liyA jAtA hai| usameM Ama praveza prAyaH vajita rahatA hai / jaina parivAroM meM caukA kA mahattvapUrNa sthAna hai| yahA~ caukA zabda se itanA bhara tAtparya nahIM hai| isake mUla meM cAra prakAra kI zuddhiyoM kA abhiprAya antanihita hai| yathA(1) kSetra zuddhi, (2) dravya zuddhi, (3) kAla zuddhi, (4) bhAva shuddhi| jahA~ bhojana banane aura jImane kI prakriyA sampanna hotI hai vaha kSetra zuddha honA cAhie / isI ko kSetra zaddhi kahA gayA hai| ina gharoM meM rasoI kA kSetra sunizcita banAyA jAtA hai jisa I kA kSetra sunizcita banAyA jAtA hai jisameM praveza pAne ke lie vyakti ko zarIra zuddhi aura bhAva zuddhi ko apekSA rahatI hai / dravya zuddhi se tAtparya rasoI meM prayoga meM Ane vAlA dravya-padArtha zuddha honA cAhie / pake phaloM, zAka-sabjiyoM ke sAtha-sAtha anya padArthoM kI zuddhi para vicArapUrvaka dhyAna diyA jAtA hai| jala kA prayoga hotA hai to vaha chanA huA hotA hai| kacce aura alpAvadhi ke zAka sabjiyoM kA prayoga niSedha / cauthI bAta hai ki aise phaloM meM nigodakAyika jIvoM kI pradhAnatA rahatI hai| udAharaNa ke lie, patalI aura choTI-choTI kakariyoM tathA lokA athavA anya phala pUrNatA prApta karane para hI prayoga meM lene kA vidhAna nirdeza hai| kAla zuddhi se tAtparya hai divA bhojana kA prayoga krnaa| sUrya UrjA kA kendra hai / isake prakAza meM poSaNakArI tattvoM kI pradhAnatA rahatI hai / phalasvarUpa hiMsAparaka samasyAe~ kama, bahuta kama raha jAtI haiN| jaina parivAroM meM sUrya prakAza kA atizaya mahatva hai| yahA~ sUrya kI isIlie pratiSThA hai| mAtra use 'sUrya nArAyaNa' kahakara namaskAra karanA aura chuTTI le lenA yahA~ abhipreta nahIM hai / jaina-AcAroM meM sUryajanya guNoM kA upayoga Arambha se hI kiyA jAtA rahA hai| isIlie sUrya-prakAza meM bhojana banAne aura jImane kA caryA-vidhAna hai / yahI vastutaH kAlazuddhi kahalAtI hai / ina traya zuddhiyoM se bhI mahatvapUrNa hai bhAva zuddhi / bhojana karane-karAne ke uddezya, upayoga tathA bhAvanA para sAvadhAnIpUrvaka vicAra kiyA jAtA hai / mana se, vacana se tathA kAya se zuddhi arthAt zubha bhAvapUrvaka bhojana karanA-karAnA anivArya hai / citta me durAva athavA chipAva ke sAtha bhAva + + + 5HHHHHH 278 | chaThA khaNDa : nArI samAja ke vikAsa meM jaina sAdhviyoM kA yogadAna www.jaineira
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhvIratna puSpavatI abhinandana grantha / mAmA zuddhi meM spaSTa bAdhA hai| caukApUrvaka bhojana atithi-suyogya pAtra ko sahaja juTAnA vastutaH AhAra-dAna kahalAtA hai / Aja isa prakAra ke bhojana kA prAyaH abhAva hotA jA rahA hai tathApi zuddha jaina parivAroM meM yaha caukA sampanna bhojana-paddhati Aja bhI samAdRta hai| isa prakAra caukA zabda vastutaH pAribhASika kahA jaaegaa| ____ isI prakAra kATanA zabda jaina parivAroM meM