Book Title: Jain Kavi Kumarsambhav
Author(s): Satyavrat
Publisher: Z_Arya_Kalyan_Gautam_Smruti_Granth_012034.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210623/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ C 11110111) jaina kavi kA kumArasambhava meghadUta kI taraha kAlidAsa ke kumArasambhava ne kisI abhinava sAhityavidyA kA pravartana to nahIM kiyA kintu ukta kAvya se preraNA graharaNa kara jina tIna-cAra kumArasambhava saMjJaka kRtiyoM kI racanA huI hai, unameM jaina kavi jayazekharasUri kA kumArasambhava apane kAvyAtmaka guNoM tathA mahAkAvya-paramparA ke samyak nirvAha ke kAraNa sammAnita pada kA adhikArI hai / kAlidAsa kRta kumArasambhava kI bhA~ti jaina kumArasambhava' kA uddezya kumAra (bharata) ke janma kA varNana karanA hai| lekina jaise kumArasambhava ke prAmANika aMza ( prathama ATha sarga) meM kArttikeya kA janma raMgata nahIM hai, vaise hI jaina kavi ke mahAkAvya meM bharatakumAra ke janma kA kahIM ullekha nahIM huA hai / aura isa taraha donoM kAvyoM ke zIrSaka unake pratipAdita viSaya para pUrNatayA caritArtha nahIM hote / parantu jahA~ kAlidAsa ne aSTama sarga meM ziva-pArvatI ke saMbhoga ke dvArA kumAra kArttikeya ke bhAvI janma kI vyaMjanA kara kAvya ko samApta kara diyA hai, vahA~ jaina kumArasambhava meM sumaMgalA ke garbhAdhAna kA nirdeza karane ke pazcAt bhI ( 6 / 74) kAvya ko pAMca atirikti sargoM meM ghasITA gayA hai / yaha anAvazyaka vistAra kavi kI varNanapriyatA ke anurUpa avazya hai para isase kAvya kI anviti naSTa ho gayI hai, kathA kA vikAsakrama vizRMkhalita ho gayA hai aura kAvya kA anta pratIva zrAkasmika DhaMga se huA hai / - zrI satyavrata kaviparicaya tathA racanAkAla : kumArasambhava se isake karttA jayazekharasUri ke jIvanavRta athavA muni paramparA kI koI sUcanA prApta nahIM / kAvya kA racanAkAla nizcita karane ke liye bhI isase koI sUtra hastagata nahIM hotA / kAvya meM prAnta prazasti ke prabhAva kA yaha duHkhada pariNAma hai / anya strotoM se jJAta hotA hai ki jayazekhara aMcalagaccha ke chappanaveM paTTadhara mahendraprabhasUri ke ziSya, bahuzruta vidvAn tathA pratibhAzAlI kavi the / saMskRta, prAkRta Adi bhASAoM meM nirmita unakI vibhinna kRtiyA~ unakI vidvattA tathA kavitva kI pratIka haiM / jayazekhara kI upadeza - cintAmariNa kI racanA samvat 1439 meM huI thI / prabodhacintAmariNa tatha dhammilacarita eka hI varSa samvat 1462, meM likhe gaye / 2 kumArasambhava ina tInoM ke bAda kI racanA hai / 1. AryaMrakSita pustakoddhAra saMsthA, jAmanagara se prakAzita, sambat 2000. 2. hIrAlAla kApar3iyA : jaina saMskRta sAhitya no itihAsa, bhAga 2, 50 163. zrI Arya kalyANautanna smRti graMtha Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayazekhara kI yahI cAra kRtiyA~ prakhyAta haiN| kumArasambhava unakI sarvottama racanA hai, unakI kIrti kA aAdhArastambha ! jayazekhara ke ziSya dharmazekhara ne kumArasambhava para TIkA samvat 1482 meM ajamera maNDala ke padyara (?) nagara meM likhI thI, yaha TIkA-prazasti se spaSTa hai| deze sapAdalakSe sukhalakSye padyare purapravare / nayanavasuvAdhicandra varSe harSeNa nirmitA seyam // ataH saM. 1482 kumArasambhava ke racanAkAla kI uttarI sImA nizcita hai| dhammilacarita kI pazcAdvartI racanA hone ke kAraNa isakA prayana spaSTataH samvat 1462 ke uparAMta hA hogaa| ina do sImA-rekhAoM kA madhyavartI bhAga, sambat 1462-1482 (san 1405-1425) kumArasambhava kA racanAkAla hai / kathAnaka: kumArasambhava ke gyAraha sargoM meM Adi jaina tIrthaMkara RSabhadeva ke vivAha tathA unake putra-janma kA varNana karanA kavi ko abhISTa hai / kAvya kA prArambha ayodhyA ke varNana se hotA hai, jisakA nirmANa dhanapati kubera ne apanI priya nagarI alakA kI sahacarI ke rUpa meM kiyA thaa| isa nagarI ke niveza se pUrva, jaba yaha deza ikSvAkubhUmi ke nAma se khyAta thA, Adideva RSabha yugmipati nAbhi ke putra ke rUpa meM utpanna hue the| sarga ke zeSAMza meM unake zaizava, yauvana, rUpa-sampadA tathA vibhUti kA cAru citraNa hai| devagAyaka tumbaru tathA nArada se yaha jAnakara ki RSabha abhI kumAra haiM, surapati indra unheM vaivAhika jIvana meM pravRta karane ke liye turanta prasthAna karate haiN| tRtIya sarga meM indra nAnA yuktiyAM dekara RSabhadeva ko unakI sagI bahanoM-sumaMgalA tathA sunandA-se vivAha karane ko prerita karate haiN| unake mauna ko svIkRti kA dyotaka mAnakara indra ne tatkAla devatAoM ko vivAha kI taiyyArI karane kA Adeza diyaa| isI sarga meM sumaMgalA tathA sunandA ke vivAhapUrva alaMkaraNa kA vistRta varNana hai / pANigrahaNotsava meM bhAga lene ke liye samUcA devamaNDala bhUmi para utara pAyA, mAno svarga hI dharA kA atithi bana gayA hogaa| snAna-sajjA ke uparAnta prAdideva jaMgama prAsAda tulya airAvata para baiTha kara vadhUgRha ko prasthAna karate haiN| cauthe tathA pAMcave sarga meM tatkAlIna vivAha-paramparAoM kA sajIva citraNa hai| pANigrahaNa sampanna hone para RSabha vijayI samrAT kI bhA~ti ghara lauTa pAte haiN| yahIM dasa padyoM meM unheM dekhane ko lAlAyita purasundariyoM ke sambhrama kA rocaka varNana hai / chaThA sarga rAtri, candrodaya, SaDRtu Adi varNanAtmaka prasaMgoM se bharapUra hai / RSabhadeva navoDhA vadhuoM ke sAtha zayanagRha meM praviSTa hue jaise tattvAnveSI mati-smRti ke sAtha zAstra meM praveza karatA hai| isI sarga ke anta meM sumaMgalA ke garbhAdhAna kA ullekha hai / sAtaveM sarga meM sumaMgalA ko caudaha svapna dikhAI dete haiN| vaha unakA phala jAnane ke liye pati ke vAsagRha meM jAtI hai / AThaveM sarga meM RSabha tathA sumaMgalA kA savAda hai| sumaMgalA ke apane Agamana kA kAraNa batalAne para RSabhadeva kA mana-pratihArI samasta svapnoM ko buddhibAha se pakar3a kara vicAra-sabhA meM le gayA aura vicAra nthana kara unheM phala rUpI motI samarpita kiyaa| naveM sarga meM RSabha svapnoM kA phala batalAte haiM / yaha jAnakara ki ina svapnoM ke darzana se mujhe caudaha vidyAnoM se sampanna cakravartI putra ki prApti hogI, sumaMgalA Amandavibhora ho jAtI hai / dasaveM sarga meM vaha apane vAsagRha meM AtI hai tathA sakhiyoM ko samUce vRttAnta se avagata karatI hai| gyArahave sarga meM indra sumaMgalA ke bhAgya ki sarAhanA karatA hai aura use batAtA hai ki avadhi pUrNa hone para hai ane zrI Arya kalyANagautamasmRtigraMtha LA Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [68] AIAITI H AARAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAILI putra-ratna kI prApti hogii| tumhAre pati kA vacana mithyA nahIM ho sakatA / tumhAre putra ke nAma se (bharata se) yaha bhUmi 'bhArata' tathA vANI 'bhAratI' khlaaegii| madhyAhna-varNana ke sAtha kAvya sahasA samApta ho jAtA hai| jayazekhara ko prApta kAlidAsa kA dAya : kAlidAsa ke mahAkAvyoM tathA jaina kumArasambhava ke tulAnAtmaka adhyayana se spaSTa hai ki jaina kavi kI kavitA, kAlidAsa ke kAvyoM, vizeSataH kumArasambhava se bahata prabhAvita hai| kAlidAsa-kRta