gRhIta nahIM kiyA gayA hai / zAka athavA phaloM ko 'kATane' kI apekSA 'banAranA' zabda ko gRhIta kiyA gayA hai| banAranA aura kATanA zabdoM ke uccAraNa meM hI bhAvAtmaka vyaMjanA ahiMsaka tathA hiMsaka mukhara ho uThatI hai| kATanA meM hiMsA ke bhAva vyaMjita hote haiN| banAranA meM sudhAranA tathA suvyavasthA kI bhAvanA mukharita hai / ataH jaina mahilAoM dvArA isI zabda kA prayoga prAyaH Aja bhI pracalita hai / jina parivAroM meM mahilAoM dvArA zAka banAranA tathA phaloM aura sabjiyoM kA banAranA prayoga sunane ko milatA hai to yaha sahaja meM hI jJAta ho jAtA hai ki yaha mahilA nizcita hI jaina saMskRti se dIkSita rahI hai| zabda-prayoga se samasta saMskRti kA paricaya sahaja meM hI ho jAtA hai| kUTanA zabda liijie| isakA prayoga para-padArtha ko kaSTAyita karane ke lie hotA hai / dAleM kUTI jAtI hai / dAla kUTanA ke sthAna para jaina mahilAe~ prAyaH 'dAleM charanA' prayoga meM lAtI haiN| charane meM dAne se chilakA alaga karane kA bhAva vyaMjita hai / isI paramparA meM jalAnA zabda liijie| 'diyA jalAnA' jaina parivAroM meM prayoga nahIM kiyA jaataa| 'dIpa bAlanA' yahA~ gRhIta hai| jalAnA zabda ekadama hiMsaka manovatti kA paricAyaka hai| isI prakAra dIpa-bujhAnA zabda bhI hitakArI bhAva vyakta nahIM karatA isIlie yahA~ isa abhiprAya ke lie 'dIpa baDhAnA' zabda kA prayoga kiyA jAtA hai| jaina parivAroM meM nibaTanA zabda pracalita hai jisakA artha hai nivRtta honA arthAt naityika kriyAoM se vizeSakara zuddhi se sambandhita sabhI kriyAoM meM phira cAhe vaha laghuzaMkA ho athavA dIrghazaMkA ityAdika prayojanArtha nibaTanA zabda kA hI prayoga hotA hai| khAnA zabda zubhArthI nahIM kahA jAtA ataH yahA~ bhojana karane ke lie khAnA ke sthAna para 'jImanA' zabda pracalita hai| uparyukta sabhI zabda jaina paramparA ke haiM arthAta inakA sIdhA sambandha zrAvaka paramparA se rahA hai jisakA mUlAdhAra zramaNa athavA jaina saMskRti rahI hai| ina zabdoM kI bhAMti hindI meM aneka muhAvaroM kA bhI pracalana hai jo hiMsA vRtti kA bodhaka hai| zramaNa samAja meM aise vAkyAMza athavA muhAvaroM kA prAyaH pracalana varjita hai| Aga phUMkanA muhAvarA hI liijie| isameM jo kriyA hai usase spaSTa hiMsA kA bhAva ubhara kara AtA hai| artha hai bahuta jhUTha bolane ke lie| Aga lagAnA arthAt jhagar3A khar3A karanA / kalejA khAnA arthAt sAhasa honA para zabdArtha hai mAMsAhAra kI manovRtti kA bodhaka / kAna kATanA arthAt atyAcAra karanA, khUna ke cUMTa pInA arthAt bar3A kaSTa sahana karanA / galA ghoMTanA arthAt atyAcAra karanA / ghara phUMkanA arthAt barabAda krnaa| chAtI jalAnA arthAt duHkha denA / prANa khAnA arthAt bar3A parezAna krnaa| makkhI mAranA arthAt bekAra baiThanA / lahU ke cUMTa pInA arthAt bar3I Apatti sahana karanA / lahU cUsanA arthAt bahuta parezAna