kumArasambhava kI parikalpanA, kathAnaka ke saMyojana, ghaTanAoM ke prastutIkaraNa tathA kAvyarUDhiyoM ke paripAlana meM paryApta sAmya hai| yaha bAta alaga hai ki kAlidAsa kA manovijJAnavettA dhvanivAdI kavi vastuvyApAroM kI yojanA karake bhI kathAnaka ko samanvita banAe rakhane meM saphala hayA hai jaba ki jayazekhara mahAkavi ke prabala AkarSaNa ke Avega meM apanI kathAvastu ko na saMbhAla sakA / kAlidAsa ke kumArasambhava kA prArambha himAlaya ke hRdayagrAhI varNana se hotA hai, jaina kumArasambhava ke prArambha meM ayodhyA kA varNana hai| kAlidAsa ke himAlaya varNana ke bimba-vaiviya, yathArthatA tathA sarasa zailI kA prabhAva hote hae bhI ayodhyA kA varNana kavi kI kavitvazakti kA paricAyaka hai / mahAkavi ke kAvya tathA jaina kumArasambhava ke prathama sarga meM kramazaH pArvatI tathA RSabha deva ke janma, zaizava, yauvana tathA tajjanya saundarya kA varNana hai / kumArasambhava ke dvitIya sarga meM tAraka ke aAtaMka se pIr3ita devatAoM kA eka pratinidhi-maNDala brahmA kI sevA meM jAkara unase kaSTa nivAraNa kI prArthanA karatA hai| jayazekhara ke kAvya meM svayaM indra RSabha ko vivAhArtha prerita karane AtA hai, aura prakArAntara se usa karma kI pUrti karatA hai jisakA sampAdana kumArasambhava ke SaSTha sarga meM saptarSi aoSadhiprastha jAkara karate haiN| donoM kAvyoM ke isa sarga meM eka stotra kA samAveza kiyA gayA hai / kintu jahA~ brahmA kI stuti meM nihita darzana kI antardhArA use darzana ke ucca dharAtala para pratiSThita karatI hai, vahA~ jaina kumArasambhava meM RSabhadeva ke pUrva bhavoM tathA sukRtyoM kI gaNanA mAtra kara dI gayI hai| phalataH kAlidAsa ke stotra ke samakSa jayazekhara kA prazastigAna zuSka tathA nIrasa pratIta hotA hai / mahAkavikRta kumArasambhava ke tRtIya sarga meM indra tathA vasanta kA saMvAda pAtroM kI vyAhArikatA, prAtmavAsa, ziSTAcAra tathA kAvyamattA ke kAraNa ullekhanIya hai| jaina kavi ne bhI isI sarga meM indra-RSabha ke vArtAlApa kI yojanA kI hai, jo usa koTi kA na hotA hA bhI rocakatA se paripUrNa hai| isI sarga meM sumaMgalA tathA sunandA kI aura caturtha sarga meM RSabhadeva kI vivAha pUrva sajjA kA vistRta varNana saptama sarga ke ziva-pArvatI ke alaMkaraNa para AdhArita hai| kAlidAsa kA varNana saMkSipta hotA hasA bhI yathArtha evaM mAmika hai, jabaki jaina kumArasambhava kA varavadhU ke prasAdhana kA citraNa apane vistAra ke kAraNa saundarya ke nakhazikha nirUpaNa kI sImA taka pahu~ca gayA hai / kAlidAsa kI apekSA vaha alaMkRta bhI hai, kRtrima bhI, yadyapi donoM meM kahIM-kahIM bhAvasAmya avazya dikhAI detA hai| kAlidAsa ke kAvya meM sarya, brahmA, viSga prAdi deva tathA lokapAla zaMkara kI sevA meM upasthita hote haiN| jaina kumArasambhava meM lakSmI, sarasvatI, mandAkinI tathA dikkUmAriyA~ vadhoM ke alaMkaraNa ke liye prasAdhana-sAmagrI bheTa karatI haiN| jaina kumArasambhava ke paMcama sarga meM purasundariyoM kI ceSTAyoM kA varNana raghavaMza tathA kumArasambhava ke 3 kumArasambhava, 76, 11, 14, 21 tathA jaina kumArasambhava, 4 / 15, 17, 3 / 64, 4 / 31 Adi 4 kumArasambhava, 7443-45 5 jaina kumArasambhava, 351-55 zrI Arya karayANAgatama smRtigraMtha Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptama sarga meM aja tathA ziva ko dekhane ko lAlAyita striyoM ke varNana se prabhAvita hai| yahA~ yaha kahanA aprAsaMgika na hogA ki 'paura lalanAmoM kA sambhrama-citraNa' saMskRta mahAkAvya ko vaha rUDhi hai jisakA jaina kaviyoM ne sAgraha tathA manoyogapUrvaka nirvAha kiyA hai yadyapi kucha kAvyoM meM vaha spaSTataH haThAt ThUsI gayI pratIta hotI hai| donoM kumArasambhava meM varNya viSayoM ke antargata rAtri, candrodaya tathA RtuvarNana ko sthAna milA hai| yadyapi jaina kavi ke varNanoM meM kAlidAsa kI-sI mAmikatA hU~DhanA nirarthaka hai tathApi ye jainakumArasambhava ke ve sthala haiM jinameM utkRSTa kAvya kA unmeSa huaA hai| donoM kAvyoM meM daivI nAyakoM ko mAnavarUpa meM prastuta kiyA gayA hai bhale hI jaina kavi RSabhacarita kI paurANikatA se kucha adhika abhibhUta ho| kAlidAsa ke kamArasambhava ke aSTama sarga kA svacchanda sambhogavarNana pavitratAvAdI jaina yati ko grAhya nahIM ho sakatA thA, ataH usane nAyaka-nAyikA ke zayanagRha meM praveza tathA sumaMgalA ke garbhAdhAna ke dvArA isa aora saMyata saMketa mAtra kiyA hai| yaha smaraNIya hai ki donoM kAvyoM meM pUtrajanma kA abhAva hai, phalataH unake zIrSaka kathAnaka para pUrNataH ghaTita nahI hote / nAyaka-nAyikA ke saMvAda kI yojanA donoM kAvyoM meM kI gayI hai| parantu kAlidAsa ke umA-baTu-saMvAda kI gaNanA, usakI nATakIyatA evaM sajIvatA ke kAraNa, saMskRta-kAvya ke sarvottama aMzoM meM hotI hai jabakI sumaMgalA tathA RSabha kA vArtAlApa sAdhAraNatA ke dharAtala se Upara nahIM uTha sakA hai| pANigrahaNa sampanna hone ke uparAnta kumArasambhava meM himAlaya ke purohita ne pArvatI ko pati ke sAtha dharmAcaraNa kA upadeza kevala eka padya (7 / 83) meM diyA hai| jaina kumArasambhava meM indra tathA zacI kramazaH varavadhU ko pati-patnI ke pArasparika sambandhoM tathA kartavyoM kA vistRta bodha dete haiN| donoM kAvyoM meM vivAha ke avasara para pracalita prAcAroM kA nirUpaNa kiyA gayA hai| jaina kumArasambhava meM unakA varNana bahuta vistRta hai / kRtrimatA tathA alaMkRti-priyatA ke yuga meM bhI jayazekhara kI zailI meM jo prasAda tathA AkarSaNa hai, usa para bhI kAlidAsa kI zailI kI sahajatA evaM prAjalatA kI chApa hai| samIkSAtmaka vizleSaNa : jaina kumArasambhava ke kathAnaka kI parikalpanA tathA viniyoga (Conception and treatment) nirdoSa nahIM kahA jA sakatA ! phalAgama ke carama bindu se prAge kathAnaka ke vistAra tathA mUla bhAga meM anupAtahIna varNanoM kA samAveza karane ke pIche samavartI kAvya paripATI kA prabhAva ho sakatA hai kintu yaha paddhati nizcita rUpa se kathAvasta ke saMyojana meM kavi ke akauzala kI dyotaka hai| jayazekhara ke liye kathA-vastu kA mahattva AdhArabhUta tantu se bar3ha kara nahIM, jisake cAroM ora usakI varNanAtmakatA ne aisA jAla buna diyA hai ki kathAsUtra yadA kadA hI dIkha par3atA hai| jaina kumArasambhava kA kathAnaka itanA svalpa hai ki yadi nirI kathAtmakatA ko lekara calA jAe to yaha tIna-cAra sargoM se adhika kI sAmagrI siddha nahIM ho sktii| kintu jayazekhara ne use vastuvyApAra ke vividha varNanoM, saMvAdoM tathA stotroM se puSTa-pUrita kara gyAraha sargoM kA vizAla vitAna khar3A kara diyA hai / varNanapriyatAkI yaha 6 hammIra mahAkAvya, 654-71, sumatisambhava (aprakAzita), 4125-32, hIrasaubhAgya Adi. 7 jaina kumArasambhava, 6 / 1-22, 52-71., kumArasambhava, 7 / 53-74, 3 / 25-34 8 jaina kumArasambhava, 6 / 23, 74 6 vahI, 5 / 58-83. ane zrI Arya kayAdAgautama smRti graMtha Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [70] pravRtti kAvya meM Adyanta vidyamAna hai| prathama chaha sarga ayodhyA, kAvyanAyaka ke zaizava evaM yauvana, vadhunoM ke alaMkaraNa, vaivAhika