krnaa| sira kATanA arthAt baDI takalIpha denA / jItI makkhI nigalanA arthAt jAnakara hAni kA kAma krnaa| zera mAranA arthAta bahAdurI kA kAma karanA / Adi aneka muhAvare hindI meM pracalita haiM jinake uccAraNa mAtra se hiMsAtmaka manobhAva upajane lagate haiM / zramaNa samAja meM aise muhAvare tathA unake prayoga prAyaH vajita hai|| isa prakAra uparyukta carcA se yaha spaSTa karanA cAhatI hU~ ki vyakti, samAja aura rASTra ke jaina nArI-samAja meM prayukta viziSTa zabdAvali aura usameM vyaMjita dhArmikatA : DaoN0 alakA pracaMDiyA | 276 PREMIER
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhvIratna puSpavatI abhinandana grantha abhyudaya kA mUlAdhAra AcAra hai / AcAra ke AdhAra para vikasita vicAra kisI bhI jIvana kA nirmApaka tathA Adarza aura zobhA huA karatA hai / isa prakAra yaha kahA jA sakatA hai ki vicAra kI janmabhUmi AcAra hI hai| AcAra aura vicAra sampanna jIvana caryA ko jaba kabhI preSaNIyatA kI jarUrata par3atI hai taba zabda aura bhASA kI AvazyakatA huA karatI hai / zabda yadyapi sthUla hote haiM aura isa sthUla sAdhana ke dvArA sUkSma sampadA ko abhivyakta karane kA prayAsa hama Arambha se hI karate A rahe haiN| bhAva aura vicAra se AcAra kI sAja-sa~bhAra huA karatI hai aura use vyakta karane ke lie tadanusAra zabdAvali kI apekSA hotI hai / jaina nArI samAja meM ahiMsaka, vikAsa bodhaka zabdoM kA prayoga sAvadhAnIpUrvaka karane kA vidhAna hai| hita-mita-priya vANI ke vyavahAra kA nirdeza bhASA samiti meM kiyA gayA hai| sAtha hI kama se kama bhASA ke vyavahAra se kAma calAnA hitakArI hai| imase vAcAlatA se bacanA hotA hai| jaina parivAroM meM isIlie rAtri meM gocarI prakriyA ke lie koI sthAna nahIM hai| isa caryA kA utkRSTa rUpa hameM Aja jaina saMtoM meM sahaja hI paralakSita hai| yahA~ pUrI kI pUrI caryA meM sAtvikatA hai, zAlInatA hai aura hai samasAvapravaNatA / kahAvata hai, jaise bhAva vaisI hI bhASA / ahiMsaka kI bhASA sadA ahiMsaka hI hogii| bhAvAbhivyakti ke anusAra hI zabdoM kA prayoga huA karatA hai / isa prakAra jaina nArI samAja meM prayukta viziSTa zabdAvali aura usameM vyaMjita dhArmikatA bodha hameM sahaja meM hI ho jAtA hai / sandarbha grantha sUcI: 1. bhArata vANI, 3. muhAvarA mImAMsA 5. abhidhAna cintAmaNi koza 7. apabhraza bhASA meM prayukta pAribhASika zabdAvali 9. kriyA koza 11. mUlAcAra 13. hindI kA Adi kAla 15. bhASA vijJAna 17. hindI vyAkaraNa 19. darzana aura jIvana 2. hindI muhAvarA koza 4. acchI hindI 6. hindI zabda sAgara 8. jaina siddhAnta koza 10. tatvArthasAra 12. jaina hindI kAviyoM kA kAvya zAstrIya mUlyAMkana 14. jaina lAkSaNika zabdAvali 16. kAvya prakAza 18. hindutAna kI purAnI sabhyatA 20. bola cAla * + 0 280 | chaThA khaNDa : nArI samAja ke vikAsa meM jaina sAdhviyoM kA yogadAna www.jaineibr