rItiyoM, rAtri, candrodaya, SaD Rtu ke varNanoM se bhare par3e haiN| yaha jJAtavya hai ki kAvya ke yatkicit kathAnaka kA mukhya bhAga yahIM samApta ho jAtA hai| zeSa pAMca sargoM meM se svapnadarzana (saptama sarga) tathA unake phala kathana (navama sarga) kA hI mukhya kathA se sambandha hai| pAThaveM tathA naveM sargoM kI viSayavastu ko eka sarga meM prAsAnI se sameTA jA sakatA thaa| dasavAM tathA gyArahavAM sarga to sarvathA anAvazyaka hai / yadi kAvya ko nau sagoM meM hI samApta kara diyA jAtA to zAyada yaha adhika anvitipUrNa bana sakatA / RSabhadeva ke svapnaphala batAne ke pazcAt indra dvArA usakI puSTi karanA na kevala nirarthaka hai, isase devatulya nAyaka kI garimA bhI pAhata hotI hai| isa prakAra kAvyakathA kA sUkSma tantu varNana-sphIti ke bhAra se pUrNata: daba gayA hai / vastuta: kAvya meM ina prAsaMgika-aprAsaMgika varNanoM kI hI pradhAnatA hai| mUla kathA ke nirvAha kI aora kavi ne bahuta kama dhyAna diyA hai / usake liye varNya viSaya kI apekSA varNana zailI pramukha hai ! mAnava-hRdaya kI vividha anubhUtiyoM kA rasAtmaka citraNa karane meM jayazekhara siddhahasta hai, jisake phalasvarUpa kumArasambhava sarasatA se Ardra hai| zAstrIya paramparA ke anusAra zRgAra ko isakA pramukha rasa mAnA jA sakatA hai yadyapi aMgI rasa ke rUpa meM isakA pariNAma nahIM huA hai| jaina kumArasambhava meM zRgAra ke kaI sarasa citra dekhane ko milate haiN| kAvya meM zRgAra kI madhuratA kA parityAga na karanA pavitratAvAdI jaina kavi kI bauddhika ImAnadArI hai| RSabhadeva ke vivAha meM Ate samaya priyatama kA sparza pAkara kisI devAMganA kI maithanecchA jAgrata ho gyii| bhAvocchavAsa se unakI kaMcukI TUTa gyii| vaha kAmavega ke kAraNa vihvala ho gayI, phalataH vaha priya ko manAne ke liye usakI cATutA karane lagI : upAttapANistridazena vallabhA zramAkulA kAcidudaMcikaMcukA / vRSAsyayA cATuzatAni tanvatI jagAma tasyaiva gatasya vighnatAm / / 4 / 10 navavivAhita RSabhakumAra ko dekhane ko utsuka eka pura-yuvatI kI adhabaMdhI nIvI, daur3ane ke kAraNa khula gyii| usakA adhovastra nIce khisaka par3A, kintu use isakA bhAna bhI nahIM huaaa| vaha prema pagI nAyaka kI jhalaka pAne ke lie daur3atI gayI aura jana samudAya meM mila gayo ! kApi nArdhayamitazlathanIvI prakSarannivasanApi lalajje / nAyakAnananivezitanetra janyalokanikare'pi sametA // 539 kAvya meM vAtsalya, bhayAnaka tathA hAsya rasa zRgAra ke poSaka bana kara pAe haiN| RSabha ke zaizava ke citraNa meM vAtsalya rasa kI chaTA darzanIya hai| zizu RSabha daur3a kara pitA ko cipaTa jAtA hai| usake aMgasparza se pitA vibhora ho jAte haiN| harSAtireka se unakI A~kheM banda ho jAtI haiM aura ve 'tAta tAta' kI guhAra karane lagate haiN| dUrAt samAhRya hRdopapoDaM mAdyanmudA mIlitanetrapatraH / athAMgajaM snehavimohitAtmA yaM tAta tAteti jagAda nAbhiH / / 4 / 28 paura yuvatiyoM ke sambhrama-citraNa ke antargata, nimnokta padya meM hAsya rasa kI rocaka abhivyakti huI hai| C zrI Arya kayANagautamasmRtigraMtho Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tuNimUDhadRgapAsya rudantaM potamotumadhiropya kaTIre / kApi dhAvitavatI nahi jajJa e hasyamAnamapi janyajanaH svam // 5 // 41 vibhinna rasoM ke citraraNa meM nipuNa hote hue bhI jayazekhara apane kAvya meM kisI rasa kA pradhAna rasa ke rUpa meM pallavana karane meM asaphala rahe yaha zrAzcarya kI bAta hai / jainakumArasambhava ke varNana - bAhulya meM prAkRtika dRzyoM ke citraNa ko paryApta sthAna milA hai / jayazekhara kA prakRti-citraNa bhAravi, mAgha Adi kI koTi kA hai, jisameM ukti vaicitya ke dvArA prakRti ke alaMkRta citra aMkita karane para adhika bala diyA gayA hai / parantu jaina kumArasambhava ke prakRticitraNa kI vizeSatA yaha hai ki vaha yamaka Adi kI durUhatA se AkrAnta nahIM aura na hI usameM kurucipUrNa zrRMgArikatA kA samAveza huA / isaliye jayazekhara ke rAtri, candrodaya, prabhAta Adi ke varNanoM kA apanA AkarSaNa hai / prakRti ke lalita kalpanApUrNa citra aMkita karane meM kavi ko adbhuta saphalatA milI hai| rAtri kahIM gajacarmAvRta tathA muNDamAlAdhArI mahAdeva kI vibhUti se vibhUSita hai, to kahIM varNavyavasthA ke kRtrima bheda ko miTAnevAlI krAntikArI yoginI hai / abhukta bhUtezatanovibhUti bhauti tamobhiH sphuTatArakaudhA / vibhinna kAlacchavidanti daityacarmAvRterbhU rinarAsthibhAjaH // 63 ki yoginIyaM dhRtanIlakanthA tamasvinI tArakazaMkhabhUSA / varNavyavasthAmavadhUya sarvAmabhedavAdaM jagatastatAna // 6 // 8 rAtri vastutaH gauravarNa thI / vaha sahasA kAlI kyoM ho gayI hai / isakI kamanIya kalpanA nimnokta pada meM gayI hai / yaha anAtha satiyoM ko satAne kA phala hai ki unake zApa kI jvAlA meM daha kara rAtri kI kAyA kAlI par3a gayI hai : 10 1 vahI, 1101, 10, 12. haridrayaM yadabhinnanAmA babhUva gauryeva nizA tataH prAk / santApayantI tu satoranAthAstacchApadagdhAjani kAlakAyA // 6 // 7 prauDhokti ke prati adhika pravRti hote hue bhI jayazekhara prakRti ke sahaja rUpa se parAGmukha nahIM hai kumArasambhava meM prakRti ke svAbhAvika citra bhI prastuta kie gaye haiM / kintu yaha svIkAra karane meM hicaka nahIM honI cAhie ki prakRti ke prAlambana pakSa kI ora usakA rujhAna adhika nahIM hai / SaD Rtu" prabhAta tathA sUryodaya 11 ke varNana meM prakRti ke sahaja pakSa ke katipaya citra dRSTigata hote haiM / prAtaHkAlIna samIra kA prastuta varNana apanI svAbhAvikatA ke kAraNa ullekhanIya hai : jaina kumArasambhava, 6 / 53, 56, 63. dinavadanavinidrIbhUtarAjIvarAjIparamaparimala zrItaskaro'yaM samIraH / saridapahRtazaityaH kiJcidAdhUya vallI mati bhuvi kimeSyacchUra bhItyA'vyavasyam // 10181 [1] zrI Arya kalyANautanna smRtigraMtha 20 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72JARRIALAAAAAAAAAAAAIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIMa kumArasambhava kI prakRti mAnava ke sukha-duHkha se nirapekSa jar3a prakRti nahIM hai| usameM mAnavIya bhAvanAoM evaM kriyAkalApoM kA spandana hai / prakRti para saprANatA pAropita karake jayazekhara ne use mAnava jagat kI bhA~ti vividha ceSTAnoM meM rata aMkita kiyA hai| prabhAta varNana ke prastuta padya meM kamala ko mantrasAdhaka ke rUpa meM citrita kiyA hai jo gahare pAnI meM khar3A hokara mantrajApa ke dvArA pratinAyaka candramA se lakSmI ko chIna kara use patrazayyA para le jAtA hai| gambhIrAmbhaHsthitamatha japanmudritAsyaM nizAyAmantaguJjanmadhukaramiSAnnUnamAkRSTimantram / prAtarjAtasphuraNamaruNasyodaye candrabimbA-- dAkRSyAbjaM sapadi kamalAM svAMkalatalpIcakAra // 10 // 84 kumArasambhava meM nara-nArI ke kAyika saundarya kA bhI vistRta varNana huA hai| saundarya-citraNa meM kavi ne do praNAliyoM kA Azraya liyA hai| eka aora vividha upamAnoM kI yojanA ke dvArA nakhazikha vidhi se varNya pAtra ke vibhinna avayavoM kA saundarya prasphuTita kiyA gayA hai, to dUsarI ora prasAdhana sAmagrI se pAtroM ke sahaja saundarya ko vRddhigata kiyA gayA hai| kavi kI ukti-vaicitya kI vRtti tathA sAdRzyavidhAna kI kuzalatA ke kAraNa usakA saundarya citraNa rocakatA tathA saralatA se mukhara hai / jahA~ kavi ne navIna upamAnoM kI yojanA kI hai, vahA~ varNya aMgoM kA saundarya sAkara ho gayA hai aura kavi-kalpanA kA manorama vilAsa bhI dRSTigata hotA hai / sumaMgalA tathA sunandA kI zarIra-yaSTi kI tulanA svarNa-kaTArI se karake kavi ne unakI kAnti kI naisagikatA tathA vedhakatA kA sahaja bhAna karA diyA hai| tanastadIyA dadRze'marIbhiH saMvetazubhrAmalamaMjuvAsA / parisphuTasphATikakozavAsA haimIkRpANIva manobhavasya // 3168 kumArasambhava kI kathAvastu meM kevala cAra pAtra haiN| unameM se sunandA kI carcA to samUce kAvya meM eka-do bAra hI haI hai| zeSa pAtroM kI caritragata vizeSatAoM kA bhI mukta vikAsa nahIM ho sakA hai / indra yadyapi kAvya kathA meM mahattvapUrNa bhUmikA kA nirvAha karatA hai para usake caritra kI rekhAe~ dhUmila hI haiM / vaha lokavida tathA vyavahArakuzala hai / usakI vyavahAra-kuzalatA kA hI yaha phala hai ki vItarAga RSabha usakI nItipUSTa yaktiyoM se vaivAhika jIvana aMgIkAra karane ko taiyAra ho jAte haiN| RSabhadeva kAvya ke nAyaka haiN| unakA caritra paurANikatA se isa prakAra AkrAnta hai ki usakA svatantra citraNa sambhava nhiiN| paurANika nAyaka kI bhAMti ve nAnA atizayoM tathA vibhUtiyoM se bhUSita haiN| lokasthiti ke paripAlana ke liye unhone vivAha to kiyA, kintu kAma unake mana ko jIta nahIM skaa| unameM AkarSaNa aura vikarSaNa kA adbhuta mizraNa hai| kAvya kI nAyikA sumaMgalA unake vyaktitva ke prakAza puja se hataprabha niSprANa jIva hai| kAvya meM usake dvArA kI gayI nArI-nindA usake avacetana meM chipI hInatA ko prakaTa karatI hai| jaina kumArasambhava kI pramukha vizeSatA isakI udAtta evaM praur3ha bhASAzailI hai / saMskRta mahAkAvya ke ja zIArya ka yANagautamasmRtigraMtha Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 731 hAsakAla kI racanA hone para bhI isakI bhASA mAtha athavA meghavijayagaraNa kI bhASA kI bhAMti vikaTa samAsAnta athavA kaSTasAdhya nahIM hai / kAvya meM bahudhA prasAdapUrNa tathA bhAvAnukUla padAvalI kA prayoga huA hai / yadyapi kAvya meM vibhinna koTi kI sthitiyA~ adhika nahIM haiM kintu viSaya evaM prasaMga ke anurUpa padAvalI prayukta karane meM kavi kI kSamatA sandeha se pare hai| usakA vyAkaraNajJAna asandigdha hai / vidvattA pradarzita karane kA kavi kA Agraha nahIM kintu luGa tathA liT, vizeSakara karmavAcya meM, ke prati usakA pakSapAta spaSTa hai / 12 kAvya meM kucha aise zabda bhI prayukta kie gaye haiM jo nitAnta prapracalita haiN| katipaya sAmAnya zabdoM kA prayoga asAdhAraNa artha meM huA hai / ' 3 kumArasambhava sumadhura tathA bhAvapUrNa sUktiyoM kA vizAla koza hai / avazya hI inameM se kucha loka meM pracalita rahI hoMgI ! 14 alaMkAroM kI surucipUrNa yojanA kAvya zailI ko samRddha banAtI hai tathA usake saundarya meM vRddhi karatI hai| hemacandra vAgbhaTa yAdi jainAcAyoM ke vidhAna kA ullaMghana karake kAvya meM citrabandha kA samAveza na karanA jayazekhara kI bhASAtmaka suruci kA pramANa hai / kumAramambhava meM alaMkAra isa sahajatA se Ae haiM ki unase kAvya-saundarya svataH prasphuTita hotA jAtA hai tathA bhAva prakAzana ko samarthatA tathA sampannatA milatI hai / jayazekhara ke yamaka aura zleSa meM bhI durUhatA nahIM hai / dasaveM sarga meM sumaMgalA kI sakhiyoM ke nRtya tathA vibhinna dArzanika matoM ke kliSTa varNana meM zleSa ne kAvyatva ko avazya daboca liyA hai| jayazekhara ne bhAvo bodha ke liye prAyaH sabhI mukhya alaMkAroM kA prayoga kiyA hai| zleSa aura arthAntaranyAsa usake priya alaMkAra haiN| chandoM kI yojanA meM kavi ne zAstrIya vidhAna kA pAlana kiyA hai| pratyeka sarga meM eka chanda prayukta hudhA hai jo sargAnti meM badala jAtA hai / kAvya meM upajAti kA prAdhAnya hai / saba milAkara kumArasambhava meM aThAraha chandoM kA prayoga kiyA gayA hai / 12 adha217, parAbhirAmanaMvara jijove - 2.24, vibudhaphalaM jage 4.25 sukhaM sine kibhu svarAzinA - 6.71, jagadetadeti-11.5 gavanAvAmi 2.6, mahomahInatvamupAsiSTaSISTa tAm 2.67, Atambi rolambavilambaH 3.45 vibhUSaNaM saMstadamAni baNam--4.30, yuvAvirAmi 6.21, hAri mA tadidamaya nidrayA 10.42, avedi nedIyasi devarAje 18.56. -- 13 droNI naukA, anAlam samyak vajumukhaH garuDa, bulAkI-vRkSa, mahAbalam - vAyu tRNadhyakSa:- jAMca, vRSaH puSya, vikaluSita khaNDamyana, udvega-supArI, smaradhvaja vAdiva saMcara- zarIra prAntara-mArga AdInavaH-doSa, kulam bhAvAsa, bhautI-rAtri, viroka:kiraNa, avagrahaH vighna antarika nindyadi dakSiNa dizA, prazalatu hemanta pUNi anna toyArdrA tIliyA, piNDola-jhUThana, nivirIsa - niviDa, rajanI- haridrA tAviSa:-svarga, stAnavam gatilAghava, pramadvarA - pramAdinI, mahAnAdaH - siMha, mAjitA rasa, bhojana, muciH sUrya, maMhati dAna ! - " 14 katipaya sUktiyA~ --- 1 yadudbhavo yaH sa tadAbhaceSTitaH - 26, 2. tathA hi tAtonatayA susUnuSu - 2.63, 3. syAd yatra zakteravakAzanAthaH zrIyeta nUrairapi sAma-1.15 4 na koyanA sve'vasare prabhUyate 4.69, 5. rAgamedhapati rAgiSu sarvam 5.1.6. kAlena vinA kva zakti: - 6.5, 7. zaktau sahanA hi santaH - 6.26, 5 jAtyaratnaparIkSAyAM bAlAH kimadhikAriNaH 7.68, 2. vivighnakarISTasiddhe 62, 10. aho kalavaM hRdayAnuyAyi kalAnidhInAmapi bhAgyavabhyam 6.2 11. aho yo bhAgyavopalabhyam 11, 11. zrI Arya kalyANa mAMtama smRti graMtha Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (74]woooooooooo jainakumArasambhava kA vAstavika saundarya tathA mahattva usake varNanomeM nihita hai / inameM eka prora kavikA kavitva mukharita hai aura dUsarI ora jIvanake vibhinnapakSoM tathA vyApAroMse sambandhita honeke kAraNa inameM samasAmayika samAjakI cetanA kA spandana hai / ina varNanoM ke mAdhyamase hI kAvyameM samAja kA vyApaka citra samAhita ho sakA hai jo mahAkAvyake eka bahuapekSita tattvakI pUrti karatA hai / isalie jainakumArasambhavase tatkAlIna vaivAhika paramparAoM, rAjanIti tathA bhojanavidhise lekara prasAdhanasAmagrI, prAbhUSaNoM, vAdyayantroM, samudrI vyApAra, abhinaya, sAmAjika mAnyatAoM, madirApAna Adi kurItiyoMke viSayameM mahattvapUrNasAmagrI upalabdha hotI hai / isa prakAra jainakumArasambhava sAhityika dRSTi se uttama kAvya hai, aura isameM yugajIvana kI vyApaka abhivyakti [ SAMBODHI] Vol.7 egao varaI kujjA, egao ya pavattaNaM / asaMjame niyatti ca, saMjame ya pavattaNaM // eka tarapha nivRtti aura dUsarI tarapha pravRtti karanA cAhie-asaMyama se nivRtti aura saMyama meM pravRtti / koho pAiM paNAsei, mANo viNayanAsaNo / mAyA mittANi nAsei, loho samvaviNAsaNo / krodha prIti kA, mAna vinaya kA, mAyA maitrI kA, aura lobha sabhI kA nAza karatA hai| uvasameNa haNe kohaM, mANaM maddavayA jiNe / mAyaM ca'jjvabhAveNa, lobhaM saMtosao jiNe // kSamA se krodha ko haro, namratA se Adara ko jIto, sarala svabhAva se mamatA para aura santoSa se lobha para vijaya prApta kro| kADiS A Arya ka yANAgautamasmRtigraMtha -